Ochrona wizerunku nagiej osoby
Niebieska Akademia Warszawska
Stabilność i nienaruszalność granic intymności naszego prywatnego świata przekłada się bezpośrednio na poczucie bezpieczeństwa, samoocenę oraz komfort życia każdego z nas. Dlatego warto pamiętać, że nasza wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego człowieka.
W dobie stale postępujących procesów globalizacyjnych zjawisko niepożądanego utrwalenia lub rozpowszechniania obrazu nagiego ciała staje się coraz bardziej powszechne. Dwa lata po zrzuceniu na Hiroszimę i Nagasaki bomb atomowych została powołana Komisja Ofiar Bomby Atomowej (ang. the Atomic Bomb Casualty Commission – ABCC) 1. Organizacja
ta zajmowała się przede wszystkim obserwacją i badaniem ocalałych z katastrofy osób oraz skutkami ich napromieniowania. Jej działania kontynuuje Fundacja Badań nad Skutkami Promieniowania (ang. The Radiation Effects Research Foundation – RERF)2. Przewodniczący Fundacji Ohtsura Niwa przeprosił za sposób, w jaki te badania były prowadzone, jednocześnie przyznając, że odbywały się one z pogwałceniem praw człowieka. Potwierdził on również, że Komisja Ofiar Bomby Atomowej nie spotkała się z krytyką haniebnych działań, dotyczących m.in. fotografowania nagich hakibusha (termin wykorzystywany wobec osób dotkniętych skutkami wybuchu bomby atomowej). Jedna ze 120 tysięcy osób, będących obiektem badawczym, wspomina, iż jako czternastoletnia dziewczyna została zmuszona do rozebrania się przed ogólnoświatowym gremium lekarskim, analizującym zmiany, które zachodzą w jej ciele w wyniku napromieniowania. Kobieta ta określiła to doświadczenie jako traumatyzujące. Była wówczas nastolatką, której ciało nabierało cech charakterystycznych dla etapu dojrzewania. Czuła złość na Amerykanów, że wtargnęli z butami do jej sfery intymności3.
W dzisiejszych czasach problem utrwalania lub rozpowszechniania wizerunku nagiej osoby w związku z zakłóceniem jej procesu decyzyjnego4 rzadko przybiera tak skrajną formę. Ze względu na łatwość pozyskania narzędzi służących udostępnianiu informacji, a także z uwagi na zasięg i tempo ich upowszechniania, zjawisko prezentowania nagości przybiera na sile. Jeżeli ma ono charakter bezprawny, wówczas osoba pokrzywdzona może skorzystać z regulacji przewidzianej w art. 191a k.k. Kryminalizacji podlega zachowanie sprawcy, który utrwala wizerunek nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, używając w tym celu wobec niej przemocy, groźby bezprawnej lub podstępu, albo tego rodzaju wizerunek bez jej zgody rozpowszechnia. Innymi słowy, jeżeli ktoś dopuści się utrwalenia wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, uciekając się do przemocy, wystosowując wobec niej groźbę bezprawną lub uciekając się do podstępu, musi się liczyć z możliwością poniesienia odpowiedzialności karnej.
W ten sam sposób należy ocenić sytuację, gdy dojdzie do rozpowszechnienia czyjegoś nagiego wizerunku bez zgody osoby na nim przedstawionej. Należy zaznaczyć, że polskie prawo karne efektywniej zabezpiecza interesy jednostki dotkniętej drugą z wymienionych czynności, gdyż potencjalny sprawca odpowie za swój czyn już w przypadku braku wyrażenia zgody przez pokrzywdzonego. Natomiast jej wyrażenie, niewyrażenie5 lub sprzeciw pozostaje bez znaczenia, jeżeli sprawca „jedynie” utrwali tego rodzaju wizerunek. Zatem, by doszło do popełnienia przestępstwa utrwalenia wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej, sprawca musi uciec się do jednego ze środków, wymienionego przez Kodeks karny, który wpływa na proces wolicjonalny ofiary.
Przestępstwo utrwalania albo rozpowszechniania wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej polega na bezprawnym wtargnięciu w sferę intymności pokrzywdzonego. Sprawca swoim zachowaniem próbuje wzbudzić u ofiary poczucie wstydu. Czyn ten, w założeniu ma wywołać dla osoby nim dotkniętej, skutki o deprymującym charakterze (od pozbawienia czci jest inna regulacja w k.k).
Normy społeczno-obyczajowe, zakorzenione w europejskim kręgu kulturowym immanentnie wiążą postrzeganie nagości, w szczególności własnego ciała, z godnością. Aktywności podjęte przez sprawcę mogą przybierać postać np.: wykonanych przez lekarza, a następnie udostępnionych na sympozjum fotografii pacjenta, dzieła zaprezentowanego przez artystę na wystawie, opublikowanych zdjęć na portalu społecznościowym czy uczestniczenie w zjawisku tzw. sextingu.
W podanych przypadkach na pierwszy plan wysuwa się potrzeba ochrony sfery intymnej człowieka. Oczywiście w praktyce nie zawsze jest możliwe wyodrębnienie przejawów seksualizacji cechującej określoną czynność od naruszenia jedynie intymności. Dlatego, jeżeli występuje powiązanie z życiem seksualnym, ale ma ono drugorzędne znaczenie dla podjętej aktywności, wówczas może być ona również potraktowana jako przestępstwo bezprawnego utrwalania albo rozpowszechniania wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej.
Z kolei utrwalanie lub rozpowszechnianie pornografii
będzie rozpatrywane na podstawie odrębnych przepisów.
Z punktu widzenia ofiary przestępstwa, warto podkreślić, że
treści pornograficzne zawierają przedstawienie organów płcio-
wych w ich seksualnych funkcjach, chociażby podczas stosun-
ku seksualnego. Ponadto pornografię wyróżnia zdehumanizo-
wane przedstawienie wykonywanych czynności seksualnych.
Sprowadza się ona do ukazania biologicznych mechanizmów, marginalizując lub całkowicie pomijając warstwę emocjonalną pożycia. Natomiast, jeżeli utrwalony obraz ma charakter infamujący ofiarę, może mieć dla niej upokarzający wydźwięk, wówczas zachowanie sprawcy można rozważyć w kontekście przestępstwa bezprawnego utrwalenia albo rozpowszechnienia wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej. W dodatku materiały o charakterze pornograficznym zwykle pozbawione są wartości artystycznej, która to może występować w przypadku utrwalenia wizerunku nagiej osoby.
Natomiast wspomniane już zjawisko tzw. sextingu polega m.in. na przesyłaniu lub udostępnianiu wizerunku nagiej osoby, przy wykorzystaniu narzędzi komunikacji elektronicznej oraz wiadomości typu MMS. Zakładając, że czynność ta została podjęta przez osobę, której rozwój psychoemocjonalny przebiegał bez zakłóceń, a proces motywacyjny nie był obarczony nieprawidłowościami, nie należy takiej aktywności oceniać z góry negatywnie. Tego rodzaju wymiana fotografii może przynieść pozytywne korzyści. Może ona służyć urozmaiceniu życia seksualnego partnerów pozostających w długoletnim związku. Jednak dobrowolność podejmowanych działań ma w tym przypadku kluczowe znaczenie. Jeżeli do utrwalenia wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej posłużono się wobec niej przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem, wówczas można podjąć odpowiednie kroki na drodze prawnej.
Zastosowana przemoc przybiera różną postać, w zależności od szeregu okoliczności, które towarzyszą popełnionemu czynowi. Może mieć miejsce sytuacja, gdy sprawca ucieka się do przemocy, by złamać opór ofiary, a następnie zrobić jej zdjęcie. Za przemoc należy uznać wszystkie środki fizyczne, które uniemożliwiają lub przełamują opór zmuszanego, aby nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli albo służą naciskowi aktualnie wyrządzoną krzywdą na jego procesy motywacyjne po to, by nakłonić ofiarę do podjęcia oczekiwanych przez sprawcę decyzji6. Z kolei wystosowanie groźby bezprawnej będzie miało miejsce, np. gdy pokrzywdzony zostanie przymuszony do napisania listu pożegnalnego. Do tego typu groźby należy również grożenie osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby jej najbliższej. Przy czym groźba ta musi wzbudzać uzasadnioną obawę, że może zostać zrealizowana. Dlatego grożenie, że ofiara zginie od rażenia pioruna wywołanego przez osobę trzecią, nie spełni tego warunku. Ponadto trzeba liczyć się z odpowiedzialnością karną, jeżeli groźba dotyczy rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej. Z kolei podstępu dopuści się mąż, który zamontuje w mieszkaniu ukrytą kamerę celem przyłapania żony na zdradzie. Podobnie należy ocenić sytuację, gdy modelki podczas castingu zostają niejawnie filmowane. Podstępem będą zabiegi, których celem jest oszukanie kogoś, zmylenie. Polega on na wprowadzeniu w błąd ofiary z uwagi na przesłanki motywacyjne, które wpływają na powzięcie przez pokrzywdzonego decyzji co do wyrażonego pozwolenia7.
krzywdzonego decyzji co do wyrażonego pozwolenia7.
W kwestii rozpowszechniania wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej okolicznością wyłączającą odpowiedzialność karną sprawcy jest wyrażenie zgody przez osobę, do której wizerunek należy. Zgoda może zostać wyrażona zarówno przed, jak i po podjęciu aktywności przez sprawcę.
Przestępstwo bezprawnego utrwalenia albo rozpowszechnienia wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego (art. 191a §2 k.k.). Oznacza to, że ofiara tego przestępstwa, jeżeli chce, aby sprawca był pociągnięty do odpowiedzialności, musi złożyć wniosek do organów ścigania. Takie rozwiązanie umożliwia uwzględnienie poczucia wrażliwości osoby, której wizerunek został utrwalony bądź rozpowszechniony. Może ona nie poczuć się dotknięta podjętym działaniem w takim stopniu, by podejmować jakiekolwiek kroki na drodze prawnej, jak i nie życzyć sobie odtwarzania wydarzeń poprzez uczestniczenie w postępowaniu ze względu na traumatyzujące doświadczenie. Możliwa jest także taka sytuacja, że człowiek, którego wizerunek został rozpowszechniony, dojdzie do wniosku, że ze względu na artystyczny walor utrwalenia, określony obraz należy potraktować jako proklamację kultu ciała i dlatego nie zamierza korzystać z prawnych rozwiązań.
Organ ścigania ma obowiązek pouczenia pokrzywdzonego o przysługującym mu uprawnieniu. Jeżeli wniosek o ściganie zostanie złożony względem tylko niektórych sprawców, obejmie on również osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku. Pokrzywdzony musi zostać o tym fakcie powiadomiony. Jednakże zasada dotycząca „rozszerzenia” wniosku nie odnosi się do najbliższych składającego wniosek. Wniosek może być wyrażony na piśmie, jak również ustnie do protokołu. Z chwilą jego złożenia tego rodzaju wniosku, postępowanie toczy się z urzędu.
Jako że stopień technizacji otaczającej nas rzeczywistości podlega nieustającej ewolucji, musimy być przygotowani na coraz to nowsze sposoby komunikowania się oraz powstawanie narzędzi służących formowaniu relacji międzyludzkich. Jednak nie wolno dopuścić do sytuacji, gdy ich wykorzystywanie odbywa się kosztem przesunięcia granic sfery intymnej. Jej stabilność i nienaruszalność przekłada się bezpośrednio na poczucie bezpieczeństwa, samoocenę oraz komfort życia każdego z nas. Dlatego warto pamiętać, że nasza wolność kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego człowieka.
1 National Academy of Sciences, Atomic Bomb Casualty Commission, 1945-1982, http://www.nasonline.org/about-nas/history/archives/collections/abcc-1945-1982.html, [dostęp: 4.02.2018].
2 The Radiation Effects Research Foundation, https://www.rerf.or.jp/en/about/, [dostęp: 4.02.2018].
3 24 Hours After Hiroshima, Pamela Caragol Wells, USA 2010.
4 Termin „zakłócanie czynności decyzyjnych” odnosi się do ingerencji w cudzą wolę w zakresie podejmowanej decyzji.
5 Przez niewyrażenie zgody w tym przypadku należy rozumieć brak reakcji pokrzywdzonego.
6 T. Hanusek, Przemoc jako forma działania przestępnego, Kraków 1966, s. 65.
7 M. Filar, Rozdział XXV. Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności [w:] M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, LexisNexis 2014, s. 1017.
__________________
Karolina Witczak – mgr prawa, doktorantka w Katedrze Prawa Karnego Międzynarodowego Uniwersytetu Łódzkiego.
Inne z kategorii
Pomoc osobom doznającym przemocy w związkach, w których występuje uzależnienie - WYKŁAD WZBOGACONY O TŁUMACZENIE NA JĘZYK MIGOWY
14.02.2023
Na czym polega pomoc osobom doświadczającym przemocy Wydostawanie się z pułapki...
czytaj dalej