Nowela ustawy

Szczegóły

Maria Stożek

Niebieska Linia nr 5 / 2008

Artykuł zawiera omówienie wybranych kwestii prawnych ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w kontekście jej planowanej nowelizacji.

W lipcu 2005 roku Sejm RP uchwalił ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie¹. Ustawa przedstawia zadania związane z przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie oraz reguły postępowania z ofiarami i sprawcami przemocy. Zgodnie z regulacją ustawową gminy zostały zobligowane do tworzenia gminnego systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, prowadzenia poradnictwa i interwencji w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, opracowywania i realizacji programów ochrony ofiar przemocy w rodzinie oraz prowadzenia gminnych ośrodków wsparcia. Organy powiatu natomiast zostały zobligowane do tworzenia i prowadzenia specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie oraz do opracowywania i realizacji programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie.

Kogo chroni?

Ustawa w art. 2 rozszerza pojęcie członka rodziny poza ramy określone w art. 115 §11 kodeksu karnego². W myśl art. 2 ust. p.p.rodz. jako członka rodziny traktuje się także "osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą". Celem ustawodawcy było objęcie ochroną również osoby spoza katalogu określonego 115 §11 k.k., np. dzieci konkubenta. Rozszerzenie to, chociaż ze względów ochronnych może się wydawać uzasadnione, to z praktycznego punktu widzenia budzi poważne wątpliwości. (Osoby wspólnie zamieszkujące i gospodarujące to też znajomi wspólnie wynajmujący mieszkanie, a taki zakres podmiotowy ustawy jest z punktu widzenia ratio legis regulacji zbyt szeroki).

Przemoc

Art. 2 ust. p.p.rodz. definiuje przemoc w rodzinie. W rozumieniu ustawy przemoc w rodzinie należy rozumieć jako jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą. Definicja obejmuje swym zasięgiem nie tylko przestępstwa, ale także działania i zaniechania, które nie zostały skatalogowane jako czyny zabronione.

Powiadamianie

W art. 12 ust. p.p.rodz. ustawodawca nakłada na osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych powzięły podejrzenie o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy wobec członków rodziny obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o tym policji lub prokuratora. Za niedopełnienie obowiązku nie została przewidziana żadna sankcja. Przepis ten wydaje się zbędny, gdyż obowiązek, o którym w nim mowa, został już określony w normach prawa karnego. Ustawodawca poprzez art. 304 §1 kodeksu postępowania karnego³ nakłada na każdego obowiązek zawiadamiania o popełnionym przestępstwie znęcania się: "Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję". Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa (art. 304 §2 k.p.k.). Szczególny obowiązek mają w tym względzie funkcjonariusze publiczni, gdyż ich zaniechanie może prowadzić do odpowiedzialności za przestępstwo z art. 231 k.k.

Zmiany w kodeksie karnym

Ustawa stanowi, że w przypadku zawieszenia kary albo warunkowego umorzenia postępowania wobec sprawcy przemocy w rodzinie, sąd określi sposób kontaktowania się skazanego z pokrzywdzonym. Może też w takim przypadku zakazać zbliżania się skazanego do pokrzywdzonego w określonych okolicznościach (art. 13 ust. p.p.rodz.). Ustawa zmienia tym samym art. 72 k.k. poprzez wprowadzenie do katalogu w tym artykule nowych punktów. (Punkt 7a k.k. otrzymał brzmienie: "[obowiązek] powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób". Dodano również punkt 7b k.k. w brzmieniu: "[obowiązek] opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym"). W piśmiennictwie podkreśla się, że ustawa poszerza możliwości stosowania nakazu opuszczenia domu i zakazu kontaktowania się sprawcy z pokrzywdzonym, w rzeczywistości jednak wprowadzone zmiany nie przekształcają istotnie możliwości, które art. 72 k.k. stwarzał dotychczas. Przepisy te nie są wystarczające i tylko pozornie zapewniają ochronę przed sprawcą. Stosuje się je wyłącznie w przypadkach warunkowego umorzenia oraz zawieszenia kary.

Dozór policji

Na mocy ustawy p.p.rodz., jeśli zachodzą przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania sprawcy przemocy w rodzinie, zamiast tymczasowego aresztowania możliwe jest zastosowanie dozoru policyjnego, pod warunkiem opuszczenia przez sprawcę lokalu zajmowanego wspólnie z ofiarą przemocy. W razie opuszczenia lokalu dozór może polegać na powstrzymywaniu się od kontaktów z pokrzywdzonym w określony sposób (art. 14 ust. p.p.rodz.). Dozór policji, o którym mowa w tym artykule, nie różni się od dozoru policji uregulowanego w art. 275 k.p.k., wobec czego należy na niego patrzeć przez pryzmat tego tytułu. Dozór policji z art. 14 ust. 1 ust. p.p.rodz. może być stosowany wyłącznie wtedy, gdy w konkretnej sprawie istnieją przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem byłoby przyjęcie, że dozór taki jest możliwy w przypadku zaistnienia przesłanki zastosowania jakiegokolwiek środka zapobiegawczego, nie tylko tymczasowego aresztowania⁴. O zastosowaniu zwykłego dozoru może postanowić prokurator, natomiast o ustanowieniu dozoru zamiast tymczasowego aresztowania postanawia sąd.

Aby rozważać zastosowanie środka, dozoru podstawowym warunkiem jest więc zaistnienie przesłanek do tymczasowego aresztowania. Muszą zatem być spełnione zarówno przesłanki ogólne (art. 249 §1 k.p.k.), jak i szczególne (art. 258 §1-3 k.p.k.). Można argumentować, że skoro uzasadnione jest zastosowanie tymczasowego aresztowania, to powinien być właśnie zastosowany ten środek, a nie inny. Jest to sprzeczność pozorna, bowiem ustawodawca może zezwolić na odstąpienie od zastosowania tymczasowego aresztowania, mimo że spełnione są wszystkie przesłanki do jego zastosowania, w sytuacji, gdy z innych względów jest to niecelowe⁵.

Nie ulega jednak wątpliwości, że wobec nieoznaczenia zakresu obowiązków oskarżonego w art. 275 §2 k.p.k., organ procesowy stosujący dozór policji na podstawie art. 275 §1 k.p.k. może nałożyć na niego również obowiązek powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym. Nie oznacza to wyłącznie zakazu spotykania się z nim osobiście, ale może polegać również na zakazie wysyłania listów i sms-ów albo dzwonienia do pokrzywdzonego⁶.

Ustawodawca ,nowelizując art. 67 §3 k.k., umożliwił nałożenie jedynie obowiązku wymienionego w art. 72 §1 pkt 7a k.k., pomijając wprowadzony tą ustawą do art. 72 §1 k.k. jako punkt 7b obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Wolą ustawodawcy nie było zatem, aby ten obowiązek mógł być orzekany w związku z warunkowym umorzeniem postępowania w każdej sprawie⁷.

Zgoda na udział w programie

Ustawa zmieniła również art. 72 §1 pkt 6 k.k., który otrzymał brzmienie: "6) [obowiązek] poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwu w programach korekcyjno-edukacyjnych". Zmianę należy ocenić pozytywnie, jednak z pewnym zastrzeżeniem. Sąd na podstawie ustawy może nakazać sprawcy poddanie się leczeniu lub uczestnictwu w programach edukacyjno-korekcyjnych, co ma istotne znaczenie w kwestii zapobiegania przemocy w rodzinie. Jednakże, zgodnie z art. 74 §1 k.k., nałożenie obowiązku z art. 72 §1 pkt 6 k.k. wymaga zgody skazanego. Przepis ten jest uzasadniony w kontekście skierowania na leczenie odwykowe, niemniej jednak zgoda skazanego na uczestnictwo w terapii dla sprawców przemocy w rodzinie nie ma takiego uzasadnienia i nie powinna być wymagana. Terapeuci twierdzą, że nawet wymuszona terapia daje efekty, a terapia służy nie tylko skazanemu, ale przede wszystkim potencjalnym ofiarom. Ponadto terapia taka nie narusza w żaden sposób praw skazanego.

Krajowy Program

Zgodnie z art. 10 ust. p.p.rodz. w celu stworzenia warunków do bardziej skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie Rada Ministrów przyjęła 25 września 2005 roku Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, którego zadaniem jest skuteczniejsze zapewnienie ochrony i udzielenia pomocy osobom dotkniętym przemocą, zwiększenie oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych na osoby stosujące przemoc oraz podnoszenie świadomości społecznej na temat przyczyn i skutków przemocy w rodzinie. Program ma być wdrażany przez władze rządowe i samorządowe w okresie 2006-2016. Nad prawidłowym wykonywaniem zadań przewidzianych w nim czuwać będzie międzyresortowy Zespół Monitorujący, w skład którego wchodzą przedstawiciele realizujących go resortów (Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ministerstwa Zdrowia - w randze sekretarza bądź podsekretarza stanu), a także Komendant Główny Policji oraz przewodniczący Komitetu Radia i Telewizji; zespołem kieruje przedstawiciel MPiPS.
Minister Pracy i Polityki Społecznej podpisała 6 lipca 2006 roku rozporządzenie w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, a także szczegółowych kierunków prowadzenia oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych⁸. Rozporządzenie stworzyło podstawę do utworzenia specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie (SOW-ów), które zapewniają pomoc medyczną, psychologiczną, prawną i socjalną. Na stworzenie i utrzymanie SOW-ów oraz realizację oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych środki zostały przekazane z budżetu państwa do województw.

Nowelizacja

Obecnie rząd pracuje nad nowelizacją ustawy. Ma się w niej znaleźć m.in. zapis zakazujący kar cielesnych wobec dzieci oraz nakaz eksmisji sprawcy przemocy w rodzinie do schroniska dla bezdomnych lub przewiezienie do izby wytrzeźwień.
Nowelizacja ustawy jest sprawą pilną, gdyż ustawa w dotychczasowym kształcie nie spełnia swojej funkcji. Kwestią zasadniczą wydaje się być uregulowanie zakazu zbliżania się. Zasadnym wydaje się wprowadzenie rozwiązania na wzór amerykański, aby to sprawca przemocy szukał innego lokalu, a we wspólnie zajmowanym lokalu tymczasowo zostawałaby rodzina, nawet jeżeli lokal jest wyłączną własnością sprawcy. Obawa opuszczenia dotychczasowego miejsca zamieszkania stanowiłaby na pewno skuteczny środek odstraszający potencjalnych sprawców. Interwencja policji w przypadkach przemocy w rodzinie powinna się zakończyć umieszczeniem sprawcy w areszcie, a nie w izbie wytrzeźwień, gdzie za pobyt sprawcy płaci również ofiara.

Niezwykle ważne jest jak najszybsze wprowadzenie w Polsce wyraźnego zakazu stosowania kar fizycznych wobec dzieci. Ochrona dzieci przed przemocą poprzez zakaz stosowania kar cielesnych jest tym bardziej istotna, że przemoc wobec dzieci często jest ukrywana pod pozorem stosowania karcenia wychowawczego. Funkcjonariusze nie wszczynają postępowań, chcąc uniknąć zarzutu ingerencji w sposób wychowywania dzieci przez rodziców. Polska na podstawie ratyfikowanej Europejskiej Karty Społecznej⁹ jest zobligowana do wprowadzenia do ustawodawstwa zdelegalizowania kar fizycznych wobec dzieci. Europejski Komitet Praw Społecznych wywodzi z art. 17 Karty obowiązek państw-stron do takiego działania. EKPS uważa, że każda forma poniżającego karania i traktowania dzieci musi być zabroniona w ustawodawstwie i powiązana z odpowiednimi sankcjami w prawie karnym lub cywilnym¹⁰. Polska, ratyfikując Europejską Kartę Społeczną, ma obowiązek na podstawie art. 17 zabronić stosowania kar fizycznych wobec dzieci.

Zakaz taki już istnieje w polskim ustawodawstwie i jest wyrażony w art. 40 Konstytucji¹¹. Zgodnie z jego treścią: "Nikt nie może być poddanym torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych". Oprócz konsekwencji zakazu stosowania tortur okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania człowieka przez funkcjonariuszy, z art. 40 wywodzi się również zakaz stosowania kar cielesnych w stosunkach międzyludzkich. Odnosi się go również do dzieci, wobec których nie może być stosowane okrutne, nieludzkie czy poniżające traktowanie, jak też i kary cielesne. Artykuł 40 ma charakter generalny i nie przewiduje żadnych ograniczeń w stosowaniu tego zakazu. Za taką interpretacją treści tego artykułu przemawia także fakt, że: "Konstytucja wielokrotnie podkreśla rolę rodziny, wychowania młodego pokolenia, a także wprowadza ochronę praw dziecka. Dowodem tego jest powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka"¹².

Polska jako kraj, w którym prawa człowieka są przestrzegane, powinna jak najszybciej dokonać wyraźnej inkorporacji takiego zakazu do krajowego porządku prawnego, aby nie było wątpliwości co do jego istnienia. Powinien zostać w tym celu znowelizowany kodeks rodzinny i opiekuńczy¹³ poprzez usunięcie przepisów, z których można obecnie wyinterpretować dopuszczalność stosowania kar fizycznych wobec dzieci oraz wprowadzenie zakazu ich stosowania. Zasadniejszym jest umieszczenie takiego zakazu w kodeksie, a nie w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, gdyż jest to zapis o dużym znaczeniu społecznym. Umieszczenie zakazu bicia w kodeksie jest również uzasadnione z praktycznego punktu widzenia - przepisy kodeksowe są powszechnie znane wśród prawników i jest większe prawdopodobieństwo, że będą one uruchamiane.
Uchwalenie i wprowadzenie w życie ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie było spowodowane dążeniem do zapewnienia w Polsce takiej ochrony przed przemocą w rodzinie, jaka występuje w innych krajach europejskich, w celu dostosowania się do zaleceń organizacji międzynarodowych. W rzeczywistości przepisy ustawy powielają regulacje innych ustaw, a jej rozwiązania tylko pozornie wydają się nowatorskie. Z praktycznego punktu widzenia ustawa nie poprawia sytuacji ofiar chociażby dlatego, że sędziowie niechętnie uruchamiają jej mechanizmy.

Nowelizacja ustawy wydaje się być konieczna, jednak powinna zostać przeprowadzona w sposób przemyślany, po konsultacjach ze służbami i organizacjami, których statutowym celem jest pomoc ofiarom przemocy w rodzinie. Dobrym rozwiązaniem byłaby implementacja zakazu zbliżania się w podobnej postaci, w jakiej funkcjonuje on w ustawodawstwach stanowych USA. Byłby to odważny krok, biorąc pod uwagę unikanie przez ustawodawcę przyjmowania radykalnych rozwiązań w dziedzinie zapewnienia należytej ochrony ofiarom przemocy w rodzinie.

Wprowadzenie natomiast zakazu fizycznego karania dzieci przypuszczalnie jest jedynie kwestią czasu, uwzględniając zaangażowanie rządu w ochronę praw dzieci. Zasadnym byłoby w tym celu znowelizowanie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, któremu powinny towarzyszyć społeczne kampanie uświadamiające skierowane do rodziców, a dotyczące zakazu stosowania kar cielesnych wobec dzieci i wprowadzania alternatywnych metod wychowawczych.

1 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493), dalej: ust. p.p.rodz.

2 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zm.), dalej: k.k.

3 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 555 ze zm.), dalej: k.p.k.

4 P. Dudka, Środki zapobiegawcze stosowane wobec sprawców przemocy w rodzinie, WPP 2006, Nr 2, s. 44.

5 R. Stefański, Warunkowy dozór Policji - nowy środek zapobiegawczy, PiP 2006, Nr 6, s. 31.

6 P. Dudka, op.cit.,s. 44 i nast.

7 R. Stefański, Nowe środki probacyjne, Prok. i Pr. 2006, Nr 4, s. 24.

8 Dz.U. z 2006 r., Nr 127, poz. 890.

9 Europejska Karta Społeczna sporządzona w Turynie 18 października 1961 r. (Dz.U. z 1999 r., Nr 8, poz. 67).

10 General introduction to Conclusions XV-2, 1 stycznia 2001 r., s. 7-26.

11 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., Nr 78, poz. 483 ze zm.).

12 W. Skrzydło, Komentarz do Artykułu 40 Konstytucji [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, pod red. W. Skrzydło, Zakamycze 2002.

13 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 1964 r., Nr 9, poz. 59 ze zm.).

M.S.