Zespół interdyscyplinarny w warunkach Domu Dziecka

Szczegóły

Katarzyna Kiwer

Niebieska Linia nr 3 / 2009

Siłą zespołu interdyscyplinarnego, szczególnie w sprawach z zakresu przemocy wobec dzieci, jest jego zasięg działania.

Dzieci są ofiarami przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. Bywają zaniedbywane i odrzucane przez osoby najbliższe. By pomóc tym dzieciom, konieczne są zintegrowane działania specjalistów z różnych dziedzin. Udzielenie tak rozumianej pomocy w ramach pracy placówki opiekuńczo-wychowawczej jest możliwe poprzez pracę z dzieckiem i jego rodziną w formie zespołu interdyscyplinarnego. W tym artykule chciałabym przedstawić podstawowe założenia działań zespołu, a także jego rolę w udzielaniu pomocy dzieciom ? ofiarom przemocy.

Podstawowe informacje o zespole

W skład zespołu interdyscyplinarnego wchodzą psycholog, pedagog oraz pracownik socjalny. W razie potrzeby do zespołu dołączają inne osoby. Może to być wychowawca, dyrektor placówki, rodzic biologiczny, zaprzyjaźniony bądź zastępczy. Obecnie pracujemy nad tym, by w pracach zespołu aktywnie uczestniczyli także dzielnicowi, kuratorzy społeczni i zawodowi oraz nauczyciele.
Zasady działania i podstawowe założenia pracy w zespole:

1. Prace zespołu interdyscyplinarnego skupiają się na poprawie sytuacji życiowej wychowanków placówki.
2. Prace zespołu opierają się na intensywnej pracy z rodziną biologiczną.
3. W swoich pracach zespół ma na uwadze przede wszystkim dobro dziecka i jego prawo do posiadania rodziny. Pierwszeństwo w tym względzie posiadają rodziny naturalne.
4. Rodziny wychowanków mają swoje prawa i obowiązki. Winny być traktowane z szacunkiem i poważaniem.  Są równoważnymi partnerami w interakcji.
5. W przypadku wyczerpania możliwości pracy z rodziną naturalną zespół ma za zadanie podjąć starania o znalezienie dla wychowanka rodziny zastępczej. 
6. Zespół interdyscyplinarny służy radą i pomocą rodzinom naturalnym, zaprzyjaźnionym i zastępczym.
7. Udzielane przez zespół informacje przekazywane są z uwzględnieniem procedur bezpieczeństwa placówki (w tym procedur dotyczących ochrony danych osobowych).

Cele zespołu

Zespół interdyscyplinarny realizuje jasno określone cele szczegółowe. Cele te sformułowane zostały na podstawie analizy czynników istotnych dla zdiagnozowania sytuacji dziecka i rodziny. Można je ująć w pięć kategorii:

1. Monitorowanie sytuacji szkolnej wychowanków.
2. Obserwacja sytuacji wychowanka w placówce.
3. Nadzór nad sytuacją domową wychowanków.
4. Praca z rodziną biologiczną.
5. Aktywne poszukiwanie i wsparcie rodzin zaprzyjaźnionych i zastępczych.

Powyższe kategorie zostały sformułowane na podstawie wytycznych dotyczących diagnozy psychologiczno-pedagogicznej dziecka i jego rodziny. Wyniki pracy zespołu w poszczególnych kategoriach muszą mieć charakter praktyczny, wielospecjalistyczny i syntetyczny. Diagnozę należy formułować tylko i wyłącznie w powiązaniu z wiekiem i okresem rozwojowym badanej osoby.

Zespół a zgłoszenie przestępstwa

W ramach zespołu jesteśmy w stanie udzielić wychowankowi zgłaszającemu przestępstwo (dokonane aktualnie bądź w przeszłości) pomocy psychologicznej, wsparcia pedagoga placówki oraz wychowawcy. Ponadto, gdy sytuacja tego wymaga, podejmujemy kroki prawne, zgłaszając np. fakt popełnienia przestępstwa policji. Generalnie rodzaj działań pomocowych staramy się dostosować do indywidualnej sytuacji każdego wychowanka. Ponieważ zgłoszenie może dotyczyć różnego rodzaju krzywdzenia dziecka, a więc przemocy fizycznej, emocjonalnej bądź seksualnej, a ponadto może dziać się aktualnie lub w przeszłości, udzielona pomoc powinna być adekwatna do sytuacji.

Jeśli rodzic dziecka nie jest sprawcą, zostaje włączony w działania zespołu. Udzielamy rodzicowi informacji na temat wykrytych zdarzeń, edukujemy w zakresie prawidłowego reagowania na komunikaty dziecka oraz informujemy o możliwych skutkach doświadczeń dziecka. Rozmowy z rodzicem przeprowadzane są głównie przez psychologa, z uwagi na to, iż treści przekazywane w trakcie rozmowy są trudne do przyjęcia i zaakceptowania dla rodzica. W przypadku informowania o wykrytym molestowaniu seksualnym (szczególnie o charakterze kazirodczym) trzeba zwykle tak kierować rozmową, by rodzic po początkowym zaprzeczaniu i oskarżaniu dziecka o kłamstwo był w stanie w sposób prawidłowy zareagować i przeprowadzić rozmowę z dzieckiem.

Włączenie rodzica biologicznego w pomoc dziecku jest dla nas niezwykle istotne. Wsparcie pracowników placówki i zapewnienia o tym, że dziecko bardzo dobrze zrobiło ujawniając przestępstwo, dziecko może traktować z nieufnością i ostrożnością. Komunikaty te nabierają wagi i sensu dopiero wtedy, gdy pochodzą od rodzica. Zaznaczam jednak, że niewielu rodziców ma w sobie takie zasoby, by sprostać temu zadaniu. Niestety, o wiele częściej skupiamy się na tym, by złagodzić skutki niewłaściwej i obciążającej dziecko reakcji rodzica.

Reakcje rodziny

Niepożądane reakcje rodziców po ujawnieniu przez dziecko przestępstwa są dość zróżnicowane, ale te najczęściej pojawiające się to:

• twierdzenie, że dziecko kłamie, pytanie: "Czemu znowu kłamiesz/zmyślasz?",
• pretensje o to, że dziecko nie powiedziało o wszystkim najpierw rodzicowi,
• obwinianie dziecka o powstałą sytuację i zrzucanie na dziecko odpowiedzialności za konsekwencje: "Przez ciebie tata pójdzie do więzienia", "Jak będziesz opowiadać takie rzeczy, to nigdy nie wrócisz do domu".

Tego typu reakcje są ściśle związane z tym, iż w rodzinach wychowanków od pokoleń wszelkie sprawy załatwiało się w domu, bez ingerencji osób z zewnątrz, a tym bardziej ingerencji policji. Wyjawienie komukolwiek spoza rodziny pewnych faktów traktuje się jak zdradę. Stąd też mamy świadomość, że naszą rolą w placówce jest również edukacja dzieci w zakresie ujawniania przestępstw. Niebagatelne znaczenie ma tu również zyskanie zaufania dziecka i stworzenie bezpiecznej atmosfery. W warunkach domu dziecka jest to niezwykle trudne i czasochłonne, ale możliwe.

Po opisanej wyżej reakcji rodzica mamy za zadanie tak pokierować sytuacją, by rodzic zmienił nastawienie i zaczął wspierać dziecko. Gdy jest to niemożliwe, staramy się uporządkować dziecku obraz sytuacji i zmniejszyć negatywne skutki reakcji rodzica. Gdy zaniedbamy ten etap, może dojść do tego, że dziecko następnym razem nie ujawni przestępstwa. Warto zaznaczyć, że na wiele spraw nie mamy wpływu. Bardzo niebezpieczne są chwile, gdy dziecko przebywa samo z rodzicem w trakcie wakacji i ten przekazuje mu szereg niepożądanych komunikatów, włącznie z zakazem mówienia komukolwiek o tym, co się dzieje w domu.

Współpraca z innymi osobami

Po ujawnieniu przez dziecko przestępstwa, oprócz zgłoszenia na policję, jesteśmy zobowiązani powiadomić o naszych ustaleniach sąd rodzinny, kuratorów mających pieczę nad daną rodziną oraz inne osoby i instytucje czuwające nad nią.
W związku z tym, że ściśle współpracujemy z lokalną policją, możemy na bieżąco otrzymywać informacje na temat toczących się aktualnie postępowań. Ponadto jesteśmy w stanie uzyskać informacje, w jaki sposób najsprawniej działać w poszczególnych rodzajach spraw.

Wykrycie dużej części spraw jest możliwe tylko dzięki stałemu przepływowi informacji na terenie placówki. Kadra informuje zespół o każdych niepokojących zachowaniach dziecka lub o zgłaszanych przez dziecko problemach. Do psychologa należy wówczas odpowiednia interpretacja otrzymanych informacji, objęcie dziecka wzmożoną obserwacją i przeprowadzanie rozmów psychologicznych, z uwzględnieniem posiadanych informacji. W tym czasie pracownik socjalny zbiera informacje dotyczące warunków rodzinnych i środowiskowych, uwzględniając również nowe fakty. Staramy się także zebrać komplet informacji od wychowawców szkolnych dzieci oraz od pedagogów lub psychologów szkolnych (to rola pedagoga placówki). My z kolei przekazujemy część informacji na temat sytuacji dziecka szkole, tak, by również tam nasze działania były wspierane.

Pomoc rodzinie         

Niejednokrotnie mamy do czynienia z sytuacją, w której to rodzic dziecka podczas rozmowy ujawnia przestępstwo. Z reguły są to sprawy dotyczące art. 207 k.k. Wówczas członkowie zespołu podejmują interwencję mającą na celu przede wszystkim pomoc rodzinie. Na tę pomoc składają się zazwyczaj następujące działania:

• podanie informacji (nazwanie zachowań partnera przemocą, wyjaśnienie mechanizmów przemocy domowej, interpretacja ujawnianych faktów),
• pierwsza pomoc: umożliwienie rodzicowi wentylowania emocji poprzez opowiadanie o swoich przeżyciach,
• wskazanie możliwości uzyskania pomocy instytucjonalnej, ze wskazaniem na ośrodki interwencji kryzysowej,
• wyjaśnienie procedury zakładania "Niebieskiej Karty",
• nawiązanie (ze zgodą rodzica) kontaktu z dzielnicowym rodziny,
• pomoc w napisaniu pism urzędowych, w tym zawiadomienia o przestępstwie (jeśli osoba zgłaszająca decyduje się na taki krok),
• podanie instrukcji dotyczących dokumentowania zachowań sprawcy i gromadzenia materiału, który może mieć w przyszłości charakter dowodu (obdukcja, porada lekarza pierwszego kontaktu, pomoc sąsiedzka, informowanie rodziny, konsultacje u specjalistów, dokumentacja za pomocą nośników cyfrowych).

Udzielenie pomocy rodzicowi jest dla nas tak samo istotne jak pomoc samemu wychowankowi. To samo dotyczy wszelkich spraw dotyczących rodzeństwa naszych wychowanków. Idea zespołu interdyscyplinarnego opiera się na założeniu, iż bez oddziaływania na sieć społeczną wychowanka nie możemy liczyć na długotrwałe efekty naszej pracy wychowawczej, a nasza pomoc będzie nieefektywna.

Podsumowanie

Siłą zespołu interdyscyplinarnego, szczególnie w sprawach z zakresu przemocy wobec dzieci, jest jego zasięg działania. Obejmuje on całe środowisko życiowe ofiary, a więc placówkę, w której przebywa, dom rodzinny, szkołę, zaangażowane instytucje pomocowe. Dzięki temu udzielana pomoc jest realna i przynosi wymierne korzyści. By zespół mógł działać zgodnie z założeniami, istotna jest współpraca z różnego rodzaju instytucjami. Współpraca ta powinna polegać przede wszystkim na adekwatnej do sytuacji wymianie informacji, bez oglądania się na sztuczny podział kompetencji każdej z nich.

Szczegółowe informacje na temat pracy zespołu interdyscyplinarnego w domu dziecka można znaleźć artykule zamieszczonym w "Problemach Opiekuńczo-Wychowawczych" nr 4/2009.

K.K.