Instrumenty rzadko używane. Analiza działań wymiaru sprawiedliwości w 2009 roku

Szczegóły

Michał Lewoc

Niebieska Linia nr 4 / 2010

Analizując problematykę oddziaływania na sprawców przemocy domowej przez sąd, prokuraturę oraz organy służby więziennej, należy stwierdzić, że wobec skazanych pozostających na wolności w niewystarczającym zakresie stosowane są oddziaływania korekcyjno-edukacyjne. Zbyt mało orzekanych jest obowiązków probacyjnych. W tym zakresie spora część odpowiedzialności spoczywa na prokuraturze, która ma bezpośredni wpływ na kształt ponad 40% wyroków skazujących.

Opracowując dane statystyczne dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie, konieczne jest zdefiniowanie tego pojęcia na gruncie obowiązujących przepisów prawa karnego. Pojęcie przemocy w rodzinie (violence in the family)¹ lub przemocy domowej (domestic violence)², często stosowane podczas dyskusji i debat na temat tego zjawiska, nie występuje na gruncie obowiązującej kodyfikacji karnej.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) w art. 115 zawiera tzw. słowniczek ustawowy, w którym ustawodawca precyzuje niektóre pojęcia użyte w treści aktu prawnego. W słowniczku tym nie znajduje się pojęcie ?przemocy w rodzinie?, ani nawet pojęcie samej ?przemocy?. Wobec tego pojęcie przemocy należy określać za pomocą znamion ustawowych znajdujących się w treści przepisów konstruujących przestępstwa popełniane z użyciem przemocy.

Wskazanie czynów zabronionych, które mogą zostać zaliczone do kategorii tych, popełnianych wobec najbliższych, określanych jako przestępstwa przemocy w rodzinie, np. art. 190 § 1 k.k., 157 § 2 k.k., 216 k.k., 207 § 1 k.k., nie jest jednakże wystarczające, albowiem z ogólnej liczby osób skazanych za przestępstwo np. groźby karalnej (w 2009 roku ? 7756 osób) nie sposób wyodrębnić przestępstw gróźb skierowanych wobec osób najbliższych, co można zakwalifikować jako przemoc w rodzinie.

Podobnie jest z innymi rodzajami przestępstw zawierającymi element przemocy (fizycznej lub psychicznej), za wyjątkiem art. 207 k.k., który powszechnie jest uznawany za klasyczne przestępstwo przemocy w rodzinie. Z tych względów dane statystyczne dotyczące przemocy w rodzinie ograniczają się zwykle do przedstawienia informacji na temat skazań z art. 207 k.k. Nie ma wątpliwości, że jest to prawidłowe określenie danych dotyczących przemocy domowej, jednak należy pamiętać, że z pewnością nie opisuje to całego zjawiska w statystykach sądowych.

W celu właściwej charakterystyki danych statystycznych obrazujących zakres oddziaływania organów postępowania przygotowawczego oraz rozpoznawczego na to zjawisko, niezbędne jest doprecyzowanie rodzaju czynów zabronionych, które składają się na przemoc w rodzinie. Obowiązujące formularze statystyczne operują bowiem danymi dotyczącymi poszczególnych, stypizowanych w kodeksie karnym czynów zabronionych, np. takich jak art. 157 k.k. (naruszenie czynności narządów ciała), art. 190 § 1 k.k. (groźba karalna), art. 207 k.k. (znęcanie się) itp.
W niniejszym opracowaniu przedstawiono dane statystyczne dotyczące skazań z art. 207 § 1 k.k., ze świadomym zastrzeżeniem, że nie jest to odzwierciedlenie pełnego obrazu oddziaływania organów państwa na zjawisko przemocy w rodzinie, a jedynie zaprezentowanie pewnych prawidłowości i zasad postępowania sądów i prokuratur.

W związku z realizacją Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie (na lata 2006-2016), w tym także przez sądy i prokuratury, przedstawiono również wnioski wynikające z jego realizacji. W szczególności pokazano działania sądów, prokuratur oraz organów służby więziennej w zakresie izolowania sprawców przestępstw i poddawania ich oddziaływaniom korekcyjno-edukacyjnym.

Orzecznictwo w 2009 roku

W 2009 roku w sądach rejonowych w Polsce skazano ogółem 410 269 osób³.
Z tego wymierzono:

• 86 225 kar grzywny (samoistnych), w tym:
• 84 955 bezwzględnych
• 1270 z warunkowym zawieszeniem wykonania;
• 44 014 kar ograniczenia wolności, w tym:
• 41 677 bezwzględnych;
• 2337 z warunkowym zawieszeniem wykonania;
• 279 958 kar pozbawienia wolności, w tym:
• 37 667 bezwzględnych;
• 242 291 z warunkowym zawieszeniem wykonania.
•  

RYC. 1. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w sądach rejonowych w Polsce w 2009 roku

Orzecznictwo w zakresie art. 207 § 1 k.k.
W 2009 roku w sądach rejonowych w Polsce osądzono z art. 207 § 1 k.k. ogółem 17 413 osób⁴.
Z tego:

• 14 506 skazano;
• 501 uniewinniono;
• wobec 1365 warunkowo umorzono postępowanie;
• wobec 1034 umorzono postępowanie.

RYC. 2. Stosunek procentowy rodzajów orzeczeń sądów rejonowych w zakresie art. 207 § 1 k.k.

W 2009 roku w sądach rejonowych w Polsce skazano z art. 207 § 1 k.k. ogółem: 14 506 osób⁵.
Z tego wymierzono:

• 229 kar grzywny (samoistnych), w tym:
• 199 bezwzględnych;
• 30 z warunkowym zawieszeniem wykonania;
• 637 kar ograniczenia wolności, w tym:
• 581 bezwzględnych;
• 56 z warunkowym zawieszeniem wykonania;
• 13640 kar pozbawienia wolności, w tym:
• 1871 bezwzględnych;
• 11 769 z warunkowym zawieszeniem wykonania.

RYC. 3. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w sądach rejonowych w Polsce w 2009 roku z art. 207 § 1 k.k.

RYC. 4. Stosunek procentowy wymiaru kary pozbawienia wolności orzekanej w sądach rejonowych w Polsce w 2009 roku z art. 207 § 1 k.k.

Z 11 769 skazanych z art. 207 § 1 k.k. na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pod dozór kuratora oddano 7344 osoby⁶.

Wśród osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 k.k. było 3526 małoletnich oraz 12 597 kobiet⁷.
Z art. 335 § 1 k.p.k. (wniosek prokuratora o wydanie wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionej z oskarżonym kary lub środka karnego) skazano 3924 osoby, a z art. 387 § 1 k.p.k. (wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego) ? 2258, co łącznie stanowi 6182 skazanych⁸.

Realizacja Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie

Ministerstwo Sprawiedliwości oraz podległe mu jednostki organizacyjne (sądy oraz prokuratury) zobowiązane są do realizacji zadań we wszystkich podstawowych nurtach działań kierowanych do różnych grup odbiorców, są to:

• działania uprzedzające;
• działania interwencyjne;
• działania wspierające;
• działania korekcyjno-edukacyjne.

W ramach powyższych rodzajów działań realizowane są konkretne strategie, w części których uczestniczy także Ministerstwo Sprawiedliwości.
Do podstawowych zadań ministerstwa oraz podległych mu jednostek organizacyjnych w zakresie działań interwencyjnych (strategii interwencyjnych), w szczególności należy:

• izolowanie sprawców od ofiar na podstawie odrębnych przepisów, które realizują sądy w ramach swoich ustawowych uprawnień;
• stosowanie wobec sprawców oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych.

Należy w tym miejscu przypomnieć, że ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodziniew art. 4 stanowi, że wobec osób stosujących przemoc w rodzinie stosuje się przewidziane w niniejszej ustawie środki mające na celu zapobieganie ich kontaktowaniu się z osobami pokrzywdzonymi oraz oddziaływania korekcyjno-edukacyjne. Przepis ten wyznacza ogólną dyrektywę działania wobec sprawców przemocy domowej. Należy uznać, że w sposób szczególny jest ona adresowana do organów wymiaru sprawiedliwości.

Oddziaływanie na sprawców przez sądy i prokuratury

W chwili obecnej wobec sprawców przemocy w rodzinie wykonuje się kilkadziesiąt tysięcy (od 30 tys. do 40 tys.) orzeczeń dotyczących kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem.
Analizując dane statystyczne, należy stwierdzić, że generalnie nie orzeka się wobec takich sprawców obowiązków probacyjnych, polegających na:

• obowiązku opuszczenia lokalu wspólnie zajmowanego z osobą pokrzywdzoną;
• zakazu zbliżania się ani też leczenia odwykowego w sytuacji problemu alkoholowego;
• obowiązku uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych, które powinny być realizowane przez każdy powiat.

Sądy, orzekając w 2009 roku kary pozbawienia wolności warunkowym zawieszeniem ich wykonania, sporadycznie nakładały na owych skazanych obowiązki probacyjne określone w art. 72 § 1 i § 2 k.k., prowadzące m.in. do:

• izolowania sprawców od ofiar przestępstw;
• leczenia odwykowego;
• terapii czy naprawienia szkody.

W 2009 roku w sądach rejonowych na 410 269 skazań, tj. we wszystkich sprawach karnych zakończonych skazaniem zastosowano:

• art. 72 § 1 pkt 3 k.k. ? wykonywanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby ? wobec 498 osób;
• art. 72 § 1 pkt 4 k.k. ? obowiązek wykonywania pracy zarobkowej, zobowiązanie do nauki lub przygotowania do zawodu ? wobec 165 osób;
• art. 72 § 1 pkt 5 k.k. ? obowiązek powstrzymywania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających ? wobec 8375 osób;
• art. 72 § 1 pkt 6 k.k. ? obowiązek poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu, albo oddziaływaniom terapeutycznym lub uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych, w tym:
• obowiązek poddania sprawcy leczeniu odwykowemu lub rehabilitacyjnemu ? wobec 1447 osób;
• poddano sprawcę oddziaływaniom terapeutycznym ? wobec 125 osób;
• zobowiązano sprawcę do uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych ? wobec 145 osób;
• art. 72 § 1 pkt 7 k.k. ? obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach ? wobec 90 osób;
• art. 72 § 1 pkt 7a k.k. ? obowiązek powstrzymywania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób ? wobec 375 osób;
• art. 72 § 1 pkt 7b ? zobowiązanie sprawcy do opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym ? wobec 197 osób;
• art. 72 § 1 pkt 8 k.k. ? zobowiązanie sprawcy do innego stosownego postępowania w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa ? wobec 2073 osób⁹.

Z danych zebranych na podstawie przeglądu akt przez prokuratury wynika, że w 2009 roku wobec:

• 173 podejrzanych o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny zastosowano dozór policji, pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym;
• 559 podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa zastosowano dozór policji z jednoczesnym zobowiązaniem do powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym w określony sposób;
• 2114 podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa skierowano wniosek do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania, a wobec 1963 z nich sądy zastosowały tymczasowe aresztowanie;
• 183 oskarżonych o wyżej wymienione przestępstwa, prokurator wnosił o orzeczenie zakazu określonego w art. 41a § 1 i 2 k.k.¹⁰, a 16 925 osób oskarżono o przestępstwa popełnione wobec członka rodziny z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej.

Z podanych danych statystycznych wynika, że prokuratura nie oddziałuje w sposób wystarczający na sprawców przemocy domowej, pozostających w okresie próby. Pomimo możliwości składania wniosków do sądu o zastosowanie adekwatnych obowiązków probacyjnych, prokuratura generalnie nie składa takich wniosków.

Izolowanie sprawców przemocy z art. 207 § 1 k.k. w jednostkach penitencjarnych

Na dzień 31 grudnia 2009 roku we wszystkich 157 zakładach karnych i aresztach śledczych przebywały ogółem 84 003 osoby, w tym 2729 kobiet (3,25%).

Za znęcanie się nad rodziną (art. 207 k.k.) osadzonych było ogółem 5150 osób (w 2008 roku 4851 osób), z czego 4675 osób było skazanych, a 475 tymczasowo aresztowanych.

W populacji sprawców przemocy w rodzinie było 78 kobiet, które stanowiły 1,52% tej kategorii osób pozbawionych wolności, a 21 osób nie miało skończonych 21 lat.

W jednostkach penitencjarnych zrealizowano ogółem 261 edycji programów edukacyjno-korekcyjnych, w których uczestniczyło ogółem 5520 skazanych z art. 207 k.k.

W roku 2009 poza systemem terapeutycznym zrealizowano ogółem 354 programy, w tym 261 dla skazanych z art. 207 k.k. i 93 grupy TZA (Trening Zastępowania Agresji), w których uczestniczyło 6299 skazanych¹¹.

Podsumowanie

Analizując problematykę oddziaływania na sprawców przemocy domowej przez sąd, prokuraturę, oraz organy służby więziennej, należy podkreślić, że wobec skazanych pozostających na wolności (kilkadziesiąt tysięcy osób) oddziaływania korekcyjno-edukacyjne realizowane są w niewystarczającym zakresie. Zbyt mało orzekanych jest obowiązków probacyjnych wobec sprawców przemocy. W tym zakresie spora część odpowiedzialności spoczywa na prokuraturze, która, jak wskazują dane statystyczne, ma bezpośredni wpływ na kształt ponad 40% wyroków skazujących. Zgodnie z podanymi wyżej danymi, 42% wyroków skazujących z art. 207 § 1 k.k. zapada w wyniku zaakceptowania przez sąd wniosków prokuratury (a także i skazanego, na co musi wyrazić zgodę także oskarżyciel publiczny) z art. 335 § 1 k.p.k. i art. 387 § 1 k.p.k. W przypadku wyroków skazujących za wszystkie przestępstwa w kraju, odsetek takich skazań przekracza 50%. Wskazuje to na ogromny wpływ prokuratury na ostateczny kształt orzecznictwa w Polsce. Polityka karna prokuratury powinna być zatem zmieniona w kierunku proponowania sądowi częstszego stosowania obowiązków probacyjnych z art. 72 § 1 pkt 6 k.k., a także innych obowiązków probacyjnych mających na celu odseparowanie sprawcy od osób pokrzywdzonych.

W tym miejscu należy jednak wskazać na duże zaangażowanie organów służby więziennej w podejmowaniu właściwych oddziaływań wobec sprawców przemocy w rodzinie osadzonych w jednostkach penitencjarnych. Można uznać, że znaczna większość tego rodzaju sprawców zostaje objętych oddziaływaniem korekcyjno-edukacyjnym, co realizuje cel ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Na marginesie podnieść trzeba, że problematyka zwalczania przestępczości dotyczącej przemocy w rodzinie wiąże się ściśle z eliminacją zjawisk towarzyszących przemocy bądź stanowiących pośrednią lub bezpośrednią przyczynę takich zachowań.

Badania wskazują, że patologie społeczne związane z wykluczeniem społecznym, spowodowane często biedą i nieumiejętnością poradzenia sobie w otaczającej rzeczywistości, nieodłącznie towarzyszą zjawisku znęcania się nad członkami rodziny lub też osobami bliskimi. Związany z tym problem alkoholizmu bądź też nadużywania alkoholu jest również przyczyną agresji wobec najbliższych, co często znajduje odzwierciedlenie w aktach sprawy karnej - w wywiadach środowiskowych sporządzanych przez kuratorów sądowych. Eliminacja bądź też ograniczenie tych zjawisk może przyczynić się do obniżenia poziomu tego rodzaju przestępstw. Dodać także trzeba, że niezbędna jest również zmiana mentalności zarówno sprawców przemocy, jak i ich ofiar, które często nie zdają sobie sprawy z tego, że podlegają zachowaniom przemocowym. Przyczyną tego stanu rzeczy może być fakt, że takie zachowania były czymś normalnym i dopuszczalnym w środowisku rodzinnym tych osób. Uświadomienie sobie tego faktu przez ofiary przemocy jest niezbędne dla skutecznie podejmowanych prób ograniczenia tego zjawiska w społeczeństwie.

M.L.