Asystent rodziny – opiekun czy katalizator zmian?

16.04.2019
Kwalifikację, rolę i zadania asystenta rodziny określa ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. 2011 nr 149 poz. 887 z późn. zm.). Asystent rodziny prowadzi pracę z rodziną w miejscu jej zamieszkania lub w miejscu wskazanym przez rodzinę (art. 14 ustawy). Zgodnie z brzmieniem art. 15.1. ustawy do zadań asystenta rodziny należy m.in.: opracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny i w konsultacji z pracownikiem socjalnym, udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w rozwiązywaniu problemów socjalnych, psychologicznych, problemów wychowawczych z dziećmi, podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin, współpraca z zespołem interdyscyplinarnym lub grupą roboczą, lub innymi podmiotami, których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną.   Istota asystenturyAsystentura jest kompleksowym działaniem polegającym na towarzyszeniu rodzinie z zachowaniem profesjonalnych relacji (Dunajska, Dunajska, Klein, 2011, za: Krasiejko, 2016). Towarzyszenie to bazuje na indywidualnym podejściu do rodziny z uwzględnieniem czasu, jaki jest potrzebny do dokonania zmian w jej funkcjonowaniu tak, by jej członkowie odbudowali wiarę we własne siły i aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym (Jacków, 2008, za: Krasiejko, 2016). Istotą wspierania rodziny jest poszukiwanie rozwiązań dostosowanych do potrzeb konkretnej osoby oraz uczestniczenie w ich wdrażaniu w środowisku, w którym dana rodzina funkcjonuje. Kluczowe jest tutaj współdziałanie asystenta z rodziną, oparte na wymianie myśli i budowaniu wzajemnego zaufania (Słowik, 2008, za: Krasiejko, 2016). Zaufanie to rodzi się na gruncie przekonania, że można na kimś polegać. Osoba czy rodzina borykająca się na co dzień z trudnymi problemami, czasem funkcjonująca na marginesie życia społecznego lub/i zraniona nie jest w stanie przyjąć pomocy bez nawiązania relacji, w której poczuje się bezpiecznie. Każda osoba, która, próbując się do niej zbliżyć lub ingerować w jej życie bez zbudowanego zaufania, będzie postrzegana jako kolejne zagrożenie i traktowana wrogo i nieufnie (Karasowska, Szulirz, 2015, za: Krasiejko, 2016).   Asystowanie to strategia pomocy skoncentrowana na osobie wspieranej, ale tempo procesu zmian musi być dostosowane do możliwości aktywowania mechanizmów radzenia sobie i wykorzystywania zasobów poznawczych osoby. Istotne w udzielaniu tej pomocy jest zapewnienien osobie wspieranej poczucia akceptacji i bezpieczeństwa, przywrócenie wiary we własne możliwości oraz udzielenie informacji zwrotnych (Kot, 2008, za: Krasiejko, 2016).   Powinnością asystenta rodziny nie jest wyręczanie rodziny w jej rolach i zadaniach, tylko aktywizowanie i motywowanie do działania w celu przezwyciężenia trudnej sytuacji, w jakiej się znalazła. Najważniejsze jest wspieranie w szukaniu zasobów i kompetencji rodziny, modelowanie lub trenowanie umiejętności, których beneficjent nie posiada, towarzyszenie w ich wykonywaniu do momentu osiągnięcia biegłości (Krasiejko, 2016).   Asystent rodziny nie jest opiekunem, lecz nosicielem zmiany. Przez pewien czas towarzyszy i wspiera rodzinę z dziećmi, aby w przyszłości potrafiła ona samodzielnie pokonywać trudności życiowe, szczególnie te dotyczące opieki i wychowania dzieci oraz by mogła stworzyć im optymalne warunki do prawidłowego rozwoju (Krasiejko, 2013).   Kiedy możliwa jest zmiana?Zmiana zależy od diagnozy problemu danej osoby czy rodziny, rodzaju potrzebnych interwencji oraz reakcji podopiecznych na te interwencje. Do czynników warunkujących uzyskanie pozytywnych efektów należą m.in.:
  • czynniki związane ze wsparciem: pozytywna relacja terapeutyczna, doświadczenie ulgi i spadku napięcia, zaufanie;
  • czynniki związane z uczeniem się: otrzymywanie informacji zwrotnych, wgląd, zmiana oczekiwań dotyczących własnej skuteczności;
  • czynniki związane z działaniem: zmiana zachowania i jego kontrolowanie, podejmowanie ryzyka, modelowanie, doświadczanie sukcesu (Czabała, 2013).
Jednak do tego, aby jakakolwiek zmiana mogła zaistnieć, potrzebna jest motywacja.   W praktyce często asystent rodziny rozpoczyna współpracę z rodzinami dysfunkcyjnymi, gdzie przeważa motywacja zewnętrzna. Istniejące w rodzinie trudności zostały dostrzeżone przez instytucje (placówki oświatowe, system opieki społecznej czy sąd) i niezbędne jest wprowadzenie zmian. Jednak podopieczni niejednokrotnie nie dostrzegają potrzeby takich modyfikacji, a tym samym nie chcą wprowadzać. Dla lepszego zobrazowania takiej sytuacji posłużę się przykładami.   Rodzina z dwójką dzieci (4 lata i 1 rok życia) nawiązała współpracę z asystentem rodziny po tym, jak w wyniku interwencji służb ich dzieci trafiły do rodziny zastępczej. Matka dzieci nie pracowała, zajmowała się domem, mężczyzna zaś pracował zawodowo, utrzymując rodzinę. Sąsiedzi zaniepokojeni powtarzającymi się krzykiem i płaczem dzieci poinformowali o niepokojącej sytuacji Policję i Ośrodek Pomocy Społecznej. Sytuacja okazała się na tyle poważna, że dzieci odwieziono do rodzinnego pogotowia opiekuńczego i powiadomiono sąd rodzinny (dzieci były zaniedbane, z widocznymi na ciele śladami przemocy fizycznej, a mieszkanie przypominało melinę). Zgodnie z zapisami ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, podjęto niezbędne działania, które w przyszłości miały skutkować powrotem dzieci do rodziny biologicznej. Pierwsze rozmowy asystenta z rodziną miały na celu zbudowanie relacji i diagnozę kondycji rodziny. Zarówno kobieta, jak i mężczyzna wyrażali ogromną złość z powodu zaistniałej sytuacji, całkowicie negując zasadność podjętej interwencji. W licznych rozmowach wskazywali, że są dobrymi rodzicami, stosują własne metody wychowawcze i nie chcą wprowadzać zmian, zaś interwencyjne odebranie dzieci było nieporozumieniem. Sytuacja nie uległa zmianie nawet wówczas, gdy po blisko dwóch miesiącach sąd wyraził zgodę na pobyt dzieci w domu rodzinnym w czasie weekendów. Rodzina nie podejmowała żadnej pracy, tolerując spotkania z asystentem i licząc na to, że dzięki temu dzieci szybko wrócą do domu. Wydaje się to oczywiste – skoro osoby te nie dostrzegały problemu, nie miały powodów do wprowadzania zmian. Momentem przełomowym okazała się rozprawa sądowa, na której zgodnie z oczekiwaniami rodziców sąd miał wydać postanowienie o powrocie dzieci do domu, jednakże sąd nie wydał takiego postanowienia i odroczył rozprawę, jednocześnie dając rodzinie czas na wprowadzenie zmian.   Innym przykładem może być rodzina z dwójką dzieci (8 lat i 1,5 roku), w której placówka oświatowa wszczęła procedurę Niebieskie Karty. Do pedagoga szkolnego zgłosił się bowiem chłopiec, opowiadając o różnych formach przemocy doświadczanej ze strony matki i ojczyma. Rodzina zgodziła się na współpracę z asystentem rodziny po to, by zmienić swoją sytuację. Chętnie utrzymywali kontakt z asystentem, chociaż jedynie matka chłopca deklarowała chęć wypracowania jakichkolwiek zmian, wskazując na to, co stanowi dla niej trudność. Mężczyzna natomiast przyjmował postawę bierną bądź lekceważącą. W niedługim czasie od nawiązania współpracy z asystentem zaczęły pojawiać się komunikaty o potrzebie zamknięcia procedury Niebieskie Karty wypowiadane przez matkę dzieci i ich ojczyma, co może wskazywać na fakt, że motywacją do zmiany była jedynie chęć jej zakończenia.   Oba powyższe przykłady pokazują zewnętrzną motywację do wprowadzania zmian w swoim życiu przez osoby objęte wsparciem asystenta rodziny. Wiadomo jednakże,że znacznie lepsze efekty uzyskuje się przy motywacji wewnętrznej, zarówno z powodu samego podjęcia wysiłku do rozpoczęcia działań, jak i kontynuacji pracy nad ich wprowadzaniem. Jak zatem wzbudzić w podopiecznych wewnętrzną motywację do zmiany? Odpowiedzią może być dialog motywujący.   Wykorzystanie dialogu motywującegoDialog motywujący jest opartym na współpracy stylem prowadzenia rozmowy, który służy umocnieniu u osoby jej własnej motywacji i zobowiązania do zmiany. Rozmowy można prowadzić w różny sposób, począwszy od zastosowania stylu dowodzącego w komunikacji, poprzez styl ukierunkowujący, a skończywszy na stylu podążającym.   Dla stylu dowodzącego charakterystyczne jest udzielanie informacji, instrukcji, informacji i rad (Miller, Rollnick, 2014). W pracy asystenta rodziny taki rodzaj komunikacji jest pomocny w sytuacjach, kiedy np. rodzice nie znają prawidłowych sposobów odżywiania dziecka, nie dbają odpowiednio o jego stan zdrowia lub swój własny. Niezbędne jest wówczas informowanie, instruowanie i umiejętne doradzanie, nierzadko także monitorowanie i kontrolowanie.   Styl podążający natomiast charakteryzuje aktywne słuchanie, zainteresowanie tym, co drugi człowiek ma do powiedzenia, próba zrozumienia i taktowne powstrzymanie się od wprowadzania własnych treści. Moje doświadczenie zawodowe pokazało, że ten styl komunikacji jest niezwykleprzydatny w budowaniu relacji asystenta z rodziną. Wysłuchanie, próba zrozumienia bez oceniania czy krytyki jest często otwarciem przestrzeni do dalszych rozmów. Jedna z moich podopiecznych podczas takich momentów opowiedziała o swoim trudnym dzieciństwie, o tym, że wcześnie odeszła od nich matka, o alkoholizmie ojca, o tym, jak w wieku kilkunastu lat uciekła z domu rodzinnego i przez bardzo długi czas do niego nie wróciła. Opowiedziała też o swojej chorobie i lęku, jaki jej nieustannie towarzyszy. Taki sposób rozmowy otworzył przestrzeń do dalszej pracy i komunikacji opartej na empatii. Dopiero w takich warunkach możliwe było budowanie motywacji wewnętrznej do pracy nad zmianą funkcjonowania.   Stylem komunikacji, który jednocześnie jest charakterystyczny dla dialogu motywującego, to styl ukierunkowujący. Typowe dla tego stylu jest inspirowanie, motywowanie, pobudzanie i współpraca (Miller, Rollnick, 2014). W swojej pracy asystenta rodziny mogę posłużyć się tym stylem komunikacji w sytuacjach, kiedy kondycja rodziny jest na tyle stabilna, że nie są konieczne działania interwencyjne i można pracować nad zaangażowaniem w zmianę. Na przykład w przypadku kobiety obawiającej się o swoje zdrowie, posługując się ukierunkowującym stylem komunikacji, można było wykorzystać w rozmowie dostrzeżoną potrzebę podjęcia leczenia, tak aby mogła ona lepiej zadbać o swój stan zdrowia.   Innym przykładem dla wykorzystania ukierunkowującego stylu komunikacji może być historia młodej dziewczyny (22 lata), matki 1,5-rocznego chłopca. Po działaniach interwencyjnych, które miały na celu ustabilizowanie jej sytuacji życiowej (wsparcie w postępowaniu rozwodowym, ustabilizowanie sytuacji mieszkaniowej i rozwiązanie sytuacji z przemocowym partnerem, żłobek dla dziecka) i finansowej (alimenty, płatny staż) przyszedł czas na ukierunkowywanie tak, by mogła, zachowując wypracowaną stabilizację, nauczyć się funkcjonować jako dorosła, odpowiedzialna za siebie i dziecko osoba.   Procesy w dialogu motywującymW dialogu motywującym ważne są cztery kluczowe procesy: angażowanie, ukierunkowywanie, wywoływanie i planowanie, które następują po sobie i się powtarzają. Angażowanie jest procesem nawiązywania relacji pomagania, która opiera się na zaufaniu i wzajemnym szacunku. Ukierunkowywanie jest rozwijaniem i podtrzymywaniem określonego kierunku w rozmowie o zmianie. Wywoływanie to wydobycie z klienta jego własnej motywacji do zmiany, zaś planowanie to rozwijanie zobowiązania do zmiany i sformułowanie konkretnego planu działania (Miller, Rollnick, 2014).   Z punktu widzenia pracy asystenta rodziny istotny jest proces ukierunkowywania, który następuje już po nawiązaniu relacji. W ukierunkowywaniu istotne są trzy jego źródła: klient, warunki instytucjonalne oraz wiedza i doświadczenia kliniczne. W praktyce klinicznej to najczęściej klienci są źródłem ukierunkowania – sami zgłaszają się do terapeuty z określonym problemem, jednakże w praktyce asystenta rodziny częściej zdarza się, że głównym źródłem jest instytucja: ośrodek pomocy społecznej czy sąd. To powoduje, że ukierunkowanie pomocy może być z góry określone lub ograniczone. Trzecim źródłem jest wiedza i doświadczenie klinicysty – zdarzają się sytuacje, kiedy rodzina zostaje objęta pomocą asystenta rodziny z uwagi na trudności opiekuńczo-wychowawcze, a w toku pracy okazuje się, że problemem, którym trzeba się zająć w pierwszejkolejności jest przemoc domowa.   Zbudowanie relacji i określenie kierunku pozwala na wywoływanie i wzmacnianie motywacji do zmiany. Kluczowym pojęciem jest tu język zmiany i język podtrzymania, a podstawową umiejętnością reagowanie na obydwa z nich. Wyróżnia się dwa rodzaje języka zmiany: przygotowawczy i mobilizujący.   Przygotowawczy język zmiany to wyrażanie pragnień (chcę…, mam nadzieję…), spostrzeganie własnych zdolności do osiągnięcia zmiany, które sygnalizuje, że zmiana wydaje się możliwa (mogę…, potrafię…), wyrażanie powodów do zmiany oraz wyrażanie potrzeby lub wagi zmiany.   Natomiast mobilizujący język zmiany to wyrażanie zobowiązania do zmiany, aktywizacja – słowa wskazujące na podjęcie konkretnych decyzji i kroków – słowa wyrażające już uruchomione działania w kierunku zmiany.   Język podtrzymania ma za zadanie podtrzymać istniejące status quo. Do sposobów wywoływania języka zmiany zalicza się:– zadawanie pytań: o pragnienia, zdolności, o powody i potrzeby,– badanie skrajności – pytanie o największe obawy i skrajne konsekwencje,– spojrzenie w przeszłość – porównanie sytuacji z przeszłości przed pojawieniem się obecnych problemów,– spoglądanie w przyszłość – wyobrażenie po wprowadzenie zmiany,– badanie celów i wartości.   W przypadku, gdy pojawia się język zmiany, ważne jest odpowiednie reagowanie: okazywanie zainteresowania poprzez zadawanie pytań otwartych, odzwierciedlanie, dowartościowywanie i podsumowania. Kluczowym czynnikiem jest także dawanie nadziei i budowanie pewności siebie (Miller, Rollnick, 2014).   W pracy asystenta rodziny wzbudzenie motywacji wewnętrznej (mimo iż początkowo obecna jest tylko motywacja zewnętrzna), a następnie jej podtrzymanie wydaje się być jednym z głównych zadań. Zadawanie pytań o pragnienia i potrzeby, okazywanie zainteresowania, trafne podsumowania są tu niezwykle przydatne. Do takich form komunikacji niezbędne jest jednak zbudowanie relacji opartej na wzajemnym zaufaniu, poczuciu bezpieczeństwa i akceptacji.   Motywacja asystenta rodzinyNieco innym aspektem w procesie dokonywania zmian jest kwestia motywacji samego asystenta rodziny. Praca z rodziną jest zazwyczaj długotrwała, wymaga dużej elastyczności i nieustannego dążenia do osiągnięcia zamierzonego celu. W pracy pojawiają się okresy progresji, jednak czasemrównie często zdarzają się etapy regresywne, co może obniżać motywację do dalszej pracy.   Kolejną kwestią jest spójność założonych celów w oczekiwaniach członków rodziny, objętej wsparciem asystenta rodziny, samego asystenta oraz często podmiotu, który tych zmian oczekuje (np. sąd lub OPS). Bez tej zgodności oraz wsparcia z zewnątrz osoba wspierająca pozostaje osamotniona w swoich działaniach i często znajduje się w roli adwokata stron, co powoduje dużą utratę energii. W tej sytuacji pojawia się zmęczenie i widoczny spadek motywacji, a właściwy cel często znika z oczu, ponieważ nadrzędne staje się zaspokojenie oczekiwań instytucjonalnych.   Aneta Bukowska – asystentka rodziny, psycholożka, Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia IPZ, Warszawa.   Materiał Niebieskiej Akademii Warszawskiej, projekt finansuje Miasto Stołeczne Warszawa.  LOGO biale finansowanie

Inne z kategorii

Wsparcie dla osób pokrzywdzonych przestępstwem w Ośrodkach Funduszu Sprawiedliwości

Wsparcie dla osób pokrzywdzonych przestępstwem w Ośrodkach Funduszu Sprawiedliwości

21.02.2024

Obecnie w całej Polsce działa 305 miejsc świadczenia pomocy finansowych...

czytaj dalej

Trauma Dziecięca- artykuł Maksymiliany Żaczek

28.06.2023

Czym jest trauma dziecięca i jakie są jej objawy? Przeczytajcie artykuł...

czytaj dalej

Newsletter Niebieskiej Linii

Dołącz do biuletynu Niebieskiej Linii i otrzymuj wszystkie bieżące informacje o akcjach, szkoleniach, wydarzeniach oraz nowych artykułach.