Zaniedbanie osób starszych a prawo karne
Aktualności
(1) W polskim piśmiennictwie są dostępne publikacje poświęcone problemowi zaniedbywania osób starszych (2), jednak brakuje ukazania właściwej i adekwatnej perspektywy prawnokarnej dla tego zjawiska, zwłaszcza że problem ten jest skomplikowany.
Światowa Organizacja Zdrowia zdefiniowała przemoc jako zamierzone bądź niezamierzone akty władzy lub zaniedbania (3), co zakłada pewną umyślność w zachowaniu sprawcy. Z kolei National Center on Elder Abuse, organizacja zajmująca się przemocą względem seniorów, wyróżnia sześć form przemocy wobec osób starszych: fizyczną, emocjonalną, seksualną, wykorzystywanie, zaniedbywanie i porzucenie (4). Zaniedbanie jest często uznawane za ukrytą formę przemocy (5).
NCEA wskazuje, że bardzo częstym rodzajem przemocy stosowanej wobec osób powyżej 60. roku życia jest zaniedbanie, czyli odmowa lub niepowodzenie w wypełnianiu obowiązków lub powinności wobec osoby starszej, takich jak: dostarczenie odpowiednich środków do życia – ubranie, jedzenie, leki, środków higieny osobistej i zapewniających bezpieczeństwo, a także porzucenie, określane jako opuszczenie osoby starszej przez opiekuna, polegające na pozostawieniu osoby starszej w szpitalu, instytucji społecznej lub domu (6).
Ponadto wśród form zaniedbywania osób starszych wyróżnia się zaniedbywanie aktywne (intencjonalne niezaspokojenie opieki i potrzeb osoby starszej) i zaniedbywanie pasywne (opiekun z różnych względów nie potrafi lub nie jest w stanie zaspokoić potrzeb osoby starszej, np. z uwagi na niepełnosprawność, chorobę, brak umiejętności opieki, brak koniecznych źródeł materialnych) (7).
Równocześnie jednak zwraca się uwagę, że zaniedbanie i samozaniedbanie są zjawiskami złożonymi, a ich ocena nie jest jednoznaczna i niejednokrotnie zaliczenie ich do formy przemocy wzbudza kontrowersje (8).
Najczęściej wskazywanymi sprawcami zaniedbań wobec osoby starszej są: wynajęci opiekunowie, członkowie rodziny, pracownicy opieki długoterminowej. W badaniach przeprowadzonych wśród pracowników socjalnych i pracowników związanych z opieką medyczną ustalono, że sprawcami zaniedbywania osób starszych lub osobami niezapobiegającymi samozaniedbaniu byli najczęściej: syn, synowa, zięć, wnuki i inni członkowie rodziny, opiekujący się osobą starszą (9).
Warto więc zauważyć, że zaniedbanie występuje nie tylko w domach rodzinnych, ale też w innych placówkach, w których przebywają osoby starsze. Równocześnie nie budzi wątpliwości, że przemoc stosowana w domach opieki społecznej czy domach starców przypomina nieco przemoc domową. Tutaj również seniorzy przebywają w określonym układzie personalnym, będąc stale zależnymi od osób młodszych i sprawniejszych. Dochodzi do tego również towarzystwo innych osób starszych, z różnorodnymi problemami, w tym psychicznymi. Na te wszystkie problemy nakłada się element, który nie występuje zwykle w przemocy rodzinnej – osoby umieszczone w takich miejscach są obce zarówno dla współtowarzyszy, jak i dla osób sprawujących nad nimi opiekę. To wszystko powoduje, że łatwiej jest w sposób chłodny i nieempatyczny traktować pensjonariuszy takich ośrodków, nie tylko poprzez podejmowanie jednorazowych aktów agresji, ale również poprzez dopuszczanie się przestępstw trwałych, szczególnie dotkliwych w dłuższej perspektywie czasowej, takich jak zaniedbanie czy znęcanie się. Skalę tych zjawisk potwierdzają badania empiryczne. Pokazały one, że w krajach Ameryki Łacińskiej tylko 1-4% osób umieszczonych w instytucjach opieki społecznej przebywa w warunkach, które można nazwać akceptowalnymi, natomiast 81% pracowników domów opieki w USA przyznało, że zaobserwowało w ciągu roku przynajmniej jeden przypadek przemocy psychicznej wobec rezydentów (10). Również polskie media dostarczają czasem informacji o tragicznej sytuacji osób przebywających w tego typu ośrodkach (11). Problem okazał się na tyle istotny, że przemocą, poniżającym i nieludzkim traktowaniem w domach opieki zajął się oenzetowski Komitet przeciwko Torturom (12). Problem ten, który winien znajdować się w centrum zainteresowania personelu medycznego takich ośrodków, nie jest wciąż uznawany za priorytetowy.
Z badań wynika, że w zawodach medycznych zjawisko zwiększającej się liczby osób starszych zgłaszających się do lekarza z konsekwencjami przemocy nie budziło zainteresowania i nie do końca jest postrzegane jako istotne zagrożenie dla wieku starczego (13).
O ile jednak przemoc fizyczna czy seksualna jest uregulowana w Kodeksie karnym (chociaż odnośnie do vulnerable presons – do których zaliczyć należy m.in. osoby starsze – przepisy te budzą dość poważne zastrzeżenia), o tyle odpowiedzialność karna za zaniedbanie potrzeb osoby starszej, do którego dochodzi w rodzinie lub ośrodkach, gdzie takie osoby przebywają, nie została przewidziana wprost w przepisach prawa karnego. Celem artykułu jest ustalenie, czy postawa sprawcy, zaniedbującego osobę starszą, może spotkać się z reakcją prawnokarną. Innymi słowy, czy ustawodawca objął swoją polityką kryminalizacyjną to dość powszechne zjawisko patologii społecznej?
Nie budzi wątpliwości, że w katalogu czynów zabronionych nie ma typu czynu zabronionego expressis verbis zakazującego zaniedbywania lub nakazującego troskę lub podejmowanie czynności pielęgnacyjnych, opiekuńczych. Poszukując przepisu adekwatnego dla karnoprawnej oceny takiego zachowania, sięgamy przede wszystkim do przestępstwa znęcania się (art. 207 k.k.). Zgodnie z jego treścią, karze podlega kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy. Surowszej odpowiedzialności podlega osoba, która znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny (14).
Jednak możliwość zastosowania tego przepisu w przypadku zaniedbania osoby starszej ograniczona jest na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, zaniedbanie jako zaniechanie karnoprawnie może obciążyć jedynie osobę, na której ciąży obowiązek określonego zachowania. Zatem, o ile w domach opieki ustalenie osoby odpowiedzialnej i zakresu jej obowiązków nie powinno stanowić trudności, o tyle w domach prywatnych, gdzie osoba starsza zamieszkuje ze swoimi najbliższymi, ustalenie kręgu zobowiązanych podmiotów, jak i zakresu tych obowiązków oraz podstawy prawnej tych ustaleń napotykać może na ogromne kłopoty. Trudno bowiem ostatecznie wskazać normatywne źródło i zakres obowiązku opieki dorosłej córki wobec matki czy ojca. Zaś brak takich ustaleń uniemożliwi postawienie zarzutów. Dodatkowym problemem jest charakter przestępstwa znęcania się. Większość doktryny traktuje je jako przestępstwo formalne, co sprawia, że ustawodawcy można postawić zarzut niedookreślenia strony przedmiotowej, zgodnie z argumentem, że przestępstwa formalne, a tym bardziej z zaniechania, muszą bardzo precyzyjnie określać stronę przedmiotową (co jest efektem braku elementu skutku). Ponadto należy dodać, że przestępstwoznęcania się – zasadniczo – jest przestępstwem wieloczynowym, tzn. dla uznania jego dokonania konieczna jest wielokrotność zachowań (w tym zaniechań), co też może utrudnić praktyczną aplikację tego przepisu. Drugim czynnikiem ograniczającym możliwość zastosowania art. 207 k.k. jest strona podmiotowa tego przestępstwa. Przede wszystkim jest to przestępstwo umyślne. Nie stanowią więc czynu zabronionego z art. 207 k.k. zaniedbania wynikające z niestaranności, niedbalstwa, zapomnienia itp. Ponadto, w doktrynie toczy się spór, czy ten typ czynu zabronionego znamionuje również zamiar ewentualny, czy tylko bezpośredni. Przy przyjęciu drugiego rozwiązania, zakres kryminalizacji znacząco się zmniejsza – objęte są nim tylko takie zaniedbania, poprzez które sprawca chce znęcać się nad pokrzywdzonym, innymi słowy – chce mu sprawić cierpienie fizyczne lub psychiczne.
Te dwa wspomniane ograniczenia mają podwójne znaczenie. Po pierwsze muszą wystąpić w konkretnym stanie faktycznym. Po drugie – w trakcie procesu karnego muszą zostać udowodnione. To oznacza, że w przypadku zaniedbywania osoby starszej przepis art. 207 k.k. będzie miał niewielkie znaczenie.
Karnoprawna ocena zaniedbania osoby starszej może być również przeprowadzona w oparciu o przepisy Kodeksu karnego zamieszczone w rozdziale XIX, zatytułowanym Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Jak się wydaje, pod rozwagę należy wziąć przepisy art. 156 (15) i art. 157 (16), a także art. 160 (17). W wyjątkowych sytuacjach skrajne zaniedbanie grożące utratą życia lub ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu może realizować znamiona czynu określonego w art. 162 § 1 (18) k.k. Pierwsze z trzech wymienionych przestępstw są przestępstwami skutkowymi, to wymaga – w myśl art. 2 k.k. – ustalenia, nie tylko wystąpienia w ustawie skutku (i związku przyczynowo-skutkowego) – konkretnych obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia, ale też gwaranta jego nienastąpienia.
Gwarantem jest konkretna osoba zobowiązana na podstawie szczególnego przepisu do zapobieżenia skutkowi, o którym stanowi konkretny przepis. Nie ma wątpliwości, że takim gwarantem jest matka wobec małoletniego dziecka – jej obowiązkiem jest zapobieganie skutkom w postaci śmierci dziecka czy uszczerbkom na jego zdrowiu. Trudności natomiast może wywołać próba ustalenia źródła prawnego szczególnego obowiązku zapobieżenia np. rozstrojowi zdrowia starszego rodzica przez dorosłe dziecko. Jedynie nieudzielenie pomocy (art. 162 k.k.) jest przestępstwem powszechnym – na każdym ciąży obowiązek udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, jeśli może jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Ma on jednak zastosowanie w skrajnych sytuacjach, gdy osoba pokrzywdzona znajduje się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. To jednak w przypadku zaniedbania zdarza się bardzo rzadko.
W przeciwieństwie do przestępstwa znęcania się, typizacje przewidziane w przepisach art. 156, art. 157 i art. 160 przewidują odpowiedzialność również za zachowania nieumyślne, czyli gdy sprawca nie miał zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnił go jednak z tzw. nieostrożności. W myśl zatem art. 9 § 2 k.k. należy każdorazowo ustalić, że (m.in.) istnieje związek przyczynowo-skutkowy między naruszoną regułą ostrożności a popełnionym czynem zabronionym. Natomiast przestępstwo nieudzielenia pomocy (wspomniany art. 162 § 1 k.k.) może być popełnione jedynie umyślnie, co znowu ogranicza zakres kryminalizacji dość radykalnie. Mówiąc krótko, wymienione powyżej przepisy jedynie zupełnie wyjątkowo znajdą zastosowanie.
Oczywiście nie można tracić z pola widzenia, że w ekstremalnych sytuacjach zaniedbanie opieki nad osobą starszą może doprowadzić do jej śmierci, co musi być ocenione na płaszczyźnie art. 148 k.k. (gdy chodzi o zachowanie umyślne) lub art. 155 k.k. (w przypadku zachowań nieumyślnych). Aktualny jednak pozostaje problem ustalenia podmiotu i zakresu obowiązków. Ponadto, jak wynika z praktyki, problem z karnoprawną oceną stanowią nie tyle zaniedbania prowadzące do śmierci, co zwykłe, codzienne, szalenie uciążliwe zaniedbania.
Powyższe rozważania mogą prowadzić do wniosku, że w aktualnym stanie prawnym brak jest przepisu kryminalizującego zaniedbania wobec osoby starszej ze strony najbliższych. Rodzi się więc pytanie, czy jest to sytuacja właściwa.
W przypadku zaniedbań ze strony personelu w placówkach opieki nad osobami starszymi sprawa ta jest o wiele łatwiejsza. Każda z zatrudnionych osób, podpisując umowę o pracę, zobowiązuje się do określonych zachowań, których zaniechanie może być oceniane w świetle przytoczonych przepisów Kodeksu karnego.
Inną kwestią, też wymagającą szerszego spojrzenia, jest wykrywalność i zgłaszalność przypadków zaniedbania osób starszych.
W pewnym sensie swoistego wsparcia na polu karnoprawnej reakcji na problem zaniedbania w placówkach udziela niezmiernie istotny, stosunkowo nowy przepis 225 § 4 k.k. (19). Stanowi on przykład karalności na dalekim przedpolu naruszenia dobra, ale jest to całkowicie uzasadnione i nienaruszające zasady proporcjonalności. To właśnie jednym ze sposobów zapobiegania zaniedbaniom osób starszych w przeznaczonych do tego ośrodkach jest kontrola realizowania tego obowiązku. Możliwość ukarania, a nawet wszczęcia postępowania karnego w przypadku udaremnienia lub utrudnienia nadzoru i kontroli w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, może stanowić silny środek prewencyjny, nawet jeśli niezapobiegający zaniedbaniu w ogóle, to z pewnością zapobiegający przedłużaniu tej patologicznej sytuacji.
Reasumując należy przyznać, że zaniedbanie osób starszych w domach rodzinnych leży niemal całkowicie poza sferą kryminalizacji prawa karnego. Nieco lepiej – przynajmniej z założenia – wygląda sytuacja w domach opieki nad osobami starszymi.
________________________________
Olga Sitarz – dr hab. nauk prawnych, prof. nadzw. Uniwersytetu Śląskiego, kierowniczka Katedry Prawa Karnego i Kryminologii Uniwersytetu Śląskiego, mediatorka.
Anna Jaworska-Wieloch – dr nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Karnego i Kryminologii Uniwersytetu Śląskiego, asesorka sądowa.
1 Niniejszy artykuł jest skróconą i nieco zmienioną wersją publikacji Autorek Wiktymologiczne i prawnokarne aspekty przemocy wobec osoby starszej, przesłanej do Archiwum Kryminologii.2 Por. przykładowo: B. Tobiasz-Adamczyk, M. Brzyska, T. Grodzicki (red.), Zaniedbanie i samozaniedbanie osób starszych. Medyczne i społeczne uwarunkowania, Kraków 2019, J. Maćkowicz, Osoby starsze jako ofiary przemocy domowej. Ujęcie wiktymologiczne, Kraków 2017, M. Halicka, J. Halicki, A. Sidorczuk (red.), Człowiek dorosły i starszy w sytuacji przemocy, Białystok 2009.3 World report on violence and health. E.G. Krug, L.L. Dahlberg, J.A. Mercy, A.B. Zwi, R. Lozano [ed]. World Healt Organisation, Geneva 2002 [za:] M. Halicka, A. Sidorczuk, K. Czykier, J. Halicki, W. Pędich, M. Rybaczuk, Sposoby zapobiegania przemocy wobec osób starszych w opinii studentów i w doświadczeniu zawodowym pielęgniarek, policjantów i pracowników socjalnych (w:) Człowiek dorosły i starszy w sytuacji przemocy (red.) M. Halicka, J. Halicki, A. Sidorczuk, Białystok 2009, s. 102.4 https://acl.gov/sites/default/files/programs/2016-09/ABuseReport_Full.pdf [dostęp: 13.05.2019 r.].5 J. Helios, W. Jedlecka, Współczesne oblicza przemocy. Zagadnienia wybrane, Wrocław 2017, s. 28.6 Tak J. Mordawska, Zjawisko przemocy wobec osób starszych – skala problemu, czynniki ryzyka, metody przeciwdziałania, [w:] Osoba doświadczająca przemocy w świecie milczenia czy wsparcia?: refleksje interpersonalne, (red.) A. Lewicka-Zelent, K. Maciąg, Lublin 2017, s. 128.7 B. Tobiasz-Adamczyk, Definicje przemocy [w:] Przemoc wobec osób starszych, (red.) B. Tobiasz-Adamczyk, Kraków 2009, s. 268 B. Tobiasz-Adamczyk, M. Florek, P. Brzyski, M. Brzyska, T. Ocetkiewicz, Zaniedbywanie i samozaniedbywanie wśród osób starszych w opinii pracowników socjalnych i medycznych, Gerontologia Polska, tom 16, nr 3, s. 169.9 Ibidem, s. 170, 172-179.10 L.S. Daichmn, Elder Abuse in Developing Nations (w:) Johnson M.L. (red.) The Cambridge Handbook of Age and Ageing, Cambridge 2005, s. 327-328 [za:] B. Mikołajczyk, Międzynarodowa ochrona osób starszych, Warszawa 2012, s. 52.11 Przykładowo: R. Kulig, Piekło seniorów w Żegiestowie, Onet,https://wiadomosci.onet.pl/na-tropie/pieklo-seniorow-w-zegiestowie/h9n6r, dostęp: 18.05.2019 r.12 B. Mikołajczyk, Międzynarodowa ochrona osób starszych, Warszawa 2012, s. 53.13 B. Tobiasz-Adamczyk (w:) Przemoc wobec osób starszych (red.) B. Tobiasz-Adamczyk, Kraków 2009, s. 18.14 Kolejne typy kwalifikowane obejmują stosowanie szczególnego okrucieństwa oraz następstwo w postaci targnięcia się osoby pokrzywdzonej na własne życie (art. 207 § 2 i 3 k.k.).15 § 1. Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci:1) pozbawienia człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia,2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karzepozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 5, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.16 § 1. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.§ 2. Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.17 § 1. Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.§ 2. Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.§ 3. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.18 § 1. Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić beznarażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.19 Tej samej karze podlega, kto osobie upoważnionej do przeprowadzania czynności w zakresie nadzoru i kontroli w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej lub w placówkach zapewniających całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku udaremnia lub utrudnia wykonanie czynności służbowych.
Inne z kategorii
Rozmawiaj, sięgnij po pomoc, podcast nr 2
12.12.2023
Już teraz możecie posłuchać kolejnego podcastu „Rozmawiaj, sięgnij po pomoc” w RMFon. O Mężczyznach...
czytaj dalej