Trajektoria przemocy w czasie ciąży (1/126/2020)

Justyna Grzymała

Ciąża jest szczególnym okresem w życiu każdej kobiety, przynoszącym ze sobą wiele zmian, zarówno na płaszczyźnie fizycznej, jak i psychicznej. Przygotowanie się do nowej roli może być ogromnym wyzwaniem, któremu towarzyszą pewne obawy, niepokój oraz niepewność. Dlatego tak bardzo ważne jest wsparcie ze strony partnera. Jednak niektóre przyszłe matki nie tylko go nie otrzymują, ale muszą radzić sobie z codziennością wypełnioną lękiem oraz nękaniem. 

Do przemocy ze strony partnera może dojść na każdym etapie życia kobiety, również, gdy spodziewa się ona dziecka. Istotne jest zwrócenie uwagi na to, jaką rolę odgrywa ciąża w związkach, w których mężczyźni znęcają się nad swoimi partnerkami. Jak w takiej sytuacji wygląda trajektoria przemocy? Czy ciąża może stanowić okres ochronny, czy wręcz przeciwnie, jest czynnikiem powodującym eskalację napięcia? Brzemienność bywa postrzegana jako czas szczególnej podatności na przemoc ze strony partnera, ze względu na zmiany emocjonalne, fizyczne, ekonomiczne oraz społeczne zachodzące u kobiety (Noel i Yam, 1992). Zatem pojawia się pytanie, czy kobiety ciężarne faktycznie są bardziej narażone na ryzyko doświadczenia przemocy ze strony partnera?

W 1975 roku Richard Gelles jako pierwszy opublikował artykuł wskazujący na to, że może istnieć związek pomiędzy ciążą a przemocą wobec kobiet (Gelles, 1975). Od czasu tej publikacji rozgorzała dyskusja na ten temat. Psychologowie, socjologowie, psychiatrzy oraz specjaliści medyczni próbowali ustalić, czy ciąża stanowi czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia przemocy. 

Istnieją badania, które wskazują, że przemoc może rozpoczynać się lub wzrastać w czasie ciąży (np. Stewart i Cecutti, 1993; Coker i in., 2004; Jeanjot i in., 2008). Z kolei w innych znajdujemy informacje, iż może stanowić okres ochronny (np. Hilberman i Munson, 1978; Martin i in., 1996). Natomiast zdecydowana większość badań pokazuje, że mężczyźni, którzy znęcali się nad swoimi partnerkami w czasie ciąży, robili to również przed ciążą (np. Helton i in., 1987; Ezechii in., 2004; Kaye i in., 2005; WHO, 2005). Pomimo wielu prac badawczych, nie znaleziono jednoznacznego rozstrzygnięcia dotyczącego związku pomiędzy ciążą a przemocą ze strony partnera. 

Skala przemocy wobec kobiet ciężarnych

Dokładne ustalenie powszechności zjawiska przemocy ze strony partnera wobec kobiet ciężarnych nie jest możliwe ze względu na jego specyfikę. Wrażliwość tematu sprawia, że pojawiają się bariery, z powodu których kobiety nie chcą ujawniać, że doświadczają przemocy. Strach przed zemstą partnera, utrzymanie pozytywnego wizerunku rodziny w opinii innych ludzi oraz obawa przed tym, że stosowanie przemocy zostanie zgłoszone do odpowiednich służb przyczyniają się do milczenia (Bacchus i in., 2003). Dlatego należy podkreślić, że uzyskane w badaniach naukowych wartości mogą być zaniżone (Saltzman i in., 2003; Shrestha i in., 2016).

W związku z tym, że ciąża jest związana z opieką okołoporodową, najwłaściwszymi miejscami do przeprowadzenia rozmów z kobietami ciężarnymi wydają się placówki ochrony zdrowia. Poza dostępnością badanych, dodatkowym atutem jest zaufanie do instytucji, które mają za zadanie niesienie pomocy. Właśnie dlatego przychodnie i szpitale stały się głównymi miejscami prowadzenia badań na temat przemocy wobec kobiet w ciąży.

W Polsce takie badanie zostało przeprowadzone w Lublinie. Wzięły w nim udział kobiety, które zgłosiły się na kontrolną wizytę u ginekologa w publicznych, niepublicznych oraz prywatnych gabinetach lekarskich. Odsetek ciężarnych, które doświadczyły przemocy w czasie ciąży wyniósł 59,7%. Najczęściej występującą formą przemocy była przemoc psychiczna (72,5%). Badane kobiety zgłaszały także przemoc fizyczną (60,6%), seksualną (57,1%) oraz ekonomiczną (26,7%). Ofiarami przemocy najczęściej były młode kobiety poniżej 30 r.ż. (Makara-Studzińska i in., 2013).

Podobne badania przeprowadzone w innych miejscach na świecie ukazały znaczne różnice pomiędzy krajami. Szacuje się, że powszechność przemocy wobec kobiet w ciąży wynosi 1,8% we Francji (Maciel i in., 2019) oraz Danii (Devries i in., 2010), 2% w Szwecji (Finnbogadóttir i in., 2016), od 1,8% do 5,8% w Australii (Webster i in., 1996; Chaves i in., 2019). Podczas gdy w Iranie odnotowano przemoc na poziomie 44,5%-73% (Farrokh-Eslamlou i in., 2014; Gharacheh i in., 2016; Moghaddam Hossieni i in., 2017), 66,4% w Bangladeszu (Islam i in., 2017), 65,4% w Zimbabwe (Shamu i in., 2016).  

Szczegółowe dane dotyczące rozpowszechnienia przemocy wobec kobiet w ciąży znajdują się w tabeli 1.

Tabela 1. Rozpowszechnienie przemocy wobec kobiet w ciąży.

L.p.

Kraj

Rozpowszechnienie (%)

Autor/autorzy badania

1.

Iran

44,5%-73%

Farrokh-Eslamlou i in., 2014; Gharacheh i in., 2016;  Moghaddam Hossieni i in., 2017

2.

Bangladesz

66,4%

Islam i in., 2017

3.

Zimbabwe

65,4%

Shamu i in., 2016

4.

Etiopia

32,2%-58,7%

Yimer i in., 2014; Fekadu i in., 2018

5.

Uganda

27,7%-57,1%

Shamu i in., 2011

6.

Indie

35,6%-45%

Sabita i in., 2019; Dhar i in., 2018

7.

Portugalia

43,4%

Almeida i in., 2017

8.

Malezja

35,9%

Haron i in., 2018

9.

Nigeria

35,5%

James i in., 2013

10.

Brazylia

27,15%-33,8%

Ferraro i in., 2017; Ludermir i in., 2010;  Moraes i Reichenheim, 2017

11.

Pakistan

32,9%

Yasien i in., 2018

12.

Nikaragua

32,4%

James i in., 2013

13.

Tanzania

27%-30,3%

Mahenge i in., 2013; Sigalla i in., 2017;  Kjerulff Madsen i in., 2019

14.

Turcja

11,1%-31,7%

Arslantas i in., 2012; Karaoglu i in., 2006

15.

Nepal

20,5%-28,9%

Pun i in., 2019; Shrestha i in., 2016; Singh i in., 2018

16.

Boliwia

28%

McCarraher i in., 2005

17.

Meksyk

24,5%

Castro i in., 2003

18.

Peru

21,5%

Perales i in., 2009

19.

Hiszpania

21,3%

Martin-de-Las-Heras i in., 2019

20.

Arabia Saudyjska

21%

James i in., 2013

21.

Izrael

20,3%

James i in., 2013

22.

USA

0,9%-20,1%

Helton i in., 1987; Gazmararian i in., 1996;  

Cokkinides i Coker, 1998; Miller-Graff i in., 2019

23.

Chiny

4,3%-18,3%

Wang i in., 2017; Yu i in., 2018

24.

Gwatemala

18%

Johrii in., 2011

25.

Japonia

15,9%

Kita i in., 2014

26.

Kanada

3,3%-11,3%

Urquia i in., 2011; Brownridge i in., 2011

27.

Belgia

11%

Jeanjot i in., 2008

28.

Nowa Zelandia

6%-9%

Fanslow i in., 2008

29.

Anglia

8,37%

James i in., 2013

30.

Australia

1,8%-5,8%

Webster i in., 1996; Chaves i in., 2019

31.

Szwecja

2%

Finnbogadóttir i in., 2016

32.

Dania

1,8%

Devries i in., 2010

33.

Francja

1,8%

Maciel i in., 2019

Należy podkreślić, że w przypadku badań przeprowadzanych w placówkach ochrony zdrowia problemowe staje się porównanie wyników z różnych krajów ze względu na kwestie metodologiczne. Badania były przeprowadzane w innych latach, w przypadkowo wybranych przychodniach lub szpitalach, na próbach różnej wielkości, przy użyciu różnych kwestionariuszy. Jedne odbywały się w czasie ciąży, inne tuż po porodzie. Choć wyniki niewątpliwie przyczyniają się do zwiększenia stanu wiedzy na temat przemocy wobec kobiet ciężarnych, należy zaakcentować potrzebę realizacji badań dających możliwość szerszego wnioskowania.

Narracje kobiet doświadczających przemocy

Użyteczność badań ilościowych jest nieoceniona. Pokazu jąc częstość występowania jakiegoś zjawiska, rozstrzygają o jego powszechności lub marginalności. Dzięki nim stajemy się bardziej świadomi istnienia problemów społecznych. Jednak pełna charakterystyka zagadnienia wymaga głębszej analizy. Tu z pomocą przychodzą badania jakościowe, które dają możliwość poznania i zrozumienia różnych mechanizmów kierujących ludźmi. Pozwalają na oddanie głosu badanym i wysłuchanie ich historii, opowiedzianych ich własnym językiem. Wywiady z kobietami doświadczającymi przemocy w czasie ciąży zbudowały pewne narracje, które odsłoniły ból, krzywdę i niemoc.

Permanentne zagrożenie

Wszystkim kobietom doświadczającym przemocy w czasie ciąży towarzyszyło stałe uczucie niepewności, związane z często zmieniającą się sytuacją. Nigdy nie wiedziały, co się wydarzy. Wybuch partnera mógł być efektem narastającego napięcia, ale mógł także przyjść bez ostrzeżenia. Nieprzewidywalność oraz ciągłe zagrożenie prowadziły do życia w strachu oraz stałym napięciu (Edin i in., 2010, s. 194).

Osoby doświadczające przemocy nie potrafiły znaleźć wyjścia z sytuacji. Żyły w odosobnieniu, w fałszywych scenariuszach, w tęsknocie za rodzinnym szczęściem. Próby walki o odzyskanie kontroli nad swoim życiem tylko pogarszały ich położenie, co z kolei prowadziło do jeszcze większego poczucia uwięzienia (Finnbogadóttir i in., 2014). Czuły się samotne, odizolowane, nieszczęśliwe, zmęczone oraz bezsilne. Miały wrażenie, jakby zarówno one same, jak i ciąża stały się własnością swoich partnerów, co sprawiło, że nie były w stanie cieszyć się tym, że wkrótce zostaną matkami (Edin i in., 2010, s. 194).

Nieustanna obecność zagrożenia doprowadziła do tego, że strach stał się drugą naturą tych kobiet, którą zaakceptowały jako coś nieuniknionego, jako zwyczajny sposób życia w tym świecie. Ich działania były raczej ukierunkowane na znalezienie sposobu na przetrwanie niż na wyeliminowanie przemocy (Burnett i in., 2016, s. 957).

Przetrwanie

Pomimo iż kobiety wierzyły, że ciąża daje im siłę, zdawały sobie sprawę z tego, że nie są w stanie przeciwstawić się partnerowi w taki sposób, w jaki zrobiłyby to, gdyby tej ciąży nie było. Oczekiwanie na dziecko sprawiło, że znalazły się na słabszej pozycji, którą partner mógł wykorzystać (Edin i in., 2010, s. 195).

Świadomość odpowiedzialności za zdrowie nienarodzonego dziecka spowodowała, że uwaga kobiet koncentrowała się na zapewnieniu mu ochrony. Dlatego doszły do wniosku, że najlepszym sposobem będzie wycofanie oraz unikanie konfrontacji. Starały się usatysfakcjonować partnera, nie martwić go, nie złościć i nie prowokować, aby nie doprowadzić do aktu przemocy. Szczególnie trudne były momenty, gdy partner wymuszał stosunki seksualne. Jednak nawet wtedy nie stawiały oporu, ponieważ stanowiło to sposób na uspokojenie i wyciszenie gniewu. Te wszystkie stosowane strategie były bardzo męczące i doprowadzały do zatracenia siebie. Pomimo tego były kontynuowane, gdyż przyszłe matki uważały, że wybierają mniejsze zło i chronią dziecko (Engnes i in. 2012; Edin i in., 2010, s. 194).

W miarę rozwoju ciąży kobiety były coraz słabsze, ich zdrowie się pogarszało, a nadzieja na to, że mężczyzna się zmieni gasła. Jednak dla niektórych ostatnią nadzieją były narodziny dziecka, które mogły jeszcze coś zmienić. Zatem najłatwiejszym sposobem, aby przetrwać ciążę, było poddanie się. Ich partnerzy, poprzez bicie i zniewagi niszczyli stopniowo poczucie wartości kobiet, co pogłębiało proces degradacji (Finnbogadóttir i in., 2014).

Nieprzekraczalne granice

Kobiety w swoich głowach stawiały pewne granice, których nigdy nie pozwoliłyby przekroczyć, a ich przekroczenie spowodowałoby, że odejdą (line in the sand). Potrzebowały klauzul i wyjątków, pozwalających na kontynuowanie związku. Jednak w momencie, gdy przemoc eskalowała, były granice przesuwane. Stosując mechanizm zaprzeczania, kobiety używały różnych argumentów, aby przekonać siebie, że tak się nie dzieje. Granice, które w rzeczywistości nie istniały, dawały im iluzję kontroli nad tragiczną sytuacją, w której się znalazły (Coggins i Bullock, 2003, s. 732).

Dwa światy

Lutz i wsp. (2006) dochodzą do wniosku, iż zachowania kobiet będące odpowiedzią na stosowaną przemoc należy interpretować przez pryzmat mechanizmu podwójnego przywiązania (double binding). Jest to proces, który łączy dwa inne, równoległe i sprzeczne ze sobą procesy – stawanie się matką oraz pozostawanie w przemocowym związku. Kobieta ciężarna jednocześnie przywiązuje się do dziecka i do partnera, który się nad nią znęca. Stara się zapewnić bezpieczną przestrzeń dla siebie i dziecka oraz uzyskać akceptację ciąży, ale cały czas tkwi w związku, który to wyklucza. Wkłada coraz więcej pracy w ten związek, ignoruje przy tym sygnały ostrzegawcze, mając nadzieję, że sytuacja się poprawi (Lutz i in., 2006, s. 119, 123-124)

Przyszła matka usiłuje poradzić sobie z wewnętrznym konfliktem, będącym wynikiem społecznych oczekiwań. Jest świadoma sprzeczności, jaka występuje pomiędzy jej życiem a przyjętymi wyobrażeniami na temat kobiety oczekującej na przyjście dziecka. Konsekwencją takiego sposobu funkcjonowania jest poczucie życia w dwóch oddzielnych światach. Jeden związany jest ze sferą publiczną, gdzie na pierwszy plan wysuwa się fakt bycia w ciąży oraz wyidealizowany obraz szczęśliwych rodziców czekających na potomstwo. Natomiast drugi, odnoszący się do sfery prywatnej, związany jest z rzeczywistością życia w związku, w którym występuje przemoc (Lutz i in., 2006, s. 123-124).

Wynikiem balansowania pomiędzy tymi dwoma światami jest angażowanie się w proces ochrony, który polega na utrzymywaniu pozytywnego wizerunku siebie jako kompetentnej i sprawnej przyszłej matki. Obawa przed pejoratywnymi konsekwencjami związanymi z ujawnieniem przemocy, takimi jak zmiana sposobu postrzegania przez innych czy negatywna ocena decyzji o ciąży, przyczyniają się do ukrywania prawdy (Lutz, 2005, s. 154). Uczucie wstydu, skrępowanie oraz poczucie odpowiedzialności za występującą przemoc prowadzą do zachowywania dystansu wobec innych ludzi. Trudno jest bowiem utrzymywać relacje z rodziną i przyjaciółmi, kiedy cały czas skrywa się wiele sekretów oraz wymyśla kolejne kłamstwa, aby ukryć przemoc (Edin i in., 2010, s. 196).

Badania pokazują, że najczęściej przemoc wobec kobiet w czasie ciąży stanowi kontynuację przemocy, która występowała przed ciążą. Jednak przemoc nabiera zupełnie innego wymiaru, gdy kobieta ma świadomość odpowiedzialności za nienarodzone dziecko. Aby je chronić, staje się bardziej uległa, a jej pozycja coraz słabsza. Te dwie kontrastujące ze sobą rzeczywistości, jakimi są przemoc i ciąża, występujące jednocześnie, sprawiają, że okres oczekiwania na przyjście dziecka stanowi ogromne wyzwanie. Kobieta jest w stanie znieść coraz więcej i wciąż przesuwa swoje granice. Wszystko po to, aby spełnić społeczne oczekiwania i stworzyć dla dziecka „normalną rodzinę”.

Bibliografia:

Burnett C., Schminkey D., Milburn J., Kastello J., Bullock L., Campbell J., Sharps P., 2016, Negotiating Peril: The Lived Experience of Rural, Low-Income Women Exposed to IPV During Pregnancy and Postpartum, „Violence Against Women”, 22 (8), s. 943-965.

Finnbogadóttir H., Dykes A.K., Wann-Hansson C., 2014, Struggling to survive for the sake of the unborn baby: a grounded theory model of exposure to intimate partner violence during pregnancy, „BMC Pregnancy and Childbirth”, 14 (293).

Edin K.E, Dahlgren L., Lalos A., Högberg U., 2010, “Keeping Up a Front”: Narratives About Intimate Partner Violence, Pregnancy, and Antenatal Care, „Violence Against Women”, 16(2), s. 189-206.

Engnes K., Liden E., Lundgren I., 2012, Experiences of being exposed to intimate partner violence during pregnancy, „International Journal of Qualitative Studies on Health & Well-Being”, 7, doi: 10.3402/qhw.v7i0.11199.

Lutz K.F., Curry M. A., Robrecht L.C., Libbus M.K., Bullock L., 2006, Double binding, abusive intimate partner relationships, and pregnancy, „Canadian Journal of Nursing Research”, 38(4), s. 117-134.

Makara-Studzińska M., Lewicka M., Sulima M., Urbańska A., 2013, Characteristics of women who have suffered from violence during pregnancy, „Polish Annals of Medicine”, 20(2), s. 106-109.

Justyna Grzymała – socjolożka i antropolożka społeczna oraz kryminolożka; Centrum Praw Kobiet, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 1/126/2020

Inne z kategorii

Zostań KONSULTANTEM(-TKĄ) w poradni telefonicznej 116 123

22.11.2024

Niebieska Linia IPZ poszukuje:

czytaj dalej

Problem braku wiarygodności pokrzywdzonej a zasada domniemania niewinności (2/139/2022)

23.04.2025

 

Monika Sokołowska

Brak zaufania osób pokrzywdzonych...

czytaj dalej