Droga na skróty. Oddziaływanie telewizji na obraz siebie w badaniach dziecka wiejskiego

Niebieska Linia nr 1 / 2006

Badania pokazują, że dzieci, które spędzają przed telewizorem dużo czasu, są bardziej agresywne, a w kontaktach z innymi prezentują chłód lub dominację.

Oddziaływanie wychowawcze realizuje się nie tylko poprzez rodzinę i bezpośrednie kontakty w jej kręgu, ale również poprzez środki masowego przekazu, a przede wszystkim telewizję i internet. Szeroko pojęte media zręcznie operują  obrazami, sloganami, symbolami, przy tym odwołują się do uprzedzeń i emocji, są komunikatem pewnego punktu widzenia, który ma na celu skłonienie odbiorcy do dobrowolnego przyjęcia tego punktu widzenia za swój (Pratkanis i in. 1996).

Treści przekazywane za pośrednictwem środków masowego przekazu wpływają na dziecięcą psychikę.  Odwołując się do najgłębszych lęków i najbardziej irracjonalnych nadziei, grają na uproszczonych przekonaniach, określając pewien obraz  świata - często dla tych potrzeb zniekształcony. Statystyki dotyczące  skali oddziaływania środków masowego przekazu na dziecko są zdumiewające.

Wpływ mediów  na dziecko

Telewizja potrafi zawładnąć czasem widza, podporządkować sobie jego  aktywność, jak również rozbudzić różne pragnienia i motywacje do posiadania rzeczy świadczących o pozycji społecznej. Jest to szczególnie niebezpieczne dla dzieci, które nie potrafią dokonać wyboru i obiektywnie ocenić przedstawionej sytuacji czy zdarzenia, rozróżnić dobra od zła. Telewizja, dostarczając wielu różnorodnych wrażeń wzrokowo-słuchowych, obciąża układ nerwowy dziecka, przymuszając go do nieustannej pracy. Ważny jest tutaj język przekazu, odwołujący się do symboliki,  nie zawsze jasny i czytelny, przy tym  często nasycony wulgaryzmami lub neologizmami niezrozumiałymi dla dziecka. Oglądanie programów telewizyjnych wzbudza u dziecka silne emocje, które następując szybko po sobie, prowadzą do tego, że żadne nie są przeżyte i w rezultacie powoduje tylko poczucie ogólnego pobudzenia (por. Braun-Gałkowska 1995) i podenerwowania.

Ważnym zagadnieniem związanym z odbiorem programów telewizyjnych przez dzieci jest proces odwrażliwienia emocjonalnego i poznawczego prowadzącego w efekcie do przejawów subkultury przemocy, kiedy to jednostka nawet wysoki poziom agresji traktuje jako normę. Odwrażliwienie emocjonalne sprowadza się do redukowania reakcji emocjonalnych na agresję i przemoc i może prowadzić do odwrażliwienia fizjologicznego. Zaś poznawcze, odnosi się do koncepcji, że im częściej jednostka wystawiana jest na agresję, tym bardziej agresja jest rozpatrywana jako normalna i możliwa do przyjęcia  forma funkcjonowania w otoczeniu (por. Baron, Byrne 2000) (Rostowski 2003).

Kształtowanie postaw i źródło wzorców

Prowadzone badania dotyczace wpływu telewizji na dzieci w różnych krajach nie dały jednoznacznych rezultatów, a w interpretacji otrzymywanych wyników dominują dwie teorie: mimetyczna i katartyczna. Zwolennicy pierwszej mówią, że drastyczne  traktowanie, zbrodnie, patologie są gotową podpowiedzią i instruktażem wpływającym na zachowanie młodych. Zwolennicy teorii katartycznej dowodzą, że tego rodzaju obrazy dają przeżycia zastępcze, rozładowują ujemne emocje, a więc są bardziej  pożyteczne niż zagrażające (cyt. za: Żygulski 1998).

Dzieci poddawane w nadmiarze obrazom przemocy, nie potrafią uporządkować, wyselekcjonować z nich tego, co ważne, w efekcie prowadzi to do ignorancji, braku reakcji na agresję i przemoc, do przekonania, że to jest normą. Świat spostrzegany jest  jako brutalny (i to wydaje się im normalne), zdominowany przez agresję.

Doniesienia z prowadzonych badań empirycznych ukazują złożoność problemu. Janota-Palusińska (2004) podzieliła czynniki warunkujące wpływ telewizji na dzieci na dwie  kategorie: czynniki indywidualne (m.in. wiek i płeć dziecka, poziom inteligencji) i środowiskowe (m.in. stopień popularności w grupie, sposób oglądania telewizji przez rodziców, uznawane wzorce osobowe i pełnione role społeczne, zmysł krytyczny odbiorcy).

Problemy  metodologiczne

Całość badań oparto na założeniu, że dzieci spędzające dużo czasu przed  telewizorem mają zniekształcony obraz siebie, a w doborze cech opisujących go częściej dominują negatywne. Wokół siebie dostrzegają więcej agresji, mniej przyjaznych relacji  z innymi, przez co inicjują mniejszą ilość kontaktów, a otaczającą rzeczywistość postrzegają jako zagrażającą i budzącą lęk. Wcześniejsze badania  prowadzone na próbie z populacji  dzieci miejskich ukazały istotne zależności zachodzące pomiędzy ilością czasu spędzanego przed telewizorem a jakością cech dostrzeganych w samoopisach. Zilustrowały również związek przeniesienia aktów przemocy i agresji na otaczającą rzeczywistość (por. Napora 2004; Napora 2004/2005).

Celem niniejszych badań własnych było ustalenie zależności zachodzących pomiędzy ilością czasu poświęconego na oglądanie programów telewizyjnych a percepcją cech obrazu siebie i jakością relacji wobec innych u dziecka wiejskiego.

Rozmiar zjawiska pozwala sprowadzić go do problemów o charakterze społecznym i stąd zasługuje on na zainteresowanie badaczy. Prowadząc badania, szukałam odpowiedzi na następujące problemy badawcze:

1. Czy występują różnice bądź podobieństwa w doborze cech opisujących obraz siebie pomiędzy badanymi dziećmi? 2. Jakimi wskaźnikami charakteryzują otaczającą rzeczywistość dzieci spędzające dużo czasu na oglądaniu programów telewizyjnych w porównaniu z dziećmi z grupy kontrolnej?

Badania zostały przeprowadzone przy zastosowaniu Testu Przymiotnikowego własnej konstrukcji, nawiązującego do ACL w wersji Jaki jestem?, oraz przy wykorzystaniu graficznej techniki projekcyjnej według instrukcji Ja wśród innych.

Dobór grup

Badania zostały przeprowadzone na próbie 75 dzieci w wieku 9 -12 lat z terenu województwa śląskiego. Grupa została podzielona na dwie podgrupy, ze względu na ilość czasu spędzanego przed telewizorem.

Średni czas oglądalności programów telewizyjnych został policzony na podstawie wywiadu dotyczącego dziennego czasu poświęconego na oglądanie telewizji, przeprowadzonego z dwudziestoma losowo wybranymi dziećmi o zróżnicowanym  doborze zmiennych. Czas ten wynosił 23 godz. tygodniowo, co daje  3,28 h/dzień. W wywiadzie uwzględniono czas poświęcony tylko na telewizję, bez czasu poświęcanego na gry komputerowe czy oglądanie filmów na kasetach.

Dla porównania przeciętny dorosły Amerykanin ogląda telewizję 30 godz. tygodniowo, przy czym w ciągu dnia media towarzyszą mu przez ponad połowę jego czasu. Zaś dzieci w wieku 10 -11 lat oglądają telewizję około 28 godz. tygodniowo, natomiast młodociani - 23 godz. tygodniowo.

Tabela 1. Zestawienie porównawcze i wartości testu chi2 dla cech najczęściej wyróżnianych do opisu siebie przez badane dzieci wiejskie

 

Lp.

Zespoły cech najczęściej dobieranych w samoopisach

Dzieci telewizyjne (gr. opisowa) N=30

Dzieci nietelewizyjne (gr. kontrolna) N=45

Razem

Wartość testu chi2 p. i.

f

%

f

 %

 f

%

1.

Kontakty interpersonalne

Koleżeński Wesoły Lubiany Miły

 

28 28 21 19

93,3 93,3 70,0 63,3

43 40 37 34

 

96,6 88,9 82,2 75,6

71 68 58 53

94,0 90,7 77,3 70,6

 

0.176 0.132 1.534 1.297

 2.

Wsparcia dla innych

Pracowity Pomocny Uczciwy Cierpliwy

22 21 21 11

73,3 70,0 70,0 36,7

38 40 37 25

84,4 88,9 82,2 55,6

60 61 58 36

 

80,0 81,3 77,3 48,0

4.128 4.230 1.534 2.573

 3.

Zmienność

Ruchliwy Gadatliwy

18 21

60,0 70,0

34 18

84,4 40,0

52 39

69,3 52,0

2.048 6.490

 4.

Cechy negatywne

Leniwy Głupi Nieznośny

10 1 3

33,3 03,3 10,0

5 2 3

12,3 04,4 06,7

15 3 6

20,0 04,0 08,0

5.555 0.057 0.043

5.

Cechy aspołeczne

Agresywny Niegrzeczny Bałaganiarski

2 4 15

06,7 13,3 50,0

6 5 13

13,3 11,1 28,9

8 9 28

10,6 12,0 37,3

0.806 0.037 3.428

Oznaczenia: p. i. (przy df=1) 0.05; 0.02; 0.01.

Tabela 2. Analiza wybranych wskaźników formalnych i treściowych rysunków projekcyjnych badanych dzieci wiejskich

Lp. Analizowane wskaźniki rysunku projekcyjnego Dzieci telewizyjne Dzieci nietelewizyjne Wartość testu chi2 p. i.

f

%

f

%

1.

Autor:

w towarzystwie innych nieobecny

29 1

96,7 03,3

43 2

95,6 04,4

0.168 0.057

2.

Wartościowanie:

waloryzacja dewaloryzacja

19 11

63,3 36,7

25 20

55,6 44,4

0.197 2.368

3.

Relacje:

bliskości odległości

14 16

46,7 53,3

28 17

62,2 37,8

1.767 1.764

4.

Agresja:

obecna na rysunku nieobecna

12 18

40,0 60,0

7 38

15,6 84,4

5.686 5.678

5.

Rysunek:

racjonalny sensoryczny

13 17

43,3 56,7

17 28

37,8 62,2

0.231 0.229

 6.

Rysunek:

smutny radosny

22 8

73,3 26,7

20 25

44,4 55,6

6.096 6.078

 7.

Zagospodarowanie kartki:

mała przestrzeń brak

22 8

73,3 26,7

34 11

75,6 24,4

0.046 0.036

8.

Elementy dodane:

obecne brak

24 6

80,0 20,0

34 11

75,6 24,4

0.038 0.028

Oznaczenia: p. i. (przy df=1) 0.05; 0.02; 0.01

Analiza i interpretacja wyników

Przeprowadzone badania pozwoliły na udzielenie odpowiedzi na postawione pytania badawcze, a otrzymane wyniki obrazują różnice w wyborze cech opisujących siebie zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym.

Tabela 1. prezentuje istotność różnic oraz porównanie cech najczęściej pojawiających się w opisie siebie pomiędzy grupami badanych dzieci.  Dla celów analizy empirycznej grupa dzieci spędzających dużo czasu przed telewizorem została określona jako dzieci telewizyjne (grupa opisowa), zaś dzieci nietelewizyjne to grupa kontrolna.

Analiza przymiotników ukazuje fakt, że dzieci z grupy nietelewizyjnej w porównaniu z dziećmi z grupy  telewizyjnej dobierały więcej cech do  samoopisów. Czas spędzany przy innych zajęciach, a nie przed TV, daje możliwość poznania siebie i swoich możliwości.

Przedstawiony układ cech charakterystycznych dla dzieci spędzających dużo czasu przed telewizorem, ilustruje większą potrzebę ekspresji siebie, przy lenistwie i nie uwzględnianiu potrzeb otoczenia. Dzieciom tym bardziej zależy na zwróceniu na siebie uwagi otoczenia aniżeli na byciu dla innych.

Zupełnie inny obraz kreśli się u dzieci, które poświęcają małą ilość czasu na oglądanie telewizji. Analizując samoopisy dzieci nietelewizyjnych z łatwością daje się zauważyć, że  cechy, z których dzieci korzystają do scharakteryzowania siebie to te, które ilustrują sferę społeczną i emocjonalną, w szczególności związane z udzielaniem wsparcia innym oraz  cechy z zakresu kontaktów interpersonalnych. Nasycenie przymiotnikami jest duże, a stworzony obraz siebie nacechowany jest wrażliwością i dostrzeganiem potrzeb drugiego człowieka.

Rezultaty otrzymane za pośrednictwem graficznej techniki projekcyjnej rozszerzają i uzupełniają opisy dzieci z porównywanych grup empirycznych i dają odpowiedź na postawione drugie pytanie badawcze.

Tabela 2. ilustruje różnice w odbiorze otaczającej rzeczywistości pomiędzy badanymi grupami. Korzystniej odbierają otaczającą rzeczywistość dzieci z grupy nietelewizyjnej niż z grupy opisowej, a otrzymane rysunki dzieci z tej grupy są łagodniejsze w swoich treściach, radośniejsze,  nie ma w nich przemocy i brutalności. Natomiast prace plastyczne dzieci z grupy będącej przedmiotem analizy, odznaczają się mniejszą pomysłowością, są mniej dynamiczne i ekspresyjne. Warto zwrócić uwagę, że dzieci oglądające dużo programów  telewizyjnych rzutują na treść rysunków swoje negatywne doznania.  Kopiowanie zachowań z agresywnych programów telewizyjnych dzieci mocno zaznaczały na kartce m.in. poprzez olbrzymie postacie, silny nacisk kredki połączony z kolorami świadczącymi o agresji.

Wyniki

Porównując ze sobą otrzymany realny obraz siebie (jaki jestem?) dzieci, które spędzały przed telewizorem różną ilość czasu, można zauważyć  jakościowe zróżnicowanie cech oraz zróżnicowanie odbioru otaczającego świata. W tabeli 1. dzieci telewizyjne częściej spostrzegają siebie jako leniwe i bałaganiarskie przy tym, z dużą skłonnością do gadatliwości i rozprawiania nad czymś, nie zawsze istotnym. Akcentowane w obrazie siebie aspołeczne, negatywne cechy, wyraźnie różnicują porównywane grupy ze sobą.  W tabeli 2. jako ciepłych, kontaktowych, budzących zaufanie do siebie i dostrzegających innych wokół siebie. Samoopisy dzieci z grupy nietelewizyjnej nasycone są cechami z obszaru społeczno-emocjonalnego, takimi jak: chętny do niesienia pomocy, a przy tym wytrwale i ze spokojem znoszący przeciwności. Treść  rysunków jest radośniejsza, a otaczającą rzeczywistość odbierają jako przyjazną. Wokół siebie dostrzegają innych w bliskich relacjach, nie ma w nich przemocy ani brutalności.

Telewizja wywiera znaczący wpływ na kształtowanie postaw, dostarcza wzorców i modeli postępowania. Długie przesiadywanie przed ekranem telewizora obniża inicjatywę twórczą, wolę, fantazję i odpowiedzialność.

Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że badane dzieci tworzą dwie grupy o odmiennych  cechach dostrzeganych u siebie oraz o dwu odmiennych relacjach z innymi i percepcją otaczającej rzeczywistości. Dzieci z grupy opisowej częściej mają wyższą potrzebę ekspresji siebie, przy jednoczesnym posiadaniu wielu cech negatywnych, jak niechęć do pracy i opieszałość. Częściej jawią się jako posiadający w sobie wyższy poziom agresji, a przedstawione relacje z innymi oparte są na chęci dominowania.

Przeżycia emocjonalne doznawane przez dzieci oglądające dużą ilość niekontrolowanych programów telewizyjnych, znajdują swoje odbicie w rysunku projekcyjnym. Wydaje się, że dzieci ze względu na brak innych możliwości spędzania wolnego czasu z dużą łatwością poddają się modelowaniu przez programy telewizyjne. Rodzice przy współobecności telewizora w swoim byciu z dzieckiem wybierają drogę na skróty, nie uwzględniając w tym rozwiązaniu miejsca na zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych i miejsca na kontakt oparty na byciu ze sobą, a nie obok siebie.

Niemniej jednak należy mieć pełną świadomość, iż sam fakt oglądania agresywnych programów telewizyjnych przez dzieci, może wyjaśniać niewielki zakres przyczyn percepcji siebie w kategoriach negatywnych. Przeprowadzone badania własne pokazały ten aspekt. Na owe zagrożenie ze strony telewizji należy patrzeć jako na efekt współwystępowania innych zmiennych, zarówno o charakterze indywidualnym (poziom hormonów, urazy, prowadzony tryb życia), jak i środowiskowym, rodzinnym (frustracje, deprywacje, doznawana przemoc ze strony najbliższych), ale także szkolnym (porażki edukacyjne czy brak umiejętności współżycia w grupie).

Wskazówki  wychowawcze

Dzieci spędzające dużo czasu przed telewizorem, oglądają w ciągu tygodnia kilkadziesiąt aktów przemocy, przez to stają się pobudzone emocjonalnie, a wewnętrznie przeżywają akty okrucieństwa, często również dodatkowo potęgowane przez wymianę wrażeń z rówieśnikami. Telewizor nie może zastąpić rodziców i rodziny z jej różnorodnością oddziaływań na kształtowanie osobowości dziecka. Z drugiej strony nie musi być zagrożeniem  dla rozwoju dziecka, jeżeli uruchomimy rozsądek i poczucie czasu oraz  obowiązku. Może być i jest szansą dla  pogłębionej edukacji i bycia bliżej świata jedynie wtedy, gdy rodzice  będą sprawowali odpowiednią kontrolę. Należy uświadomić rodzicom i dzieciom, że telewizja jest znaczącym narzędziem manipulacji. Młody człowiek zawsze będzie szukał zrozumienia u swoich najbliższych, a kontakt oparty na aktywnym słuchaniu będzie umacniał więzi emocjonalne. Dlatego słuszne wydaje się zwrócenie uwagi rodzicom, pedagogom, nauczycielom, osobom zajmującym się pomocą dziecku, aby zadbać o jakość relacji, które powinny być nacechowane troską o dziecko. Należy znaleźć czas dla dziecka, na zaspokojenie  jego podstawowych potrzeb psychicznych, w tym:

- potrzeby bezwarunkowej akceptacji - przejawiającej się w uznawaniu dziecka takim, jakim jest naprawdę, z jego trudnymi pytaniami, mocnymi i słabymi stronami funkcjonowania wobec siebie i innych;

- potrzeby bezpieczeństwa i zaufania - jako koniecznego warunku otwartości wobec siebie i na swoje problemy;

- potrzeby aktywności - stwarzającej dziecku możliwość nauczenia się  samodzielności, inicjatywy, brania odpowiedzialności za swoje decyzje i czyny.

Dziękuję mgr M. Surmik za pomoc  w realizacji badań empirycznych.

BIBLIOGRAFIA

Aronson E. (2002), Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów. Warszawa: PWN.

Baron R., Byrne D. (2000), Social Psychology. Boston: Allyn and Bacon.

Braun-Gałkowska M. (1995), "Telewizyjne dzieci", Edukacja i Dialog  nr 6.

Janota-Palusińska M. (2004), "O oddziaływaniu telewizji". Wychowawca nr 5 (137).

Napora E. (2004), "Wpływ telewizji na zachowanie dzieci", Niebieska  Linia nr 3/32.

Napora E. (2004/2005), "Dziecko w świecie edukacji medialnej" (w:) Rędziński K., Wagner I. (red.) Edukacja - różnica i tożsamość, Częstochowa: Wyd. Akademia im. J. Długosza.

Rostowski J. (2003), "Psychologiczne uwarunkowania wpływu oglądania przemocy w telewizji na agresywne zachowania młodzieży" (w:) Poraj G., Rostowski J. (red.) Zagrożenia życia rodzinnego, Łódź: Wyd. UŁ.

Pratkanis A. R., Turner M. E. (1996), "Persvasion and democracy: Strategies for increasing delibarative  participation and enacting social change", Journal of Social Issues 52.

Surmik M. (2005), Dziecko w świecie edukacji medialnej, niepublikowana praca magisterska, archiwum  Zakładu Psychologii Akademii im.  J. Długosza, Częstochowa.

Żygulski K. (1998), "Kultura masowa" (w:) Szewczuk W. (red.) Encyklopedia psychologii, Warszawa: Wyd. WSSE.

E.N.