Kłopot z kokardką

Niebieska Linia 5/2010

Pomoc psychologiczna dzieciom wykorzystywanym seksualnie

Dzieci, które doświadczyły krzywdzenia seksualnego, na ogół potrzebują profesjonalnej pomocy wielu specjalistów. Aby ta pomoc była skuteczna, konieczne jest także zaangażowanie w nią najbliższych opiekunów dziecka. Wykorzystanie seksualne dziecka jest trudnym przeżyciem nie tylko dla niego. Planując pomoc, musimy zawsze wziąć pod uwagę konieczność zadbania zarówno o dziecko, jak i o jego najbliższych.

Warunki zewnętrzne

Wydaje się truizmem pisanie o przygotowaniu odpowiedniego miejsca do kontaktowania się z dzieckiem ofiarą krzywdzenia. Doświadczenie pokazuje jednak, że zaplanowanie i odpowiednie wyposażenie takiego miejsca jest bardzo pomocne w nawiązaniu z nim dobrego, otwartego kontaktu. Należy pamiętać, aby było to miejsce wyodrębnione i wolne od innych funkcji (szczególnie pozbawione telefonów i innych urządzeń biurowych, formalizujących i zakłócających atmosferę przestrzeni), dające dziecku komfort bezpieczeństwa, intymności i swobody.

Pomoc psychologiczna, wsparcie czy terapia dziecka wymagają odpowiedniej, nie za dużej i nie za malej przestrzeni. Takiej przestrzeni, która nie jest przytłaczająca dla dziecka, a zarazem daje mu możliwość swobodnego poruszania się, ekspresji, utrzymywania bezpiecznej dla niego i przez nie określonej odległości od osoby towarzyszącej mu w pracy nad trudnymi przeżyciami. Należy pamiętać, że dzieci doświadczające wykorzystania seksualnego są szczególnie wrażliwe na fizyczną bliskość, mają trudności z określaniem granic i utrzymywaniem prawidłowego dystansu fizycznego.

Pięcioletni Rafał od początku okazywał duża nieufność. Unikał kontaktu wzrokowego, niechętnie podejmował rozmowę. Natychmiast po wejściu do pokoju, siadając tyłem do terapeuty,  zatapiał się w zabawę samochodami i klockami Lego. Chłopczyk bojkotował wszelkie próby nawiązania kontaktu, nie dopuszczał terapeuty do wspólnej zabawy. Ostrożność w nawiązywaniu kontaktu fizycznego wyrażała się tym, że chłopiec nie brał z ręki terapeuty klocka, kredki czy innego przedmiotu. Udawał, że nie widzi oferowanych rzeczy. Sięgał po nie natomiast chętnie, gdy zostały przed nim położone na stole. Przełamanie bariery kontaktu fizycznego trwało kilka tygodni i zaczęło się od zabawy w rzucanie do siebie nawzajem piłki.

Uwalnianie emocji, często tłumionych latami, może powodować potrzebę aktywności fizycznej, gwałtownych, nieskoordynowanych ruchów, chęć fizycznego rozładowania złości i smutku. Musi więc to być przestrzeń bezpieczna, zaprojektowana funkcjonalnie.

W pracy z dziećmi młodszymi niezbędne są różne rekwizyty. Sprawdzają się miękkie siedziska, niskie (najlepiej plastikowe) stoliki, duże poduchy, materace, piłki i duże pluszaki. Powinny one być dostępne dla dziecka w każdej chwili i nie sprawiać wrażenia ułożonych dla ozdoby.

Osobną kwestię stanowią zabawki. Pełnią one funkcję terapeutyczną i wtedy używane są w sposób zaplanowany przez terapeutę lub dają dziecku chwile relaksu, okazję do spontanicznej zabawy. Pamiętać jednak należy, że pokój do pracy z dzieckiem nie może być bogato wyposażoną salą zabaw. Część zabawek powinna być schowana i demonstrowana dziecku zgodnie z zaplanowanym etapem pracy. Niezbędne zabawki to lalki, wyposażenie domku i domek dla lalek, pacynki, proste klocki, samochodziki, inne zabawki imitujące sprzęty codziennego użytku, bliskie codziennej aktywności dziecka. Nie należy zapominać o zabawkach-zwierzątkach. Wielu dzieciom łatwiej jest dystansować się od swoich przeżyć, przenosząc swoje ludzkie doświadczenia w wyimaginowany świat pluszowych zwierzaków.

Popularny jest pogląd, że do pracy z dziećmi wykorzystywanymi seksualnie niezbędne są lalki anatomiczne. Doświadczenie i praktyka psychologów zajmujących się tą problematyką pokazują, że takie lalki nie są niezbędne, a nawet na poziomie pracy terapeutycznej mogą przyczyniać się do wtórnej traumatyzacji dziecka.

Nieodzowne zaś są kredki, mazaki i papier do rysowania. Powinny być zawsze dostępne dla dziecka. Młodsze dzieci rysują z potrzeby serca", dla rozładowania napięcia, wyrażenia pozytywnych i negatywnych emocji, zaspokojenia potrzeb estetycznych i komunikacyjnych.

Czas terapii

Obejmując dziecko opieką psychologiczną czy pedagogiczną, często stawiamy sobie pytania: Jak długo ta opieka ma trwać? Kiedy należy ją zakończyć i w którym momencie nabrać pewności, że dziecko jest już wolne od niszczących je objawów przeżytej traumy? Odpowiedzi nie są proste. Można oczywiście ograniczyć się do obserwowania postępów w ustępowaniu objawów zdiagnozowanych u dziecka i moment ich wygaśnięcia uznać za zakończenie terapii. Taka odpowiedź wydaje się jednak niepełna.

Sposób odbierania doznań, ich rozumienie i przeżywanie zmienia się wraz z dorastaniem dziecka, w związku z tym najtrafniejsza jest terapia etapowa - terapia otwartych drzwi". Oznacza ona przyzwolenie na powrót dziecka do terapii na różnych etapach jego życia wraz z ujawnianiem się różnych pytań, problemów lub dysfunkcji utrudniających prawidłowe funkcjonowanie.

Trzynastoletnia Ala była podopieczne poradni psychologicznej około pięć lat temu. Dziewczynka była wykorzystywana seksualnie przez ojca. Ala przebyła skuteczną terapię, poprawiła się jej relacja z matką i rówieśnikami, nabrała wiary we własne siły, nabrała dystansu do własnych traumatycznych doświadczeń. Ojciec odbył karę pozbawienia wolności i po opuszczeniu więzienia nie wrócił co prawda do rodziny, ale usiłował nawiązać kontakt z córką. Pojawienie się ojca zburzyło odzyskany spokój i poczucie bezpieczeństwa Ali. Dziewczynka obawiała się ojca, ale z drugiej strony odczuwała współczucie, ciekawość i nadzieję, Że się zmienił. Ala powróciła do terapii, aby z perspektywy swoich trzynastu lat, zmienionej sytuacji jeszcze raz przyjrzeć się swoim uczuciom do ojca.

Typowym błędem w pracy z dziećmi wykorzystywanymi seksualnie jest utrzymywanie kontaktu z dzieckiem przez kilka lat, z nierealistycznym założeniem rozwiązania problemów, które jeszcze się nie pojawiły (bo nie mogły na tym etapie rozwojowym dziecka). Takie podejście może spowodować u dziecka zmęczenie terapią, utrwalenie przekonania, że jest bardzo uszkodzone i niezdolne do samodzielnego funkcjonowania.

Drugim błędem jest założenie, że każde dziecko potrzebuje terapii. Czasami wystarczy zaledwie kilka spotkań w celu udzielenia dziecku wsparcia i edukacji. Są dzieci, które mają tak duże zasoby wewnętrzne, dobre oparcie w rodzinie, pozytywne, budujące doświadczenia sprzed traumy, że dostatecznie dobrze same radzą sobie z doświadczeniem wykorzystania seksualnego. Należy im pozwolić na tę samodzielność, którą można rozumieć jako samoleczenie.

Współpraca z innymi profesjonalistami

Niezbędne w planowaniu pomocy dzieciom wykorzystanym seksualnie jest uwzględnienie współpracy z innymi specjalistami. Do pomocy dzieciom najczęściej angażowani są: pediatrzy, psychiatrzy, ginekolodzy, ewentualnie proktolodzy, nauczyciele i pedagodzy szkolni.

Jednym z objawów wykorzystania seksualnego są dolegliwości somatyczne o podłożu psychicznym. Lekarz pediatra musi dokonać diagnozy zdrowotnej dziecka, aby wykluczyć fizjologiczne przyczyny zgłaszanych przez dziecko lub jego opiekuna dolegliwości. Należy też jasno powiedzieć, że wiele z tych dzieci jest ofiarami nie tylko wykorzystania seksualnego, ale również zaniedbania i przemocy fizycznej. Doświadczyły one wieloletnich zaniedbań zdrowotnych i higienicznych. Cierpią na przewlekłe, nieleczone choroby, mają niedobory wagi i wzrostu.

Dzieciom ujawniającym zespól stresu pourazowego, depresję może być potrzebne wspomagające leczenie farmakologiczne.

Na szczególną uwagę zasługuje współpraca z lekarzem ginekologiem. Ze względu na rodzaj urazu i pleć sprawcy (najczęściej mężczyzna), lekarzem powinna być raczej kobieta. Lekarz musi być zorientowany w problematyce wykorzystywania seksualnego dzieci, wiedzieć, jakie mogą one mieć problemy emocjonalne, jak poprowadzić badanie i leczenie, aby nie stanowiło dodatkowego urazu dla dziecka.

Obok rodziców to wychowawcy, nauczyciele i pedagodzy szkolni są najważniejszymi partnerami w pracy terapeuty. Obserwują dziecko w jego naturalnym otoczeniu, mogą tworzyć sytuacje korygujące uraz w codziennym funkcjonowaniu dziecka. Są źródłem informacji o postępach w terapii, mogą wspierać dziecko i budować przyjazne dla niego środowisko.

Praca terapeuty

Najważniejszy w pracy terapeutycznej z dzieckiem wykorzystanym seksualnie jest sam terapeuta. Podstawową kanwą tej pracy jest otwarta, przyjazna, empatyczna relacja z dzieckiem. Terapeuta musi umieć posługiwać się zarówno technikami niedyrektywnymi, ułatwiającymi dziecku zintegrowanie swoich uczuć i doświadczeń, jak i technikami dyrektywnymi, przywracającymi dziecku rozumienie i odczuwanie zdrowych granic.

Dobra znajomość faz rozwojowych dziecka, umiejętność pracy z urazem, znajomość specyfiki wykorzystywania seksualnego dzieci to podstawowe warunki, jakie powinna spełniać osoba zajmująca się pomocą psychologiczną skrzywdzonemu dziecku.

Niezbędna jest także wiedza i pewna swoboda w poruszaniu się w tematyce seksualności człowieka. Praktyka pokazuje, że zwykle stanowi to spory problem dla wielu profesjonalistów, którzy czują skrępowanie, zażenowanie i lęk przed poruszaniem z dzieckiem takiego tematu. Panuje powszechne fałszywe przekonanie, że przywoływanie tematu wykorzystania seksualnego może wtórnie krzywdzić dziecko. Jeżeli specjalista unika w kontakcie z dzieckiem trudnego dla siebie tematu, to odbiera ono przekaz, że wydarzenie było tak przerażające, że nawet terapeuta nie jest w stanie sobie z nim poradzić. Powoduje to zamknięcie dziecka, powiększa jego lęk i bezradność.

Osoby pracujące z dziećmi zwykle powinny mieć specyficzne cechy i umiejętności umożliwiające im nawiązanie dobrej relacji z dzieckiem i właściwe podążanie za jego rozwojowymi potrzebami. Takie cechy to kreatywność, elastyczność, znajomość tzw. świata dziecka, umiejętność stawiania zdrowych granic i niezbędne w pracy z dzieckiem poczucie humoru i luzu.

Ochroną osób pracujących z dziećmi krzywdzonymi seksualnie przed wypaleniem zawodowym, nadmiernym obciążenie urazem jest praca w zespołach, korzystanie z zebrań klinicznych i superwizji.

Słuszne wydaje się dbanie o to, aby takiej pracy podejmowały się osoby mające pewne doświadczenie zawodowe i życiowe. Osiągnięcie pewnej swobody psychologicznej we wcześniejszej pracy z klientami nieobciążonymi tak poważnymi urazami daje lepszą podstawę merytoryczną i zaufanie do własnych możliwości pracy z dzieckiem doświadczonym tak wielowymiarowo.

Diagnoza terapeutyczna

Planowanie warunków pomocy psychologicznej dziecku wykorzystywanemu seksualnie to również postawienie diagnozy terapeutycznej dziecku i jego najbliższej rodziny. Diagnoza terapeutyczna polega na zbadaniu, jakiego rodzaju urazy psychiczne powstały w wyniku przeżytej traumy, jaka jest ich głębokość. W trakcie diagnozy terapeutycznej badamy także psychologiczne zasoby dziecka oraz utrwalone sposoby radzenia sobie z sytuacjami trudnymi. Oddziałując na dziecko, nie możemy spodziewać się dobrych efektów leczenia bez ścisłej współpracy z jego opiekunami. Dziecko nie jest w stanie samodzielnie udźwignąć ciężaru zmian bez wsparcia osób dla niego najważniejszych. Szczególnego znaczenia nabiera ten problem wtedy, gdy wykorzystanie miało miejsce w najbliższej rodzinie, kiedy sprawcą był rodzic lub osoba pełniąca taką rolę.

Rodzaj udzielanej pomocy zależy od wielu czynników, takich jak:

- wiek dziecka,

- długość i częstotliwość wykorzystania seksualnego,

- występowanie innych form krzywdzenia towarzyszących wykorzystaniu,

- rola sprawcy w życiu dziecka,

- rodzaj więzi emocjonalnej dziecka ze sprawcą,

- reakcja otoczenia na fakt ujawnienia wykorzystania,

- udzielenie lub nieudzielenie wsparcia dziecku przez rodzica nie-krzywdzącego,

- wcześniejsze doświadczenia życiowe i zasoby wewnętrzne dziecka,

- problemy i patologie występujące w rodzinie dziecka,

- pozytywne doświadczenia i zasoby w rodzinie dziecka.

Formy pomocy psychologicznej

Pomoc, jaką adresujemy do dziecka wykorzystywanego seksualnie i jegorodziny, może przyjąć formę:

- interwencji kryzysowej,

- terapii indywidualnej dziecka,

- terapii grupowej dziecka,

- terapii indywidualnej rodzica,

- terapii grupowej rodzica,

- spotkań edukacyjnych dla rodziców,

- grup wsparcia dla rodziców.

Wybór odpowiedniej formy uzależniony jest od potrzeb dziecka i dorosłego, etapu rozwojowego, na którym dziecko obecnie się znajduje i jego zgody uczestniczenia w danej formie pomocy. Decyzja, jaką formą terapii objąć dziecko i rodzinę, zależy również od wieku dziecka, głębokości urazu oraz zasobów rodziny, w której się wychowuje. Małe dzieci powinny pozostawać raczej w krótkotrwałym kontakcie z terapeutą, który koncentruje się na pracy z rodzicami i poprzez nich oddziałuje na dziecko. Opiekunowie uczestniczą w zajęciach psychoedukacyjnych, a w razie potrzeby także terapeutycznych. Jednocześnie nie należy zaniedbywać systematycznego monitorowania rozwoju i funkcjonowania dziecka.

W zależności od wieku dziecka, ale także od głębokości przeżywanego urazu należy zdecydować, czy ofertą jest terapia długoterminowa (powyżej sześciu miesięcy) czy krótkoterminowa. Wskazaniem do objęcia dziecka terapią długoterminową jest wielokrotne doświadczanie przez nie wykorzystania seksualnego oraz krzywdzenie seksualne przez najbliższego członka rodziny.

Cele terapii dzieci wykorzystywanych seksualnie

Celem terapii dziecka wykorzystywanego seksualnie jest przywrócenie mu równowagi psychicznej. Terapeuta ma za zadanie zapewnić dziecku bezpieczeństwo i wyposażyć je w mechanizmy i narzędzia umożliwiające jak najlepsze funkcjonowanie w przyszłości. Terapeuta ma towarzyszyć dziecku w procesie zmian.

Zasadniczymi celami w procesie terapii dzieci krzywdzonych są:

1. Zwiększenie poczucia bezpieczeństwa i przywrócenie zaufania dziecka do dorosłych.

Wszystkie działania terapeutyczne muszą koncentrować się wokół poczucia bezpieczeństwa dziecka. Począwszy od przestrzeni fizycznej i wyposażenia gabinetu terapii, a skończywszy na stworzeniu poczucia, że terapeuta jest do wyłącznej dyspozycji dziecka w przeznaczonym dla niego czasie (nie odbiera telefonów, nie jest wywoływany w pilnych sprawach, nie każe dziecku oczekiwać na siebie w korytarzu). Oprócz tych zewnętrznych ram wszystkie działania terapeutyczne muszą być konstruowane w oparciu o mechanizmy budujące poczucie bezpieczeństwa i zaufania.

Terapeuta w czasie sesji powinien się stać substytutem dobrego rodzica". Musi jednak pamiętać, aby nie przekraczać często trudno uchwytnej granicy zastępowania rodzica i rywalizacji z nim.

2. Nabywanie przez dziecko umiejętności rozpoznawania i wyrażania własnych uczuć i emocji.

U dzieci wykorzystanych seksualnie chaos uczuciowy, zaburzenie granic emocjonalnych, wyparcie uczuć i skomplikowany system zaprzeczeń, powodują trudności w określeniu i rozumieniu własnych stanów emocjonalnych. Strach miesza się z nienawiścią, nienawiść ulega wypieraniu. Złość miesza się z tęsknotą za akceptacją i miłością rodziców.

Niezwykle dotkliwie odczuwane jest przez dzieci poczucie winy i odpowiedzialności. Często rozlewa się ono na całe funkcjonowanie społeczne dziecka, powoduje u niego przekonanie o niskiej własnej wartości, grzeszności, a nawet braku możliwości korzystania z pomocy i powrotu do zdrowia.

Silne poczucie wstydu buduje barierę między dzieckiem a terapeutą. Dziecko ma obawę, że ujawniając własne, skrajne uczucia, spotka się z odrzuceniem i brakiem zrozumienia przez terapeutę. Może być również zawstydzone rodzajem doświadczeń, które przeżyło i mieć obawę, czy terapeuta nie potępi go i nie ukarze. Większość dzieci zmaga się również z ustawicznie towarzyszącym im lękiem, trudnym do upostaciowienia i zdefiniowania przez dziecko.

3. Zwiększenie poczucia własnej wartości.

Niska samoocena i poczucie bezradności pętają dziecko i uniemożliwiają naturalny rozwój. Terapeuta musi stale koncentrować się na dowartościowaniu małego pacjenta, wyszukiwaniu jego mocnych stron, organizowaniu pozytywnych doświadczeń i stwarzaniu okazji do sukcesów.

4. Zwiększenie umiejętności interpersonalnych.

Dziecko poprzez konieczność przyjmowania ról nieadekwatnych do jego wieku, traci prawidłowy kontakt z rówieśnikami, często czuje się odosobnione, pozbawione zdolności zasymilowania się ze światem przeżyć i działań grupy rówieśniczej.

5. Pozbawienie braku akceptacji siebie i swojego ciała.

Dzieci wykorzystywane seksualnie często odcięte są od swojej cielesności. Ciało traktują jako coś osobnego, nie zasługującego na szacunek. Ból i napięcie związane z przemocą fizyczną powodują wykształcenie w umyśle dziecka obrazu grzeszności własnego ciała, które w jakiś bliżej niezrozumiały dla dziecka sposób, zasługuje na takie traktowanie. Dzieci, które stały się ofiarami wykorzystywania mają kłopot z własnym ciałem. Nie znają zdrowej bliskości fizycznej. Dotyk kojarzą z kontaktem seksualnym, zachowują się uwodząco, erotyzują relacje z innymi osobami, mają przymus powtarzania zachowań seksualnych. Są zagubione i zmęczone niespójnością odbieranych bodźców i ich niezgodnością z dotychczasowymi doświadczeniami.

6. Możliwość bezpiecznego rozładowania emocji negatywnych wobec sprawcy i wyrażanie emocji pozytywnych.

Dzieci często są przerażone tym, co czują do sprawcy, zwykle też mają doświadczenie ignorowania ich uczuć lub karania za nie. Czasami dzieci nie mogą jasno określić swojego stosunku do krzywdzącej jej osoby. Kochają ją, czują się z nią związane. Czują się odpowiedzialne za jej dobre samopoczucie. Jednocześnie boją się jej i nienawidzą. Stłumioną złość i wrogość dziecko może odczuwać do tzw. niekrzywdzącego rodzica, który nie ochronił, nie pomógł, nie zrozumiał. Rolą terapeuty jest zaakceptować uczucia dziecka, spokojnie towarzyszyć mu w przeżywaniu tych emocji. Szczególnie istotne jest umocnienie dziecka w przekonaniu, że ma prawo tak odczuwać i nie utraci z tegopowodu akceptacji i zrozumienia terapeuty.

7. Odzyskanie poczucia siły i kontroli.

Celem terapii jest zmiana poczucia bezradności, braku wyboru i nadziei, zmiana obrazu własnej osoby jako ofiary, pozbawionej kontroli nad sobą i własnym ciałem.

Wyżej wymienione, ogólnie sformułowane cele, muszą być oczywiście ściśle skorelowane z wcześniej postawioną diagnozą terapeutyczną konkretnego dziecka i jego rodziny. Mogą się pojawić jakieś specyficzne cele związane ze szczególną sytuacją dziecka i jego rodziny. Może się np. okazać, że dziecko w wyniku przebytego urazu cierpi na depresję lub zespól stresu pourazowego, wtedy podstawowym celem będzie wyprowadzenie dziecka z depresji we współpracy z lekarzem psychiatrą.

Cele terapeutyczne muszą być jasne i zrozumiałe dla opiekunów dziecka i dla samego dziecka. Młodszym dzieciom w rozumieniu celów terapii pomaga posługiwanie się metaforą (np. porównanie terapii do treningu sportowego lub wędrówki po nieznanej krainie), używanie rekwizytów, ilustracji i konkretnych przykładów związanych z codziennymi nieurazowymim doświadczeniami dziecka.

Możemy dziecku powiedzieć np.: z terapią jest trochę tak jak z nauką wiązania sznurowadeł na kokardkę. Najpierw w ogóle nie wiemy, jak to zrobić, potem próbujemy i nie wychodzi, potem się trochę złościmy na te sznurowadła, potem mama albo ktoś inny pokazuje nam jak to zrobić i pomaga. Zdarza się, że dalej nie możemy sobie poradzić, ale próbujemy na różne sposoby i wreszcie jest, udało się. Powstaje piękna kokardka, a my jesteśmy bardzo dumni i szczęśliwi, że nam się udało. Kłopot z kokardką minął i można biec na podwórko bawić się i cieszyć innymi sprawami.

Czasami, błędnie, małym dzieciom tłumaczy się, że przychodzą na terapię, aby się pobawić. Dzieci prędko odkrywają, że to nie jest prawda, czują się ponownie oszukane, nie wiedzą, czego się od nich oczekuje i czego mogą się spodziewać.

Podejmując się pomocy dziecku krzywdzonemu seksualnie, należy mieć świadomość siły relacji sprawca - ofiara. Władza sprawcy nad dzieckiem nie ma nic wspólnego z jego realną silą czy fizyczną bliskością, opisuje raczej siłę relacji dziecka łączącej go ze sprawcą i silę urazu, którego ono doznało.

J. Z., B. P-J.

Artykuł jest fragmentem poradnika dla profesjonalistów Dziecko wykorzystywane seksualnie - diagnoza, interwencja, pomoc psychologiczna" pod red. M. Sajkowskiej, wydanego w 2010 roku przez Fundację Dzieci Niczyje .

Inne z kategorii

Zostań KONSULTANTEM(-TKĄ) na czacie w całodobowej Poradni On-Line 116sos.pl

19.12.2024

REKRUTACJA ZOSTAŁA ZAKOŃCZONA

Niebieska...

czytaj dalej

Procedura Niebieskie Karty

19.02.2024

W 2023 roku procedura "Niebieskie Karty" została wzbogacona o kilka nowych elementów.

 

...

czytaj dalej