Kryzys rodziny czy jej przemiana?

Aktualności

30.06.2012

Niebieska Linia 3/2012

Obserwowane zmiany społeczne, ekonomiczne i cywilizacyjne pociągają za sobą nieuchronnie przeobrażenia w obrazie najmniejszej komórki społecznej - rodziny. W ostatnich latach uległa gwałtownym zmianom nie tylko struktura rodziny, układ panujących ról, ale też jej funkcje. Współczesne rodziny to bardzo często układanki, którymi bawią się" jednostki.

okładka_książki

Pomimo trudności, na jakie napotyka nauka w badaniu przemian zachodzących w rodzinach, nie ulega wątpliwości, że sama instytucja rodziny w ciągu ostatniego wieku uległa zasadniczym przemianom (Marody, Giza-Poleszczuk, 2004). Przeobrażenia te widoczne są nie tylko w liczebnym ograniczeniu członków rodziny (przejście od rodzin wielodzietnych do rodziny typu nuklearnej), w zasadzie zamieszkiwania małżeństw (przejście od patrylokalności i matrylokalności do coraz większej neolokalności), czy też w posługiwaniu się autorytetem (przejście od tradycyjnego patriarchatu do nowoczesnego egalitaryzmu; Kwak, 2003), ale przede wszystkim w pojawiających się alternatywnych formach życia małżeńsko-rodzinnego (niezamężna kohabitacja, życie w samotności, monoparentalność). Skupiając swoją uwagę na przemianach współczesnej rodziny w Polsce w aspekcie drugiego przejścia demograficznego, nie bez znaczenia pozostają również takie kwestie, jak: zmiana roli kobiety i mężczyzny w rodzinie, zmiana funkcji ekonomicznej w rodzinie, liczba zawieranych małżeństw i liczba rozwodów. Poniższe rozważania stanowią krótki opis procesów zachodzących we współczesnej rodzinie w Polsce, ukazując, iż struktura rodziny, układ panujących ról czy jej funkcje w ostatnich latach uległy gwałtownym zmianom. Do krótkiego przedstawienia przemian współczesnej rodziny wybrałem jedynie te aspekty, które jednoznacznie wskazują, iż zmiana modelu rodziny pociąga za sobą zmianę społeczną, i na odwrót.

Przemiany rodziny w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego

Teoria, o której mowa, dotyczy przede wszystkim zmian rodziny w jej demograficznym aspekcie (Kotowska, 1999, 2005; Giza-Poleszczuk, 2004, Siany, 2002). W świetle teorii głównym czynnikiem obserwowanych przemian rodziny są procesy jej modernizacji, w ramach której zachodzą równolegle zmiany techniczno-ekonomiczne (industrializacja, urbanizacja, rozwój sektora usług materialnych i niematerialnych, pojawienie się metod sztucznych regulacji poczęć, rozwój medycyny), transformacje społeczne i kulturowe (rozpowszechnienie się wiedzy psychologicznej i medycznej, oddzielenie się religii od życia społecznego) oraz przemiany wartości (wzrost znaczenia wartości związanych z wolnością jednostki i samorealizacją - Szlendak, 2010). Skutkiem procesu modernizacji jest odwrócenie się od rodziny i skupienie uwagi przede wszystkim na sobie. Warto w tym miejscu przytoczyć składowe procesu modernizacji:

• zmniejszenie znaczenia małżeństwa na rzecz swobodniejszych form związków, przejście od jednorodnego typu rodziny do wielu różnych typów rodzin,

• obniżenie się wieku inicjacji seksualnej,

• zasadnicze zmiany w wieku opuszczania domu rodzinnego, opóźnianie zawarcia pierwszego małżeństwa,

• opóźnienie momentu urodzenia pierwszego dziecka,

• liczebny wzrost rozwodów oraz liczebny wzrost małżeństw zawieranych ponownie,

• przejście od antykoncepcji mającej na celu proste zapobiegnięcie niechcianej ciąży do świadomego planowania posiadania dzieci,

• liczebny wzrost urodzeń pozamałżeńskich,

• zmniejszanie się liczby dzieci w jednej rodzinie,

• zmniejszenie się dzietności na poziomie całych społeczeństw,

• przejście od rodziny skoncentrowanej na dzieciach do rodziny skoncentrowanej na rodzicach (na parze osób dorosłych) (Szlendak, 2010)

Proces indywidualizacji - w kierunku rodziny zrób - to - sam"

Można zaryzykować stwierdzenie, według którego proces indywidualizacji dostrzegalny jest praktycznie w każdym wymiarze życia społecznego, a szczególnie w obrębie religijności, moralności czy w systemie wartości. W tych obszarach coraz częściej udaje się zauważyć tendencję, według której ważniejsze stają się wartości skoncentrowane wokół samorealizacji czy chęci zdobycia dobrego wykształcenia itp. (Borowik, Doktor, 2001, Mariański, 2004, Boguszewski, 2009). Konsekwencji procesu indywidualizacji można byłoby przytaczać wiele, ale warto w tym miejscu skupić uwagę na wartości wolności, która dzisiaj nabiera odmiennego niż w latach transformacji ustrojowej wymiaru. Wolność jednostki zatem to proces stanowienia o samym sobie, to możliwość dokonywania nieustannych wyborów pomiędzy tym, co zabronione i dozwolone, pomiędzy tym, co wolno a czego nie wypada robić. Jak wskazuje Szlendak, wartości takie, jak miłość i wolność osobista (obie jednocześnie) w ostatnim czasie zyskały większe znaczenie. Taka sytuacja burzy dotychczasowy porządek, wprowadzając dużą dozę niestabilności i możliwość występowania wielu konfliktów wewnątrz samej rodziny (2010).

Nowo pojawiająca się możliwość wolnego kształtowania związku (relacji) z drugą osobą staje się nie lada wyzwaniem, tym bardziej, że do lamusa zdają się odchodzić dotychczas obecne elementy integrujące (tradycja rodzinna, wpływ socjalizacji w rodzinie, tradycyjna religijność itp.). Indywidualizacja jednostki powoduje dodatkowo, że kobiety i mężczyźni zostają uwolnieni od społecznych ról płciowych przypisanych im przez społeczeństwo industrialne. Współczesny mężczyzna i współczesna kobieta sami muszą dbać o własną standaryzację" życia, a często nie są do tego procesu odpowiednio przygotowani. Na naszych oczach rodzina wcale nie znika, lecz zmienia swój kształt i staje się rodziną negocjowalną, obieralną, zmultiplikowaną (Szlendak, 2010).

W rozważaniach o indywidualizacji jednostki w czasach współczesnych dochodzimy do tego samego, do czego dochodzą socjologowie religii, a mianowicie sytuacji, w której ludzie tworzą rodziny, będąc jednocześnie legislatorami samych siebie i legislatorami własnych stylów życia. Beck-Gemsheim wprost przyznaje, że dzisiejsza biografia człowieka współczesnego to biografia patchworkowa, skompilowana i skomplikowana, złożona z wielu odmiennych elementów (1998). Jak wskazuje autorka, biografia człowieka współczesnego składana jest na zasadzie zrób--to-sam", bez zbędnego zaangażowania dotychczasowego systemu kontroli społecznej. Innymi słowy - współczesne rodziny to bardzo często układanki, którymi bawią się" jednostki (Szlendak, 2010). Jedną z owych konsekwencji procesu indywidualizacji jest chociażby tzw. syndrom opóźniania charakteryzujący młodych ludzi (Siany, 2006), który zdaje się w pewien sposób kształtować politykę społeczną w zakresie planowania rodziny.

Ponowoczesna kobieta - ponowoczesna seksualność

Do lat 60. ubiegłego wieku funkcjonujący w Polsce model rodziny obejmował kobietę zajmującą się domem i wychowaniem dzieci, mężczyznę - głównego żywiciela rodziny oraz ich dzieci. Masowe wejście kobiet na rynek pracy spowodowało osłabienie roli mężczyzny jako jedynego zarabiającego członka rodziny. Wieloetatowość kobiet (zajmowanie się domem, wychowywanie dzieci oraz praca zawodowa) sprawiła jednak, że kobiety nie tylko zostały mocno obciążone pracą fizyczną, ale również zyskały większą niezależność finansową od swoich mężów. Z biegiem lat zmiana pozycji kobiet w strukturze świata społecznego zaczęła przejawiać się w ruchach feministycznych, które z jednej strony przyczyniły się do degendaryzacji instytucji społecznych" (Siany, 2002), z drugiej zaś jeszcze bardziej podkreślają niezależność kobiety od patriarchalnej wizji rodziny.

Przejawem przemian dotychczasowego wzoru małżeństwa i rodziny jest również silne związanie sfery seksualnej z jakością oraz trwałością związku. Jest to bezpośredni skutek oddzielenia funkcji prokreacyjnej od funkcji seksualnej. Przeobrażenia świadomości społeczeństwa w sferze seksualnej doprowadziły do tego, że osłabiony zostaje rygorystyczny wzorzec czystości seksualnej kobiet" (Siany, 2002). Oznacza to, iż życie seksualne niekoniecznie wymaga legitymizacji w postaci małżeństwa, a seks przedmałżeński coraz częściej uzyskuje akceptację i aprobatę społeczeństwa. Używając pojęcia Iry Reiss możemy powiedzieć, że dla ponowoczesnych związków charakterystyczny jest spadek abstynencji seksualnej, a na znaczeniu zyskuje wzorzec permisywności (fun standard)zakładający istnienie życia seksualnego pomiędzy partnerami bez zaangażowania emocjonalnego (Siany, 2002).

Postęp w zakresie antykoncepcji i technologii reprodukcyjnych czyni życie seksualne partnerów jeszcze bardziej otwartym. Kontrola urodzeń i realizacja prokreacji bez udziału mężczyzny daje kobietom nowego rodzaju wolność prokreacyjną" w postaci zaplanowania nie tylko liczby posiadanych dzieci, ale również terminu ich urodzeń. W rzeczywistości oznacza to (w szczególności przy silnym zaangażowaniu w życie zawodowe), ograniczenie liczby posiadanych dzieci do jednego oraz do odsunięcia terminu urodzenia dziecka na później". W odniesieniu do rodziny tradycyjnej, w której bogactwo rodziny objawiało się w liczbie dzieci (im więcej dzieci, tym większy sukces rodziny), w rodzinie ponowoczesnej została w sposób zdecydowany zakwestionowana użyteczność ekonomiczna dzieci. Jeśli w rodzinie tradycyjnej posiadanie dzieci miało duże znaczenie ekonomiczne, w rodzinie ponowoczesnej posiadanie dzieci nabiera wartości autotelicznej, samej w sobie. Jak mówi K. Siany - dziecko jest bezwartościowe ekonomicznie, ale bezcenne emocjonalnie" (Siany, 2002). Teoria drugiego przejścia demograficznego zakłada, że inwestycje pary osób będących ze sobą w formalnym bądź nieformalnym związku są skierowane przede wszystkim na samych siebie, a nie na dzieci. Oznacza to opóźnienie prokreacji, obniżenie liczby dzieci w rodzinie bądź, w krańcowych sytuacjach - bezdzietność.

Nowe formy życia małżeńskiego i rodzinnego

Niezamężna kohabitacja jest jedną z głównych i najmodniejszych form alternatywnego życia małżeńskiego i rodzinnego w krajach rozwiniętych. Ogólnie rzecz biorąc odnosi się ona do życia razem, ale bez formalnego związku. Bardzo często poprzedza ona decyzję o małżeństwie, stanowiąc przedłużenie okresu chodzenia ze sobą". Może być natomiast bezpośrednim przygotowaniem do roli żony lub męża (w szczególności, kiedy mamy do czynienia z zamieszkiwaniem przyszłych współmałżonków pod jednym dachem") bądź alternatywną formą życia rodzinnego dla tych osób, które nigdy nie planują się pobrać, bądź dla osób owdowiałych czy rozwiedzionych. Niezależnie jednakże od formy, istotnym czynnikiem, po którym możemy rozpoznać związek kohabitacyjny, jest czas bycia ze sobą, określony na co najmniej kilka miesięcy. Analizując rozmiary zjawiska niezamężnej kohabitacji, należy jednoznacznie powiedzieć, że częściej jest ona akceptowaną, niż praktykowaną formą życia małżeńskiego i rodzinnego (Siany, 2002). Według danych pochodzących z narodowego spisu powszechnego w 2002 r. zanotowano 197,4 tys. takich związków, z tej liczby 75% przypadało na miasta, a pozostałe 25% na wieś. Udział związków nieformalnych wśród ogółu istniejących związków wynosił zaledwie 1,9%, w tym 2,3% w miastach oraz 1,3% na wsi.

Z wysoką aktywnością zawodową kobiet związana jest ściśle dobrowolna bezdzietność. Pomimo że mężczyźni wciąż są bardziej aktywni zawodowo od kobiet, obserwuje się powolne zacieranie granicy procentowej pomiędzy pracującymi kobietami a mężczyznami (zmiana zakresu prac uznawanych dotąd za typowo kobiece i typowo męskie, coraz mniejsza liczba urodzeń, wyższy wiek matki rodzącej po raz pierwszy dziecko, rozszerzające się bezrobocie mężczyzn, praca zawodowa postrzegana przez kobiety jako spełnienie osobistych ambicji i jako przejaw walki o równouprawnienie - Giddens, 2004). Ponadto na znaczeniu zyskują cele zawodowe oraz edukacyjne (którym towarzyszą ekonomiczne korzyści), zaś macierzyństwo staje się jedną z wielu ról społecznych pełnionych przez kobiety, z której można skorzystać bądź nie. Do czynników warunkujących dobrowolną bezdzietność możemy zaliczyć względy ekonomiczne (zła sytuacja finansowa gospodarstwa domowego), specyficznie pojmowane altruistyczne" nastawienie do świata (niechęć przeludnienia go), doświadczenia z dzieciństwa (np. rozpad małżeństwa rodziców) czy lęk przed ciążą. Dla niektórych kobiet brak dziecka związany jest z feministycznym postrzeganiem ról macierzyńskich i rodzinnych oraz kształtowaniem się tożsamości kobiety.

Inną formą życia jest samotność życiowa: bycie singlem, osobą prowadzącą jednoosobowe gospodarstwo domowe, osobą niezamężną. Doszukując się motywów bycia osobą samotną należy wskazać na własny i świadomy wybór bądź styl życia, na który człowiek został skazany (np. rozwód, śmierć współmałżonka), bądź też na konsekwencję wcześniej dokonanych wyborów (np. dość wzmożoną aktywność zawodową). K. Siany motywy bycia osobą samotną porządkuje ze względu na wiek osób. Osoby młode pozostają osobami samotnymi, gdyż pragną wolności, samodzielności, życia na własny rachunek. Ponadto osoby te duży nacisk kładą na aktywność zawodową, co w wielu przypadkach zdecydowanie ogranicza lub wyklucza jakiekolwiek życie towarzyskie. Ludzie w średnim i starszym wieku żyją samotnie ze względu na doświadczenie rozwodu, separacji, rozstania czy śmierci współmałżonka (Siany, 2002).

Najczęstszymi przyczynami monoparentalności są śmierć małżonka, rozwody, separacje czy urodzenie dziecka przez kobietę poza małżeństwem. Monoparentalni rodzice" często borykają się z problemami ekonomicznymi, przez co najczęściej stają się klientami pomocy społecznej. Ubolewać trzeba nad faktem, że badania prowadzone wśród takich rodzin dokonywane są bardzo rzadko. Jeśli już są prowadzone, to dotyczą przede wszystkim problemów psychologicznych związanych z brakiem ojca. Psychologowie i socjologowie są w tej kwestii jednomyślni, że wzrost liczby rodzin pozbawionych ojca tłumaczy wiele rozmaitych problemów społecznych (Giddens, 2004).

Jedną z oznak współczesnych społeczeństw tradycyjnych jest ich zdecydowane przyspieszenie (częstsze zmiany dotyczące miejsca zamieszkania, wykonywanych zawodów, życiowych partnerów). Życie w nieustannej zmianie powoduje, iż niektóre osoby decydują się na seryjną monogamię nomadyczną(Szlendak, 2010), czyli powołanie związku w miejscu, do którego się przybyło (na przykład z powodu nowo podjętej pracy). Seryjna monogamia nomadyczną może zostać przerwana w sytuacji ponownej zmiany miejsca lub przekształcić się w związek na odległość (pomimo zmiany miejsca przebywania związek wciąż trwa). Ukoronowaniem takiego związku jest małżeństwo wizytowe (LAT - Living Apart Together)polegające na życiu razem, ale w oddzielnych gospodarstwach domowych. Wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej i związane z akcesją liczne przypadki emigracji zarobkowej Polaków (która najczęściej ma i miała charakter samotnych wyjazdów) spowodowały pojawienie się kilkuset tysięcy związków (również małżeństw) wizytowych, oddzielonych od siebie na pół roku, rok czy dwa lata. Warto dodać, że z sytuacją emigracji zarobkowej wiąże się jeszcze jeden ważny dla nas fakt: kiedy za granicę zaczynają wyjeżdżać kobiety, możemy często mówić o macierzyństwie na odległość, macierzyństwie transnarodowym, które może, ale nie musi przyczynić się do powstania problemu eurosieroctwa.

Najnowszym tworem czasów współczesnych są tak zwane rodziny typu grona przyjacielskie, do których zawiązania niepotrzebne są więzy krwi, wspólna przynależność religijna, społeczna czy kulturowa (Szlendak, 2010). To, co łączy osoby tworzące grona przyjaciół to regularne spotykanie się, dzielenie swoich życiowych sukcesów i porażek, codzienne liczenie na siebie", jednakże na czas stricte kojarzony z wydarzeniami rodzinnymi (takimi jak: śluby, pogrzeby, święta czy uroczystości rodzinne). Potem grono to rozpada się, zaś jego uczestnicy powracają do rodzin postrzeganych w sposób tradycyjny.

Innym modelem rodziny są tzw. rodzinne patchworki, które najczęściej dotyczą osób już rozwiedzionych. Patchwork to nic innego jak swoistego rodzaju układanka powstająca w momencie, kiedy osoby tworzące dotychczas rodzinę rozwodzą się i zakładają ją ponownie z innymi partnerami. Ciekawym wątkiem poruszanym przez socjologów rodziny jest w tym aspekcie tożsamość dzieci włączonych w tego rodzaju układ".

dr Maciej Dębski - pracownik naukowy Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego.

Artykuł w oparciu o książkę Krzywdzenie dziecka w rodzinie. Społeczne uwarunkowania i próby rozwiązań - na podstawie gdyńskich działań profilaktycznych", Gdynia 2011.

BIBLIOGRAFIA

Beck-Gernsheim E. (1998), On the Way to a Post-familiar Family. From a Community of Need to Elective Affinities, Theory, Culture & Society, t. 15, nr 3-4.

Boguszewski R. (2009), Moralność Polaków po dwudziestu latach przemian,Komunikat z badań BS/40/2009, dostępne na, [Dostęp 07.09.2011].

Borowik I., Doktor T. (2001), Pluralizm religijny i moralny w Polsce, Zakład Wydawniczy NOMOS: Kraków.

Giddens A. (2004), Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Kotowska I.E. (1999), Drugie przejście demograficzne i jego uwarunkowania, w: I. E. Kotowska (red.), Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego,Warszawa.

Kwak A. (2003), Uniwersalność instytucji rodziny i kierunku jej przemian,w: Z. Tyszka (red.), Życie rodzinne – uwarunkowania makro i mikrostrukturalne, Rocznik Socjologii Rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne, Tom XIV, Poznań.

Mariański J. (2004), Religijność społeczeństwa polskiego w perspektywie europejskiej. Próba syntezy socjologicznej,Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków.

Marody M., Giza-Poleszczuk A. (2004), Przemiany więzi społecznych,Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Slany K. (2002), Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków.

Slany K. (2006), Socjo-demograficzne aspekty syndromu opóźniana" i jego konsekwencje dla polityki społecznej, w: A. MichaIska (red.), Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej. Roczniki socjologii rodziny. Studia socjologiczne oraz interdyscyplinarne. Tom XVII, Wydawnictwo UAM, Poznań.

Szlendak T. (2010), Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.