Motywy zachowań agresywnych

Aktualności

25.01.2017

Czy agresja jest częścią ludzkiej natury?

Hipotezy ewolucyjne zakładają, iż agresja zapisana jest w genach człowieka jako czynnik zapewniający przetrwanie i przedłużenie genów. Naukowcy motywowani dążeniem do udzielenia odpowiedzi na pytanie o wrodzone versus nabyte podłoże agresji odwołali się do obserwacji zachowań zwierząt. Na podstawie obserwacji szympansów stwierdzono, że osobnicy płci męskiej przejawiają względem siebie skłonność do agresji. Eksperymenty na szczurach pokazały, iż jeśli w klatce zwierząt, które żyły dotąd w separatkach, zostanie umieszczony inny przedstawiciel ich gatunku, zwierzęta żyjące w izolacji społecznej mają tendencję do atakowania nowo spotkanych osobników. Podobne badania dostarczają dowodów na to, że zachowania agresywne nie muszą być wyuczone.

Z kolei inne dowody sugerują nabyty charakter agresji. Zing Yang Kuo (1961; za: Aronson, 2012) w celach eksperymentalnych wychowywał kota w jednej klatce ze szczurem, by sprawdzić czy zwierzę postrzegane jako naturalny łowca będzie przejawiać zachowania agresywne wobec gatunku należącego do jego łańcucha pokarmowego. Okazało się, że kot żyjący ze szczurem zachowywał się przyjaźnie wobec swojego naturalnego wroga. Jak wskazuje Aronson (2012) męskie osobniki szympansa karłowatego bonobo, zamiast walki, przejawiają wzajemne zachowania seksualne.

Liczne badania międzykulturowe wskazują związek pomiędzy skłonnością do agresji a normami społecznymi poszczególnych kultur. Wśród ludów pierwotnych odnajdujemy przykłady społeczności wykazujących się znacznym poziomem agresji oraz plemiona żyjące w atmosferze pokoju. Egzemplifikacją pierwszych są afrykańscy kanibale, zaś Pigmeje z Afryki Środkowej żyją według norm prospołecznych. Nisbett (1993) zrealizował badania, które pokazały zwiększoną akceptację dla agresji w tzw. kulturach honoru. Okazało się, iż mężczyźni mieszkający w Ameryce Południowej mają większą skłonność do uznawania zasadności agresji wobec zniewag i obrazy dobrego imienia niż mężczyźni z Północy, choć w odniesieniu do przemocy niepoprzedzonej zamiarem naruszenia honoru nie dostrzeżono znaczących różnic pomiędzy badanymi grupami. Podobne wyniki otrzymano w badaniach Cohena (1996), Singera i Oplera (1956), Guttreunda (1990). Nisbett dostrzegł również większą liczbę morderstw w wyniku konfliktu, dokonanych przez mieszkańców południowych prowincji względem ilości przestępstw dokonywanych przez męskich przedstawicieli tej samej rasy na północy.

Uzyskane wyniki tego i wielu innych badań pozwalają przypuszczać, iż czynnikiem odpowiedzialnym za skłonność do agresji mogą być warunki życia. Pasterska ludność południa przejawia zachowania, które mogły okazywać się adaptacyjne w tamtejszych realiach. Również badania Mosguery, Mansteada i Fischera (2002) wśród Hiszpanów i Holendrów oraz wiele innych poświęconych temu problemowi potwierdza wpływ kultury honoru na doświadczanie gniewu współwystępującego ze zwiększoną liczbą zachowań agresywnych.

Są to dowody naukowe, które wskazują na czynnik środowiskowy jako determinantę zachowań antyspołecznych. Jak zatem pogodzić te dwie dychotomiczne grupy wyjaśnień na temat podłoża agresji? Zimbardo (2013) wskazuje na dychotomiczność dobra i zła, zwracając uwagę na znaczenie czynników sytuacyjnych. Słynny eksperyment więzienny¹oraz inne badania i obserwacje pozwoliły naukowcowi na wysunięcie wniosku o jednoczesnym występowaniu pierwiastka agresji i łagodności w naturze człowieka oraz na wskazanie, że czynniki zewnętrzne mogą determinować rodzaj ujawnianego zachowania. Buss (2001) w Psychologii ewolucyjnej zwraca uwagę, iż skłonność do agresji jest kwestią wyboru. Człowiek posiada zarówno zdolność do przejawiania agresji, jak do powstrzymywania jej i przyjmowania zachowań prospołecznych. Zdaniem Bussa (2001) na wybór jednej z dwu przeciwstawnych opcji wpływają doświadczenia z wczesnego okresu życia oraz kontekst sytuacyjny. Oznacza to, że skłonność do przemocy podlega procesom uczenia się oraz decyzji jednostki.

A zatem, posiłkując się rozróżnieniem semantycznym Gasiula (2002), można by stwierdzić, że zachowanie agresywne jest nie tyle bezwarunkową reakcją, co odpowiedzią na czynniki sytuacyjne. Jednoczesna obecność skłonności do dobra i zła, motywów egoizmu i współpracy, potrzeby autonomii, dążeń do zachowania życia, przedłużenia własnych genów, z potrzebami społecznymi sprawiają, iż natura człowieka wyposażona jest w dychotomiczne zdolności, dzięki którym pozwala jednostce na dokonywanie najbardziej adaptacyjnych w danych warunkach wyborów co do poziomu prospołeczności czy antyspołeczności przejawianego zachowania.

Płeć a agresja

Założenia ewolucyjne sugerują ponadto, że skłonność do agresji jest cechą związaną z płcią. Przypuszcza się, że płeć męska jest predestynowana do przemocy, ze względu na adaptacyjność takich zachowań od zarania dziejów. Agresywny mężczyzna był w stanie zapewnić pożywieniei bezpieczeństwo zarówno sobie, jak i rodzinie. Agresja była motywowana prymarnym dążeniem do zachowania życia i przedłużenia genów. Na poparcie takich założeń przytacza się statystyki wykazujące dominację męskiej przestępczości nad liczbą prawnych występków kobiet. Ponadto, wyniki jednego z badań poświęconych przemocy w relacjach partnerskich wskazały, że w przeciętnym roku w ponad 20% przypadków przemocy wobec kobiet sprawcami okazali się ich partnerzy, zaś kobiety dokonywały czynów przestępczych wobec swoich partnerów w zaledwie 3%. Badania międzykulturowe poświęcone temu problemowi potwierdzają przypuszczenia o determinizmie płciowym. Okazało się np., że mieszkanki Nowej Gwinei i Australii wykazują sięwiększym nasileniem agresji od mężczyzn żyjących w Korei czy Szwecji. Co więcej metaanalizy badań nad przemocą w kontekście płci pokazały, że znacząca przewaga męskich czynów agresywnych nad damskim sprawstwem spada, gdy zostanie włączona zmienna prowokowania. Jeszcze inne obserwacje wskazują na międzypłciowe różnice w okazywaniu agresji na skutek wpływów kulturowych. Otóż mężczyźni częściej okazują jawną agresję, kobiety preferują agresję w postaci ukrytej, mężczyźni dokonują więcej przestępstw brutalnych, wśród kobiet przeważają przestępstwa przeciwko mieniu (Aronson, 2012).

Agresja wroga i instrumentalna

Agresję definiuje się jako zamierzoną aktywność motywowaną zamiarem zadania bólu, sprawienia przykrości, wyrządzenia szkody. W literaturze istnieje wiele rozróżnień agresji, a jednym z nich jest podział na agresję wrogą oraz instrumentalną. Agresja wroga według definicji Aronsona (2012) jest zachowaniem powodowanym gniewem i zamiarem zadania cierpienia lub szkody. Słotwińska (2011), powołując się na definicję Ranschburga (1980), określa ten rodzaj zachowańmianem agresji afektywnej. Inne doniesienia naukowe okazują współwystępowanie agresji z doświadczaniem gniewu (Weiner, 2012). Podobne badania dowodzą, że gniew może być zaczątkiem motywu do zachowań antyspołecznych, jednak – jak wskazują klinicyści – nie sama emocja jest przyczyną negatywnego zachowania, lecz poziom zdolności jednostki do konstruktywnego wyrażania nieprzyjemnego afektu. Możemy więc uznać, iż agresja wroga motywowana jest zamiarem zaszkodzenia, wywołania cierpienia lub innych negatywnych konsekwencji na skutek niezdolności jednostki do prospołecznego rozładowania jednej z emocji moralnych. Weiner (2012) w opracowaniu dotyczącym skłonności do pomagania i agresji, wspomina o kwestii kontroli gniewu i współczucia w występowaniu zachowań agresywnych.

Drugim według niniejszego rozróżnienia rodzajem agresji jest agresja instrumentalna (Aronson, 2012). Jednostka przejawiająca ten rodzaj zachowań agresywnych kieruje się makiawelicznym pragnieniem osiągnięcia celu. Zachowanie agresywne nie jest powodowane intencją wyrządzeniaszkody lub krzywdy, jak ma to miejsce w agresji wrogiej, lecz dążeniem do zaspokojenia własnych interesów i przedkładaniem własnego dobra nad prawami innych jednostek. Zadawanie cierpienia jest w tym przypadku skutkiem pobocznym działania nastawionego na inne korzyści. Różnica pomiędzy agresją wrogą i instrumentalną ujawnia się więc na poziomie motywacji. W pierwszej motyw jest antyspołeczny, wynikający z zamiaru czynienia zła wobec innych, w drugiej występuje motyw egoistyczny, związany z pragnieniem osiągania celów bez względu na konsekwencje dla innych ludzi.

Motywy zachowań agresywnych

Jednym z elementów przyczyniających się do aktywacji przejawów agresji jest ocena intencji innych ludzi. Z definicji gniewu, o której wspominał Weiner (2012), dowiadujemy się, że jest to jedna z dwunastu podstawowych emocji moralnych, pojawiająca się w wyniku oceny odpowiedzialności jednostki za daną sytuację oraz wynikająca z przeświadczenia, iż strona, wobec której został wzbudzony afekt, miała lub ma możliwość wyboru sposobu postępowania. Takie założenia zwracają uwagę na rolę atrybucji winy we wzbudzaniu zachowań antyspołecznych. Aronson (2012) wspomina o badaniach, które pokazały, iż mamy większą skłonność do agresji wobec osób postrzeganych jako motywowane zamiarem zaszkodzenia. Tymczasem okazanie skruchy i wykazanie braku woli czynienia szkody przez sprawcę zmniejsza skłonność ofiar do odpowiedzi agresywnej. Rosenberg (2003) wspomina o roli oceny intencji i zachowań innych ludzi w pojawianiu się agresji. Do tej grupy determinantów należą również cytowane wcześniej przykłady agresji w kulturach honoru, których przedstawiciele dopuszczają się czynów przestępczych wobec naruszenia ich dobrego imienia bądź na skutek prowokacji. Podobniewspomniane wyższej badania nad relacjami agresywności i płci, pokazały, że kobiety częściej dopuszczają się przemocy na skutek prowokacji. Są to przykłady potwierdzające motyw chęci odwetu pojawiającego się w wyniku wartościowania moralnego, zaś agresja tego typu należy do kategorii agresji wrogiej. Osoba przekonana o agresji wrogiej ze strony innej jednostki odpowiadaagresją powodowaną chęcią zaszkodzenia, która stanowi w oczach jednostki agresywnej formę przywrócenia sprawiedliwości. Zemsta została również wymieniona jako jedna z przyczyn skrajnej przemocy przez Zimbarda (2013).

Innym wytłumaczeniem przyczyn agresji jest teoria frustracji – agresji, zgodnie z którą przeszkoda w dążeniu do celu podnosi prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań agresywnych. Jest to wytłumaczenie odwołujące się do agresji instrumentalnej, zapoczątkowane przez Dollarda (1993). Dembo, Lewin i Barker (Aronson, 2012) przeprowadzili eksperyment na dzieciach, w którym w jednej grupie badanych wprowadzono zmienną frustracji. Frustrowane dzieci zaproszono do lokalu z atrakcyjnymi zabawkami, wprowadzając jednocześnie zakaz bawienia się. Gdy następnie zarówno dzieci poddane wcześniejszej frustracji, jak i dzieci niedoświadczające jej wcześniej, otrzymały możliwość bawienia się zabawkami, okazało się, że dzieci z pierwszej grupy wykazywaływyższy poziom agresji przejawiający się w niszczeniu zabawek niż dzieci z grupy kontrolnej. Z kolei teoria Berkowitza łączy w sobie motyw frustracji ze wspomnianym wcześniej motywem gniewu, wskazując jednocześnie, że emocja nie jest wyłączną przesłanką do wzbudzenia agresji. Gniew może jedynie wzmóc gotowość do antyspołecznej odpowiedzi. Czynnikiem odpowiedzialnym za pojawienie się agresywnej odpowiedzi na gniew może być frustracja oraz nawyk. Berkowitz zwraca uwagę na role procesów uczenia się w zachowaniach przemocowych i wskazuje na znaczenie kojarzenia danej sytuacji z wcześniejszymi epizodami gniewu i agresji. Zgodnie z tą teorią antyspołeczną reakcję można przewidzieć na podstawie znajomości siły gniewu spowodowanego frustracją oraz siły, z jaką oddziałują na jednostkę bodźce sytuacyjne. Teoria ta potwierdza zawarte we wstępie założenie o znaczeniu czynników sytuacyjnych i wcześniejszych doświadczeń jednostki, a jednocześnie sugeruje, iż nie afekt moralny odpowiada za nieakceptowane zachowania, lecz nabyty sposób radzenia sobie z tym afektem. Na rolę uczenia się poprzez modelowanie zachowań agresywnych wskazuje eksperyment Bandury z lalką Bobo, który pokazał, iż dzieci obserwujące dorosłego przejawiającego agresję względem zabawki, miały skłonność do powielania zaobserwowanego zachowania. Dowodów na agresję pojawiającą się na skutek obserwacji dostarczają też dane na temat wzrostu aktów przemocy oraz czynów suicydalnych po medialnych emisjach dotyczących danej kategorii zachowań agresywnych.

Istnieją także dowody naukowe wskazujące na wpływ autorytetu w występowaniu zachowań agresywnych, jak badania Milgrama (1962, 1963), których interpretacja została poddana w wątpliwość przez Zimbarda (2013) oraz wiele innych badań poświęconych temu problemowi. W tym kontekście wśród czynników leżących u podstaw wrogich zachowań mogą znajdować się niezaspokojone potrzeby jednostki oraz niedostatek asertywnych umiejętności, pozwalających na prospołeczną realizację interesów jednostki. Gniew, frustracja mogą być odpowiedzią na notoryczną niezdolność do zaspokajania ważnych celów. O relacjach pomiędzy potrzebami a agresją wspomina Strelau, definiując agresję jako stan endogennego napięcia, będącego odpowiedzią na trudności w realizacji potrzeb. Podobne stanowisko przyjmuje Rosenberg (2003), wskazując na znaczenie rozpoznawania własnych potrzeb jako sposobu na budowanie relacji wzbogacających życie.

Z kolei Cichla (2014) mówi o motywie przyjemności, której jednostka może doświadczać na skutek aktu agresji, zaś powołując się na Kępińskiego, wskazuje na motyw niszczenia leżący w ludzkiej naturze, który wykazuje tendencje wzrastające, gdyż jednokrotne ich uruchomienie jest trudne do zatrzymania i nieograniczone górnymi granicami. Cichla (2014) cytując Reykowskiego i Kochańską, wspomina o agresji jako sposobie na doświadczenie poczucia mocy i fasadowe podbudowanie samooceny występujące u sprawców przemocy domowej. Innym przykładem agresji motywowanej przyjemnością są akty przemocy seksualnej.

Mówi się także o agresji prospołecznej, czyli takiej, która służy celom społecznym. Przykładem jest wymierzanie prawa w celu ochrony społeczeństw przez czynami szkodliwymi i nieakceptowanymi. Takie stanowisko zajmuje Zimbardo i Ruch, zaś Kmiecik-Baran zdefiniowała ów motyw jako agresję konstruktywną (Cichla, 2014).

Inną przyczyną agresji instrumentalnej jest opisane przez Zimbardo (2013) dążenie do władzy i społecznego splendoru. Ten motyw może się ujawniać w środowiskach, w których agresja jest synonimem siły i znaczącą wartością. Takie warunki mogą być spełniane m.in. w wojsku, więzieniu, w patologicznym systemie rodzinnym, w pewnych subkulturach młodzieżowych, w lokalnym środowisku niektórych osiedli. Agresja może pojawić się także na skutek rywalizacji (Aronson, 2012). Stąd występujące u ludzi i szympansów potyczki pomiędzy przedstawicielami tej samej płci. Przyczyną rywalizacji może być walka o zasoby, partnera seksualnego, schronienie, pozycję społeczną, osiągnięcia i wiele innych. Wobec niedoboru zasobów w społeczeństwach może dochodzić do aktów agresji.

W mojej opinii wiedza na temat relacji pomiędzy agresją i rywalizacją powinna być uwzględniana w procesie motywacji zawodowej oraz motywacji i procesie wychowania dziecka. Nierzadko prowokuje się sytuacje sprzyjające współzawodnictwu w celu zmotywowania jednostek do działania, bez świadomości skutków ubocznych, do jakich należą możliwe zachowania agresywne. Budowanie atmosfery rywalizacji między dziećmi czy pracownikami może być potencjalnym czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo występowania przemocy.

Czynnikiem mogącym indukować agresję jest odmienność. Osoby wyróżniające się pod różnymi względami mogą spotykać się z nieprzychylnymi reakcjami. Można tłumaczyć to obniżeniem poczucia tożsamości, a za jej sprawą łatwiej również o dehumanizację. Przy czym tendencje do negatywnej oceny jednostki ze względu na cechę wyróżniającą się mogą zależeć od atrybucji winy. Przypisywanie odpowiedzialności jednostce za negatywnie postrzeganą dyspozycję (np. otyłość) jest większym predyktorem wystąpienia agresji, niż wyróżniające się właściwości postrzegane jako niezależne od jednostki (np. niepełnosprawność) (Weiner, 2012).

Inną przyczyną agresji może być doświadczanie dyskomfortu fizycznego: trudna do zniesienia temperatura powietrza, hałas, brak wygody, deficyt przestrzeni, naruszający strefę intymną lub społeczną, np. w zatłoczonym autobusie, windzie, mieszkaniu zajmowanym przez znaczą liczbę osób, przeludnione więzienia. Istnieją założenia wskazujące na agresję jako właściwość osobowości. Zakłada się w nich, iż często przejawiane zachowania antyspołeczne pozwalają na określenie tego typu zachowań przez pryzmat dyspozycji indywidualnych (Cichla, 2014). Założenia te nie wyjaśniają jednak etiologii zachowań przemocowych, gdyż cechy jednostki mogą być tak wrodzone, jak nabyte. Zgodnie ze stanowiskiem psychologów społecznych wyjaśnienie przyczyn zachowań w odwołaniu do osobowości jest przejawem podstawowego błędu atrybucji ze względu na pomijanie okoliczności zewnętrznych. Zimbardo (2013) wskazuje na rolę czynników sytuacyjnych. Przeprowadzony przez badacza słynny eksperyment więzienny zrewolucjonizował postrzeganie agresji, poprzez wskazanie siły, z jaką mogą oddziaływać czynniki sytuacyjne. Zimbardo wskazuje ponadto na rolę warunków anonimowości. W tym kontekście wszelkie czynniki zmniejszające identyfikację jednostki mogą sprzyjać występowaniu agresji.

Spostrzeżenia te pozwalają na wytłumaczenie uwidocznionego wraz z popularyzacją internetu zjawiska hejtu jako pokłosia internetowej anonimowości. Wskazują również ujemne strony noszenia uniformów oraz wprowadzania zasad działania organizacji zmniejszających poczucie rozpoznawalności wśród uczniów i pracowników. Tłumaczą też wzrost skłonności do agresji w tłumie i instytucjach, w których nadmierne przeludnienie utrudnia podmiotowe traktowanie, a także wskazuje, iż atrybuty wyglądu takie jak okulary przeciwsłoneczne, kaptury i szaliki zasłaniające twarz czy kominiarki są czynnikami wzmagającymi ludzką skłonność do agresji. Natomiast inne badania nad tzw. efektem broni pokazały wzrost agresji związanej z widokiem broni. Eksperymenty Berkowitz i Page (1964) udowodniły, iż wprowadzeni w stan napięcia studenci w pomieszczeniu z bronią aplikowali silniejsze impulsy elektryczne od grupy zdenerwowanych studentów w pomieszczeniu z rakietą tenisową.

Przedstawione tu czynniki odpowiedzialne za zachowania agresywne są zaledwie namiastką aktualnego stanu wiedzy i odnoszą się wyłącznie do czynników psychologicznych, pomijając udział czynników biochemicznych w występowaniu agresji oraz abstrahując od agresji jako przejawu psychopatologii w niektórych zaburzeniach psychicznych. Wiele z zawartych tu teorii zazębia się wzajemnie, np. motyw złości, frustracji, niezaspokojonych potrzeb, atrybucyjnych wyjaśnień, zaś teorie o osobowościowych i sytuacyjnych determinantach nie muszą stać względem siebie w opozycji. Myślę, że kluczowym spostrzeżeniem zawartym w niniejszej pracy jest wpływ procesów uczenia się na zachowania agresywne, gdyż dostarcza wskazówek do działań prewencyjnych oraz informacji o sposobie pomocy jednostkom doświadczającym trudności w radzeniu sobie z własną agresją.

Pełna bibliografia do artykułu jest dostępna w redakcji.

Eliza Śliwińska – absolwentka psychologii ze specjalnością kliniczną, autorka bloga Psychologia Rozwoju Osobistego (www. psychologiarozwojuosobistego.pl), poświęconego popularyzacji wiedzy służącej podnoszeniu jakości życia, w tym promocji działań związanych z przeciwdziałaniem przemocy.

BIBLIOGRAFIA:

Aronson, E., Wilson, T.D., Akert, R.M., (2012), Psychologia społeczna. Nowe wydanie rozszerzone i zaktualizowane, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
Buss, M.D., (2001), Psychologia ewolucyjna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Cichla, J. (2014), Dynamika i uwarunkowania przemian psychospołecznego funkcjonowania kobiet – ofiar przemocy domowej – w trakcie procesu terapeutycznego. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Pedagogiki i Psychologii, link: http://www.sbc.org.pl/Content/98297/doktorat3462.pdf
Rosenberg, M.B., (2003), Porozumienie bez przemocy. O języku serc, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Słotwińska, H. (2011), Problem agresji w wychowaniu religijno- moralnym. Roczniki Pastoralno- Katechetyczne, t. 3(58) link: https://www.kul.pl/files/816/public/2011/16-Slotwinska.pdf
Strelau J., Jurkowski, A., Putkiewicz, Z. (1975), Podstawy psychologii dla nauczycieli, Warszawa, PWN
Weiner, B. (2012), Emocje moralne, sprawiedliwość i motywacje społeczne, Wydawnictwo Smak Słowa, Sopot.
Zimbardo, P., (2013), Efekt Lucyfera, Biblioteka Psychologii Współczesnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

________

1 Eksperyment przeprowadzony przez grupę psychologów z Uniwersytetu Standford pod kierownictwem P. Zimbardo na grupie 24 studentów. Uczestnicy eksperymentu zostali podzieleni losowo (rzut monetą) na strażników i więźniów i mieli odgrywać swoje role przez okres 2. tygodni. Eksperyment został przerwany po 6 dniach. Organizatorzy projektu uznali, że przestali kontrolować sytuację, a nasilenie patologicznych zachowań uczestników eksperymentu stwarza zagrożenie dla ich zdrowia i bezpieczeństwa.