Narzędzia do szacowania ryzyka wystąpienia i eskalacji przemocy w rodzinie

Aktualności

30.12.2012

Niebieska Linia 6/2012

W regulacjach europejskich podkreśla siękonieczność zwrócenia szczególnej uwagi na problematykę szacowania ryzyka przemocy domowej na rzecz skutecznego jej ograniczania oraz zapobiegania jej wystąpieniu. Dlatego z całąpewnością można, a nawet powinno się potraktować zaproponowane rozważania jako przyczynek do szerszej dyskusji w Polsce nad potrzebą oraz możliwością opracowania i wdrożenia istniejących w innych państwach europejskich rozwiązań na rzecz rodzimego systemu ograniczania przemocy w rodzinie.

Zarówno rozważania teoretyczne zawarte w anglojęzycznej literaturze, jak i codzienna praktyka w obszarze działań związanych z problemem przemocy w rodzinie wskazują, że narzędzia szacowania ryzyka związanego z tym zjawiskiem można podzielić zasadniczo na dwie grupy - narzędzia służące ocenie ryzyka ponownego wystąpienia aktu przemocy oraz narzędzia służące ocenie ryzyka śmierci ofiary w wyniku przemocowego zachowania sprawcy. Literatura amerykańska oraz australijska dostarczająwielu przykładów instrumentów, których poprawność funkcjonowania została sprawdzona empirycznie. Przygotowania do opracowania rozwiązań, jakie mogłyby być z dobrym skutkiem wykorzystywane na gruncie polskim z całąpewnością uzasadniają potrzebę analizy skutecznych rozwiązaństosowanych od lat w innych krajach. Przykłady takich rozwiązań zostały zamieszczone poniżej.

Domestic Violence Screening Instrument (DVSI)

Przedstawiciele Departamentu Służby Kuratorskiej (DPS) z Kolorado, przy udziale badaczy problematyki przemocy w rodzinie oraz innych osób z lokalnej społeczności opracowali Narzędzie Obrazowania Przemocy Domowej (Domestic Violence Screening Instrument - DVSI) . W celu ustalenia elementów, które złożąsię na opisywane narzędzie, początkowo przeprowadzono analizę danych zgromadzonych na podstawie ponad 9000 przypadków przemocy domowej i jej sprawców, wobec których orzeczono pomiędzy 1994 a 1996 r. zawieszenie kary na okres próby, ocenianych na podstawie 34-pozycyjnego przewodnika oceny klinicznej stosowanego wcześniej w Kolorado. Analiza ta wskazała najczęstsze społeczne oraz behawioralne cechy sprawców z historiąstale powtarzającego sięstosowania przemocy wobec osób najbliższych. Dodatkowe potwierdzenie dla związku między tymi cechami a cyklicznym stosowaniem przemocy domowej stanowił przegląd literatury empirycznej, która dokumentowała statystyczne związki między zidentyfikowanymi społecznymi i behawioralnymi cechami sprawców a przypadkami stosowania przez nich przemocy domowej. Wspomniane behawioralne cechy obejmowały takie czynniki, jak: wcześniejsze aresztowania sprawcy w związku z przemocą w rodzinie oraz inne akty przemocy, skazania, nałożone nakazy sądowe czy też inne nakazy, które nie były nałożone przez sąd i/lub nakazy kuratorskie. Z kolei cechy społeczne zostały ograniczone do statusu zatrudnienia oraz aktualnej separacji między ofiarą a sprawcą. Wstępne analizy i przegląd literatury wykorzystano również do określenia kategorii punktowych, z pozycjami mającymi silniejszy związek z przemocą wobec partnera¹.

K.R. Williams oraz A.B. Houghton dodają, iż po skonstruowaniu instrumentu DVSI zwołano grupę fokusową złożoną z sędziów, kuratorów sądowych, prokuratorów, adwokatów obrony, przedstawicieli organów ścigania oraz przedstawicieli środowiska ofiar przemocy (publicznych i prywatnych adwokatów) w celu określenia, czy przedstawiciele wskazanych grup uważają treści zawarte w narzędziu oraz jego poprawność za odpowiednie. Instrument ten został zmieniony i nadano mu ostateczny kształt po dodaniu - wskutek zalecenia uczestników grup fokusowych -kilku nowych czynników, w szczególności obecności broni oraz dzieci podczas incydentów przemocy domowej. Wspomniane osoby wspierały również prace nad przypisywaniem kategorii punktowych dla każdej pozycji wyszczególnionej na podstawie wstępnych analiz oraz przeglądu piśmiennictwa².

Warto również dodać, że w stanie Kolorado istnieje przepis nakazujący obowiązkowe aresztowanie (CRS 18-6-803.6), a statut wymaga ponadto, by każdy sprawca przemocy pozostał w areszcie do czasu wystąpienia przed urzędnikiem orzeczniczym. Dlatego istnieje presja, by proces rozpatrywania spraw przebiegał sprawnie. W związku z tym DVSI (patrz tab. 1) został zaprojektowany jako krótkie narzędzie statystyczne oparte na szybkim przeglądzie historii karalności, które mogłoby być udostępniane prokuratorom, sędziom, kuratorom wkrótce po tym, gdy sprawca został zatrzymany. Zawarte w DVSI 12 pozycji można wypełnić na podstawie przeglądu stanowych oraz krajowych baz danych, jak również zapisów sądowych oraz wyroków w zawieszeniu. Projekt wykorzystuje także informacje gromadzone w ramach programów prowadzonych przez służby niesądownicze (przed postępowaniem sądowym) oraz wnioski nakładające na pozwanych pewne obowiązki. Zapisy przeglądu zawierają również raporty policyjne, dane zawarte w NCIC (Krajowym Centrum Informacji Kryminalnej), CCIC (Centrum Informacji Kryminalnej stanu Kolorado), Blackstone (czyli bazie danych używanej i otrzymywanej przez prokuratorów Kolorado), a także informacje z baz danych sądów i kuratorów. Zarządzanie narzędziem DVSI nie obejmuje włączania do niego wywiadów z oskarżonymi, by uniknąćkonstytucyjnych obaw związanych z komunikowaniem się z pozwanym przed orzeczeniem sądu³.

TABELA 1. Narzędzie Obrazowania Przemocy Domowej ( Domestic Violence Screening Instrument - DVSI)

tabela1

Źródło: K.R. Williams, A.B. Houghton, Assessing the Risk of Domestic Violence Reoffending: A Validation Study, Law and Human Behavior" t. 28, nr 4, sierpień 2004, s. 452.

K.R. Williams oraz A.B. Houghton dodają, że przed rozpoczęciem zbierania danych zawartych w formularzu wszyscy kuratorzy zostali przeszkoleni z zakresu zarządzania opisywanym narzędziem. Wspomniane szkolenie obejmuje wszystkie specyficzne zestawy instrukcji kodowania dla każdego z elementów wchodzących w skład DVSI. Kuratorzy przeprowadzający zapis danych podczas aresztowania sprawcy pozyskują bowiem dane niezbędne do późniejszego wypełnienia formularza. Każda kategoria odpowiedzi zawarta w narzędziu, widoczna w tab. 1 ma przypisanąwartość liczbową od 0 do 2 lub od 0 do 3, w zaeżności od pozycji. Wyższe kategorie zostały przypisane do przypadków mających związek z orzeczonym zakazem zbliżania się sprawcy do ofiary przemocy domowej, takich jak poprzedni zakaz zbliżania się, poprzednie pogwałcenia tego zakazu oraz zakazu zbliżania obowiązującego sprawcęw chwili popełnienia aktualnego przestępstwa, ale równieżdo przypadków związanych z obecnościądzieci lub broni na miejscu zdarzenia oraz nadzorem środowiskowym nad sprawcą przemocy domowej. Osoba oceniająca korzysta z instrukcji kodowania w celu określenia wyniku adekwatnego dla każdej pozycji, czyli pytania zawartego w formularzu. Następnie wyniki uzyskane dla każdej pozycji, czyli dla 12 elementów, sąsumowane (w oddzielnej tabelce zawartej w formularzu), a im wyższa jest uzyskana suma łączna, tym wyższe jest ryzyko recydywy, nieposłuszeństwa wobec sądu oraz nakazów sądowych, a tym samym większe ryzyko dla ofiar. Teoretyczny zasięg całkowitej punktacji wynosi od 0 do 30. Podsumowując, warto równieżdodać, że ewaluacja Narzędzia Obrazowania Przemocy Domowej (DVSI) została przeprowadzona na podstawie próby 1465 mężczyzn w czterech pilotażowych jurysdykcjach sądowych. Spośród badanych mężczyzn 25% uzyskało 9 lub więcej punktów na skali zawartej w formularzu DVSI⁴.

Spousal Assault Risk Assessment (SARA)

Narzędzie Szacowania Ryzyka Przemocy Małżeńskiej (Spousal Assault Risk Assessment – SARA ) zostało zaprojektowane i zweryfikowane przez R.P. Kroppa i S.D. Harta w celu wsparcia profesjonalistów podczas opracowywania strategii zarządzania przypadkiem przemocy domowej adekwatnych dla danego sprawcy. Stanowi ono połączenie statycznych (stałych i niezmiennych) oraz dynamicznych (zmiennych) czynników związanych z konkretnym przypadkiem ryzyka ponownego wystąpienia przemocy. Narzędzie to miało służyć zarządzaniu po orzeczeniu sądu wydanym w danej sprawie poprzez wywiady z oskarżonym, wywiady z ofiarą, a także gromadzenie dodatkowych materiałów. Zawiera ono 20 pozycji numerycznie kodowanych zbieżnych ze zbiorczą oceną ryzyka ponownego zastosowania przemocy przez sprawcę, ale równieżzapewnia możliwośćoceny klinicznej poprzez umożliwienie osobie oceniającej identyfikacjęmomentów krytycznych" i dostarczenie subiektywnego wskaźnika ryzyka ponownego popełnienia czynu przez sprawcę wobec wcześniejszej ofiary lub teżinnego krewnego czy osoby mu znanej. Ponadto, częśćpozycji zawartych w narzędziu SARA wymaga pewnego stopnia klinicznego doświadczenia, by możliwe było dokładne podsumowanie szacowania, a także realizacja działań pomocowych adekwatnych do konkretnego przypadku przemocy. Mowa tu na przykład o symptomach psychotycznych lub maniakalnych, zaburzeniu osobowości powodowanym złością, impulsywności albo niestabilności zachowań. Dlatego SARA opiera się na połączeniu metod statystycznych oraz klinicznych orzeczeń, i w ten sposób określana jest jako ustrukturyzowany profesjonalny przewodnik⁵.

Mimo że narzędzie SARA służy jako środek do określenia zbieżnej i dyskryminacyjnej słuszności wyników uzyskanych podczas stosowania narzędzia DVSI, to K.R. Williams i A.B. Houghton dodają, że nie zostało ono przebadane na całej wspomnianej wcześniej próbie 1465 przestępców, którzy posłużyli do ewaluacji narzędzia DVSI. Analiza z wykorzystaniem łącznych wyników z narzędzia SARA została przeprowadzona na 434 przypadkach, dla których dostępne były wszystkie niezbędne dane. W większości były to przypadki znajdujące się pod nadzorem państwa i poddane wtórnemu przeglądowi⁶.

Podsumowując omawianie dwóch powyższych narzędzi, warto dodaćza D. Nonemaker, iż Domestic Violence Screening Instrument(DVSI) to dwunastopunktowa skala o najwyższym możliwym zakresie wyniku na poziomie 30 punktów, która została opracowana do użycia jako narzędzie do obrazowania ryzyka przemocy domowej. Natomiast Spousal Assault Risk Assessment (SARA) to narzędzie służące do zarządzania konkretnymi przypadkami, stosowane w odniesieniu do tych przestępców, którzy za pomocą narzędzia DVSI zostali wcześniej zakwalifikowani do grupy wysokiego ryzyka związanego z ponownym zastosowaniem przemocy domowej. SARA opiera się na numerycznie kodowanych 20 pozycjach z możliwie najwyższym wynikiem na poziomie 40 punktów⁷.

The Danger Assessment Tool

Jednym z narzędzi służących znajdowaniu odpowiedzi na pytania, czy przemoc domowa musi prowadzićdo zabójstwa, a także czy można mierzyć ryzyko śmierci bitych kobiet, jest narzędzie nazywane Oceną zagrożenia (Danger Assessment) . Zostało ono opracowane przez J.C. Campbell w 1985 r., a następnie poprawione w roku 1988 po badaniach mających na celu jego ewaluację. Seria 15 pytań zawartych w specjalnie przygotowanym formularzu została stworzona po to, by mierzyć skalę zagrożenia kobiety pozostającej w przemocowych związkach⁸. Wypełnienie formularza pozwala ocenić stopień zagrożenia, z jakim styka się kobieta, a w konsekwencji określić, jakie kroki powinna podjąć⁹.

Ocena zagrożenia

TABELA 2. Formularz Oceny Zagrożenia (Danger Assessment )

Kilka czynników ryzyka zostało powiązanych z zabójstwa mi (morderstwami) zarówno agresorów, jak i kobiet maltretowanych podczas przeprowadzania badań po zaistniałych morderstwach. Nie możemy przewidzieć, co wydarzy się w Twoim przypadku,ale chcielibyśmy, byś była świadoma niebezpieczeństwa zabójstwa w sytuacjach towarzyszących powtarzającym się pobiciom i byś mogła zobaczyć, jak wiele czynników ryzyka dotyczy Twojej sytuacji.Prosimy, abyś korzystając z kalendarza, zaznaczyła przybliżone daty w ciągu ostatniego roku, gdybyłaś bita przez Twojegomęża lub partnera. Na pisz przy tej dacie, jak poważny był to incydent, opierając się na poniższej skali:

1. Bicie, popychanie, żadnych obrażeń i/lub trwały ból. 2. Uderzenie pięścią, kopanie, siniaki, skaleczenia i/lub nadal trwający ból. 3. Pobicie; poważne stłuczenia, oparzenia, złamania kości. 4. Groźby użycia broni, uraz głowy, obrażenia wewnętrzne, trwałe uszkodzenia. 5. Użycie broni, rany po użyciu broni. (Jeżeli którykolwiek punkt z opisu dotyczy wyższej liczby, należy wpisać tę liczbę).

Wstaw tak" lub nie" dla każdej z poniższych czynności (on" odnosi się do Twojego męża, partnera, byłego męża, byłego partnera, czy też każdego, kto aktualnie rani Cię fizycznie).

TAK/NIE

Czy przemoc fizyczna zwiększyła częstotliwość w ciągu ostatniego roku?

Czy nasilenie przemocy fizycznej wzrosło w ciągu ostatniego roku i/lub czy była używana broń lub wystąpiły groźby użycia broni?

Czy on kiedykolwiek próbował Cię dusić?

Czy w domu jest broń?

Czy on kiedykolwiek zmuszał cię do uprawiania seksu, kiedy Ty tego nie chciałaś?

Czy on używa narkotyków? Mówiąc o narkotykach, mam na myśli amfetaminę, speeda, anielski pyl", kokainę, crack", uliczne narkotyki lub mieszaniny

Czy on grozi zabiciem Ciebie i/lub czy uważasz, że jest zdolny do zabicia Cię?

Czy on jest pijany codziennie lub prawie codziennie?

Czy on kontroluje większość lub całość Twoich codziennych zajęć? Na przykład: czy mówi Ci, które osoby mogą być Twoimi przyjaciółmi, ile pieniędzy możesz zabrać ze sobą na zakupy, lub kiedy możesz wziąć samochód? (Jeśli próbuje to robić, ale Ty nie pozwalasz mu na to, zaznacz tutaj: )

Czy kiedykolwiek zostałaś pobita przez niego podczas gdy byłaś w ciąży? (Jeśli nigdy nie byłaś z nim w ciąży, zaznacz tutaj: __)

Czy on jest gwałtownie i ciągle zazdrosny o ciebie? (na przykład mówi: Jeśli ja nie mogę Cię mieć, nikt inny też nie może")

Czy kiedykolwiek groziłaś lub próbowałaś popełnić samobójstwo?

Czy on kiedykolwiek groził lub próbował popełnić samobójstwo?

Czy on jest agresywny wobec dzieci?

Czy on jest agresywny poza domem?

Całkowita suma odpowiedzi tak"

Źródło: J. C. Campbell, D. Webster, J. Koziol-McLain, C. R. Błock, D. Campbell, Assessing Risk Factors for Intimate Partner Homicide, NU JOURNAL", nr 250, listopad 2003, s. 15.

Zespół pracowników naukowych uznał, iż mimo pewnych ograniczeń, narzędzie to może ze znaczną wiarygodnością identyfikować kobiety, które mogą być narażone na zabicie przez partnera. Przeprowadzone badania pozwoliły stwierdzić, iż kobiety, które wypełniając formularz Ocena zagrożenia uzyskały wynik za poziomie 8 lub więcej punktów, kwalifikują się do grupy poważnego ryzyka śmierci. Przeciętny wynik dla kobiet, które zostały zamordowane, wynosił nieco poniżej 8 punktów. Z kolei kobiety, które uzyskują 4 lub więcej punktów są w znacznym stopniu zagrożone przemocą, gdyż przeciętny wynik dla kobiet doświadczających przemocy wynosił nieco powyżej 3 punktów. Warto również dodać, iż badanie opisywanego narzędzia pozwoliło określić, że kobiety doświadczające gróźb przemocy z użyciem broni były 20 razy częściej zabijane aniżeli te, wobec których takich gróźb nie kierowano. Z kolei kobiety, którym partner groziłśmiercią, były 15 razy częściej zabijane aniżeli pozostałe ofiary przemocy. Przytoczone wyniki badań wskazują również, że narzędzie określone mianem Oceny zagrożenia może być pomocne zarówno przy szacowaniu ryzyka kobiet doświadczających przemocy, którym grozi śmierć ze strony partnera, jak i w przypadkach przemocy, kiedy to przemoc nie eskaluje do poziomu zagrożenia życia ofiary. Profesjonaliści podkreślają, że zaprezentowany poniżej formularz powinien być wypełniany przez kobietę przy użyciu kalendarza, który pomoże zwiększyć rzetelność odtwarzania przeszłych zdarzeń¹⁰.

Ewolucja sposobów przeprowadzania pomiaru ryzyka wskazuje na dwa zasadnicze kierunki. Pierwszy z nich obejmuje metody oparte na najczęściej powtarzających się czynnikach ryzyka kwalifikujących dany przypadek do grupy podwyższonego ryzyka, drugi z kolei odnosi się do narzędzi opartych na pewnych standaryzowanych skalach. Literatura przedmiotu dostarcza przykładów już wypracowanych, a także sprawdzonych empirycznie narzędzi, które z powodzeniem są wykorzystywane w wielu krajach już od lat. Wskazuje ponadto na regulacje europejskie podkreślające konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na problematykę szacowania ryzyka przemocy domowej na rzecz skutecznego jej ograniczania oraz zapobiegania jej wystąpieniu. Dlatego z całą pewnością można, a nawet powinno się potraktować zaproponowane rozważania jako przyczynek do szerszej dyskusji w Polsce nad potrzebą oraz możliwością opracowania i wdrożenia analogicznych rozwiązań na rzecz rodzimego systemu ograniczania przemocy w rodzinie.

nadkom. Marzena Kordaczuk-Wąs - ekspert Wydziału ds. Nieletnich, Patologii i Profilaktyki Biura Prewencji KGP.

Przypisy

¹ K.R. Williams, A.B. Houghton, Assessing the Risk of Domestic Violence Reoffending: A Validation Study, Law and Human

Behavior", t. 28, nr 4, sierpień 2004, s. 441.

² Ibidem, s. 440.

³ Ibidem.

⁴ Ibidem, s. 441.

⁵ P.R. Kropp, S.D. Hart, The Spousal Assault Risk Assessment (SARA) Guide: Reliability and validity in adult małe offenders, Law and Human Behavior", 2000 nr 24, s. 101-115.

⁶ K.R. Williams, A.B. Houghton, op. cit., s. 441.

⁷D. Nonemaker, DOCCR Validation of Two Domestic Violence Risk Instruments: Domestic Violence Screening Instrument (DVSI) and Spousal Abuse Risk Assessment (SARA), Office of Policy, Planning and Evaluation", (612) 348-8254, Hennepin County2010

⁸ J.C. Campbell, W. Phyllis, S. i N. Glass, Risk Assessment for Intimate Partner Violence, [w:] (red.) G. F. Pinard, L. Pagani, Clinical Assessment of Dangerousness: Empirical Contributions, Cambridge University Press, New York 2000, s. 136-157.

⁹ J.C. Campbell, D. Webster, J. Koziol-McLain, C.R. Błock, D. Campbell, Assessing Risk Factors for Intimate Partner Homicide, NIJ JOURNAL", nr 250, listopad 2003, s. 15-16.

¹⁰ J.C. Campbell, D. Webster, J. Koziol-McLain, C.R. Błock, D. Campbell, op. cit., s. 1 7.