Ochrona dla pokrzywdzonych i świadków

Aktualności

27.02.2015

Niebieska Linia nr 1 / 2015

Nowa regulacja prawna

Obowiązujące dotychczas przepisy prawne umożliwiały pośrednią ochronę osób dotkniętych przemocą w rodzinie na etapie postępowania przygotowawczego oraz rozpoznawczego, poprzez możliwość zastosowania środków zapobiegawczych wobec sprawcy przemocy w rodzinie. Środki te, w postaci np. tymczasowego aresztowania, dozoru Policji z zakazem kontaktowania się, nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego, można zastosować w toku postępowania przygotowawczego, tj. po przedstawieniu sprawcy przemocy zarzutu popełnienia przestępstwa.

Za wyjątkiem środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania, podejrzany nie jest w trakcie trwania wymienionych środków zapobiegawczych poddany stałej kontroli ich wykonywania. Zatem może mieć miejsce sytuacja, że pomimo stosowanego zakazu kontaktowania się bądź też zakazu zbliżania, sprawca będzie nachodził osobę pokrzywdzoną bądź też nadal stosował wobec niej przemoc. Oczywiście takie zachowanie nie pozostanie bez konsekwencji (mogą to być decyzje prokuratora o zastosowaniu środka silniejszego bądź też wystąpienie do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania). Niemniej jednak osoba dotknięta przemocą w rodzinie nie miała proceduralnej możliwości ubiegania się o bezpośrednią ochronę funkcjonariuszy Policji, w sytuacji zagrożenia jej życia lub zdrowia ze strony sprawcy przemocy w rodzinie.

Sytuacje związane z zagrożeniem dla osoby dotkniętej przemocą w rodzinie mogły zdarzyć się w toku całego postępowania karnego, także podczas jej uczestnictwa w czynnościach procesowych, np. podczas drogi do prokuratury bądź sądu na przesłuchanie, podczas samego przesłuchania i w drodze powrotnej do domu. Zdarzało się, że sprawcy, obwiniając osobę dotkniętą przemocą w rodzinie za toczące się wobec nich postępowanie karne, dokonywali aktów przemocy także w tym czasie. Niezwykle istotne było wówczas zadbanie o bezpieczeństwo osoby pokrzywdzonej, występującej w charakterze świadka, gdy po złożeniu obciążających zeznań, musiała sama wracać do domu. W tym czasie sprawca przemocy, np. w akcie zemsty za treść zeznań, mógł w sposób realny zagrozić życiu lub zdrowiu osoby pokrzywdzonej. O ile prokurator czy też sąd dysponują środkami natury dyscyplinarnej podczas przeprowadzania czynności procesowej, w postaci np. kar porządkowych bądź wezwania funkcjonariuszy Policji lub ochrony sądu na salę rozpraw, tak po zakończeniu czynności procesowych brak było wyraźnych przepisów umożliwiających eskortowanie osoby pokrzywdzonej bądź świadków do domu w towarzystwie funkcjonariuszy Policji. W tym czasie osoba pokrzywdzona mogła stać się ofiarą kolejnych napaści ze strony sprawcy przemocy w rodzinie.

Na konieczność wprowadzenia prawnych możliwości fizycznej ochrony osoby pokrzywdzonej zwróciła uwagę Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej 2012/29/UE z dnia 25 października 2012 roku ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady z 2001/220/WSiSW (Dz.U. UE L 315/57). W art. 18 Dyrektywa przewidziała m.in. prawo do ochrony przed wtórną wiktymizacją oraz zastraszaniem i odwetem, a w razie konieczności zapewnienie fizycznej ochrony ofiar i członków rodzin.

Wskazana Dyrektywa Unii Europejskiej jest aktem prawnym, który zobowiązuje kraje członkowskie do wprowadzenia w życie przepisów niezbędnych do jej wykonania w terminie do 16 listopada 2015 roku. Po tym czasie, w razie braku odpowiednich działań implementacyjnych, będzie miała skutek bezpośredni, tj. osoba pokrzywdzona przestępstwem będzie mogła powoływać się na jej rozwiązania i wywodzić skuteczne roszczenia w zakresie np. ochrony przed sprawcą. Z powyższych przyczyn ten akt prawny jest bardzo istotny dla organów postępowania oraz wymiaru sprawiedliwości.

Ustawa o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka

W ramach wdrożenia zapisów w/w Dyrektywy, a także w celu wypełnienia wskazanych powyżej deficytów obecnego stanu prawnego w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa osób pokrzywdzonych, w dniu 28 listopada 2014 roku została uchwalona ustawa o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. z 2015 roku, poz. 21).

Ustawa ta składa się z trzech części. Pierwsza część obejmuje rozwiązania samoistne, stanowiące samodzielną podstawę do stosowania odpowiednich środków ochronnych. Przyjęte w niej rozwiązania czerpią swoją inspirację z Ustawy z dnia 25 czerwca 1997 roku o świadku koronnym (tekst jedn. Dz.U. 2014, poz. 1801)[1]. Druga część ustawy zawiera przepisy zmieniające Kodeks postępowania karnego w zakresie podwyższenia standardów procesowych dotyczących ochrony świadków i pokrzywdzonych. Trzecia część dotyczy implementacji Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 roku w sprawie europejskiego nakazu ochrony, dotyczącej podniesienia standardów ochrony pokrzywdzonego w postępowaniu karnym w tzw. stosunkach transgranicznych.

Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy[2], przyczyną umieszczenia specyficznych i samoistnych rozwiązań dotyczących ochrony i pomocy pokrzywdzonym i świadkom poza kodyfikacjami karnymi (Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks karny wykonawczy) jest to, że środki te można zastosować zarówno przed wszczęciem postępowania karnego, jak i po jego zakończeniu. Nadto, powołano się na analogiczne rozwiązania we wspomnianej już ustawie o świadku koronnym, a zatem precedens umieszczenia istotnych przepisów proceduralnych poza Kodeksem postępowania karnego. Ze swojej strony dodałbym także argument samego sposobu ich stosowania i uchylania, który jest dokonywany przez inny podmiot (Komendanta Wojewódzkiego Policji), aniżeli organ procesowy. Wydaje się zatem, że wprowadzenie poniższych środków ochrony do procedury, bez zmiany organu uprawnionego do ich stosowania, byłoby niespójne systemowo i wprowadzało do Kodeksu postępowania karnego (zwanego dalej kpk) dodatkowy, pozaprocesowy podmiot decyzyjny.

Samoistne środki ochrony i pomocy

Przepisy art. 1 ustawy wskazują zakres podmiotowy i przedmiotowy stosowania środków ochrony i pomocy, opisanych w jej dalszych przepisach. Środki te stosuje się zatem wobec pokrzywdzonych lub świadków oraz osób im najbliższych, czyli tzw. osób chronionych.

Zgodnie z art. 49 § 1 kpk pokrzywdzonym jest osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo.

Świadkiem, zgodnie z istotą art. 177 kpk może być także tylko osoba fizyczna, bez względu na jej wiek i stan zdrowia[3].

Ustawa w art. 1 ust. 3 definiuje osobę najbliższą, poprzez odesłanie do art. 115 § 11 kk. Zgodnie z tym przepisem osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Zakres przedmiotowy został określony także w art. 1 ustawy, który stanowi, że ustawa wskazuje zasady, warunki i zakres stosowania środków ochrony i pomocy, jeżeli w związku z toczącym się albo zakończonym postępowaniem karnym istnieje zagrożenie dla życia lub zdrowia pokrzywdzonego lub świadka oraz osób im najbliższych.

Warto dodać, że środki ochrony i pomocy mogą być, zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy stosowane zarówno przed wszczęciem postępowania karnego (i karnego skarbowego), jeżeli zagrożenie życia lub zdrowia ujawni się w toku podjętych czynności operacyjno-rozpoznawczych lub postępowania sprawdzającego (zob. art. 307 kpk), w trakcie postępowania, jak i po jego zakończeniu.

Podstawową przesłanką stosowania środków ochrony i pomocy jest fakt występowania zagrożenia dla życia lub zdrowia osób wskazanych w zakresie podmiotowym, w związku z toczącym się albo zakończonym postępowaniem karnym z ich udziałem w charakterze pokrzywdzonego lub świadka.

Środków ochrony i pomocy udziela Komendant Wojewódzki/Stołeczny Policji, w którego okręgu znajduje się miejsce pobytu osób chronionych. Takie uregulowanie świadczy o nadzwyczajnym trybie ich stosowania, co w praktyce może rzeczywiście ograniczyć zakres i liczbę ich stosowania do niezbędnego minimum.

Do środków ochrony i pomocy należą zatem:

ochrona na czas czynności procesowej,
ochrona osobista,
pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu.

Ochrona na czas czynności procesowej

Środek w postaci ochrony na czas czynności procesowej może być stosowany przed wszczęciem postępowania przygotowawczego oraz w jego trakcie, tj. w czasie, gdy czynności takie można przeprowadzać w każdej sprawie, niezależnie od jej wagi.

Najczęściej zdarza się, że przesłuchanie pokrzywdzonego następuje przed oficjalnym wszczęciem postępowania karnego, tj. przed wydaniem postanowienia o wszczęciu dochodzenia bądź śledztwa. Częstokroć, w wyniku zawiadomienia pokrzywdzonego o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa, a następnie przesłuchaniu pokrzywdzonego w charakterze świadka, ewentualnie po przeprowadzeniu dodatkowych czynności operacyjno-rozpoznawczych lub sprawdzeniu faktów w zakresie danych zawartych w zawiadomieniu, zostaje wydane postanowienie o wszczęciu postępowania karnego.

W takim wypadku, w razie zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej, można udzielić jej ochrony na czas czynności procesowej.

Ochrona ta może polegać na obecności funkcjonariusza Policji w pobliżu osoby chronionej w trakcie czynności procesowej z jej udziałem, w drodze do miejsca przeprowadzenia tej czynności lub w drodze powrotnej.

Jak już wspomniano powyżej, zdarzały się przypadki, gdy osoba pokrzywdzona, która zeznawała w sądzie w charakterze świadka, była w drodze powrotnej do domu narażona na ataki ze strony sprawcy, ewentualnie na groźby pozbawienia życia lub zdrowia.

Powyższy środek ma na celu ochronę osoby chronionej, poprzez fizyczną obecność funkcjonariusza Policji. W zależności od potrzeby, w decyzji o sposobie i zakresie udzielenia ochrony (zarządzeniu Komendanta Wojewódzkiego/Stołecznego Policji w przedmiocie ochrony) powinno znaleźć się dokładne określenie ram czasowych obecności funkcjonariusza Policji w pobliżu osoby chronionej.

Ochrona na czas czynności procesowej może polegać zarówno na obecności funkcjonariusza Policji w pobliżu osoby chronionej od początku, tj. od jej miejsca zamieszkania, podczas trwania samej czynności, a następnie towarzyszenie jej w drodze do miejsca zamieszkania. Może także ograniczyć się do obecności funkcjonariusza na jednym z tych etapów (np. tylko na udziale w samej czynności procesowej) bądź też kilku (obecność przy osobie chronionej podczas jej udziału w czynności i podczas powrotu do domu), w zależności od potrzeby.

Jak wskazano powyżej, przesłanką zastosowania tego rodzaju ochrony jest zagrożenie dla życia lub zdrowia osoby chronionej. Należy dodać, że chodzi o obiektywne zagrożenie, a nie o obawę osoby chronionej o swoje życie lub zdrowie.

Ochrona osobista

Tego rodzaju środek ochrony wymaga, aby przy jego stosowaniu wystąpiły dodatkowe surowsze przesłanki dotyczące realności zagrożenia, a także czasu trwania ochrony. Zgodnie z art. 5 ustawy, ochrona osobista może zostać udzielona w przypadku:

wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej,
w związku z postępowaniem karnym lub karnym skarbowym,
jeżeli zachodzi konieczność długotrwałej ochrony,
w sprawach, których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgowego, oraz w sprawach o przestępstwa określone w art. 197 § 1 i 2 kk oraz art. 207 kk,
w szczególnie uzasadnionych przypadkach także w innych sprawach.

Wskazane powyżej przesłanki muszą być spełnione łącznie, aby można było ubiegać się o zastosowanie tego środka ochrony. Ostatnia przesłanka uelastycznia jedynie częściowo wymóg wyłącznego stosowania tego środka w przypadku konkretnych, wyróżnionych szczególnie rodzajach spraw.

Analizując w/w przesłanki należy wskazać, że ustawodawca wymaga przy tego rodzaju środku ochrony tzw. wysokiego stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej. Okoliczności, jakie należy brać w tym zakresie pod uwagę, przewidziano w art. 2 ustawy, w którym wskazano, że przy ocenie stopnia zagrożenia dla życia lub zdrowia osób chronionych bierze się pod uwagę:

ich właściwości i warunki osobiste,
związek ze sprawcą,
rodzaj, sposób i okoliczności popełnienia czynu,
motywację sprawcy.

Warto zwrócić uwagę na ujęcie w tym przypadku zarówno elementów podmiotowych osoby chronionej (właściwości i warunki osobiste), sprawcy (motywacja) oraz okoliczności przedmiotowe (rodzaj, sposób i okoliczności popełnienia czynu), a także relacje pomiędzy osobą chronioną a sprawcą.

Zagrożenie dla życia lub zdrowia musi mieć związek ze sprawą, w której osoba chroniona występuje w charakterze pokrzywdzonego, świadka bądź też osoby najbliższej tym osobom.

Istotne jest także wystąpienie niezbędnej przesłanki w postaci konieczności długotrwałej ochrony. Środek ten nie będzie zatem stosowany w sytuacjach doraźnych, z natury krótkotrwałych. Chodzi raczej o sprawy, w których sprawca bądź osoby z nim związane, znajdują się na wolności i zagrażają przez dłuższy czas osobie chronionej. Czas ten może się wiązać z długotrwałym postępowaniem przygotowawczym, rozpoznawczym bądź wykonawczym, wynikającym np. z ukrywania się sprawcy lub też jego działaniami obstrukcyjnymi, wpływającymi na przedłużanie się postępowania. Niejednokrotnie sprawy związane z przemocą w rodzinie mogą toczyć się przez dłuższy czas, a sprawca, pomimo zamieszkiwania w innym miejscu, nadal stanowi zagrożenie dla osoby chronionej. Takie sytuacje mogą mieć miejsce, szczególnie w razie uchylania się sprawcy od nałożonych środków zapobiegawczych i nieustanne kontaktowanie się, nachodzenie, włamywanie się do mieszkania etc.

Ów nadzwyczajny środek ochrony może mieć zastosowanie w sprawach najpoważniejszych, należących do właściwości sądu okręgowego, jako sądu I instancji, a ponadto w sprawach z art. 197 § 1 i 2 kk i art. 207 kk.

Z punktu widzenia osób dotkniętych przemocą w rodzinie, są to sprawy dotyczące przestępstw: zabójstwa, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, zgwałcenia oraz znęcania się nad osobą najbliższą. Ustawa umożliwiła jednakże zastosowanie tego rodzaju środka ochrony, także i w innej sprawie, jeżeli jest to szczególnie uzasadniony przypadek, np. gróźby karalne z art. 190 § 1 kk, które mogą w następstwie skutkować wysokim stopniem rzeczywistego zagrożenia życia lub zdrowia osoby pokrzywdzonej lub świadka. Z wieloletniego doświadczenia osoby pokrzywdzonej może wynikać, że sprawca zwykł realizować uprzednio wypowiadane groźby. Dobrze zatem, że taka furtka legislacyjna znalazła się w niniejszej ustawie.

Ochrona osobista może polegać na:

stałej obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej,
czasowej obecności funkcjonariuszy Policji w pobliżu osoby chronionej,
czasowej obserwacji osoby chronionej i otoczenia, w którym przebywa,
wskazaniu osobie chronionej bezpiecznych miejsc przebywania oraz czasu i bezpiecznego sposobu przemieszczania się,
określeniu zakresu, warunków i sposobu kontaktowania się osoby chronionej z innymi osobami.

Wydaje się, że w art. 5 ust. 2 został opisany zamknięty katalog rodzajów ochrony osobistej osób chronionych. Pomimo pozornie elastycznego zwrotu: ochrona osobista może polegać na, wykładnia literalna, jak i celowościowa całego przepisu prowadzi do przekonania, że jest to katalog, w którym wyczerpano rodzaje ochrony osobistej. Brak dodanych słów np. m.in., w szczególności, a także brak kolejnego punktu, w brzmieniu np.: innym niezbędnym działaniu..., przemawia za taką interpretacją. Należy jednak wskazać, że różnorodność rodzajów ochrony osobistej pozwala na ich odpowiednie dopasowanie do okoliczności. Rodzaje ochrony osobistej mogą być ze sobą łączone w dowolnej konfiguracji bądź stosowane oddzielnie, w zależności od potrzeby.

Ponadto realizacja ochrony osobistej osoby chronionej wymaga ścisłej współpracy takiej osoby z funkcjonariuszami Policji, a w szczególności dyscypliny w dotrzymywaniu ustaleń np. w zakresie ustalonych sposobów komunikacji z innymi osobami. Niedotrzymywanie ustalonych warunków może skutkować nawet uchyleniem ochrony osobistej.

Pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu

Środek pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu jest najbardziej złożonym, wielowątkowym i skomplikowanym przedsięwzięciem, mającym na celu zabezpieczenie życia lub zdrowia osoby chronionej.

Środek ten jest nadzwyczajny w tym sensie, że stosuje się go wyłącznie wówczas, gdy pozostałe środki ochrony i pomocy mogą być niewystarczające.

Przesłanki jego stosowania są podobne do ochrony osobistej, tj.:

wysoki stopień zagrożenia dla życia lub zdrowia osoby chronionej,
w związku z postępowaniem karnym lub karnym skarbowym,
jeżeli zachodzi konieczność długotrwałej ochrony,
w sprawach, których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgowego, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach także w innych sprawach.

Warto wskazać, że w tym przypadku ustawodawca nie wskazuje bezpośrednio przestępstwa zgwałcenia oraz znęcania się nad osobą najbliższą, niemniej jednak klauzula dotycząca szczególnie uzasadnionych przypadków może także rozciągać się na sprawy związane z tego typu przestępstwami. Oczywisty jest fakt, że zwłaszcza w przypadkach przemocy w rodzinie miejsce zamieszkania osoby pokrzywdzonej sprawca zwykle zna. Zatem byłoby uzasadnione zastosowanie tego środka w szczególnie uzasadnionych, np. wyjątkowo agresywnym zachowaniem sprawcy, wypadkach przemocy w rodzinie.

Środek polegający na pomocy osobie chronionej w zakresie zmiany miejsca jej pobytu polega na podejmowaniu czynności organizacyjnych umożliwiających takiej osobie pobyt w innym miejscu niż dotychczasowe poprzez:

udostępnienie tymczasowego lokalu mieszkalnego, zapewniającego zaspokojenie podstawowych potrzeb bytowych,
pomoc w wynajęciu mieszkania,
pomoc w przeprowadzce lub zagospodarowaniu,
pomoc w załatwieniu ważnych spraw życiowych związanych ze zmianą miejsca pobytu.

Konstrukcja przepisu art. 6 ust. 2 ustawy nie pozostawia wątpliwości, że jest to katalog zamknięty, z możliwością łączenia różnych rodzajów pomocy. Zwłaszcza w tym przypadku współpraca osoby chronionej z funkcjonariuszem Policji jest nieodzowna i konieczna do prawidłowej realizacji przedmiotowego środka pomocy.

Ustawa przewiduje i szczegółowo normuje także kwestie związane z udzieleniem pomocy finansowej oraz w zakresie doręczeń przesyłek pocztowych i kwot pieniężnych.

W razie udzielenia pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu, o pomoc finansową może ubiegać się osoba, która nie posiada źródeł utrzymania ani nie może podjąć pracy z powodu zagrożenia dla życia lub zdrowia. Unormowanie to wyraźnie wskazuje, że pomoc finansowa przysługuje jedynie wówczas, gdy powodem braku źródeł utrzymania i możliwości podjęcia pracy jest zagrożenie dla życia lub zdrowia. Przykładem tego może być sytuacja, gdy osobie chronionej udostępniono tymczasowy lokal zastępczy w innej miejscowości aniżeli ta, gdzie dotychczas pracowała i nie może ona, z obawy przed zagrożeniem stwarzanym przez sprawcę, kontynuować wykonywania pracy.

Pomocy finansowej można udzielić z przeznaczeniem na:

zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych,
pokrycie całości lub części kosztów tymczasowego udostępnienia lokalu mieszkalnego lub wynajęcia mieszkania,
pokrycie kosztów uzyskania niektórych świadczeń opieki zdrowotnej[4], jeżeli osoba ta nie podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu.

W razie udzielenia osobie chronionej pomocy dotyczącej świadczeń zdrowotnych, właściwy komendant Policji może wskazać lekarzy i placówki medyczne, które mogą świadczyć opiekę zdrowotną.

Wysokość pomocy finansowej określa się biorąc pod uwagę zakres i charakter udzielanych środków pomocy i ochrony oraz dotychczasowe wynagrodzenie osoby chronionej. Pomoc finansowa nie może jednak przekraczać 3500 zł miesięcznie, a dla osoby małoletniej 2000 zł miesięcznie. Pomoc finansowa może być wypłacana w gotówce za pokwitowaniem, przekazem pocztowym, przelewem lub w inny sposób, uzgodniony z osobą chronioną.

Ustawa normuje także szczegóły związane z potrąceniami z pomocy finansowej, dotyczącymi opłat i wydatków związanych z lokalem, odszkodowań, a także z ograniczeniami dotyczącymi wysokości pomocy finansowej w przypadku świadczeń zdrowotnych, o których wspomniano powyżej.

W zakresie przekazywania korespondencji (przesyłek pocztowych lub kwot pieniężnych określonych w przekazach pocztowych), ustawa wprowadziła szczegółowe regulacje, uprawniające właściwego komendanta Policji do zobowiązania operatora pocztowego do: przekazywania korespondencji przeznaczonej dla osoby chronionej pod adres wskazanej przez siebie komendy Policji bądź za pośrednictwem osoby przez niego upoważnionej.

Komendant Policji powinien także podjąć kroki, w celu zapewnienia niezwłocznego wydania korespondencji osobie chronionej, co jest równoznaczne z jej doręczeniem.

Ustawa upoważnia też komendanta Policji do wskazania miejsca do odbioru korespondencji, czy to przez samą osobę chronioną, czy też upoważnionego przez nią funkcjonariusza Policji bądź właściwego komendanta. Miejscem takim może być adres wskazany na korespondencji, placówka pocztowa, komenda Policji wskazana operatorowi pocztowemu przez właściwego komendanta Policji.

Przepisy szczegółowo regulują także sposób odbierania korespondencji przez funkcjonariusza Policji, sposób kwitowania odbioru przez osobę chronioną, zasad postępowania w przypadku odmowy kwitowania, odmowy odbioru, kontroli zawartości przesyłki, a także zasad nadawania przesyłek osoby chronionej przez funkcjonariusza Policji.

Informacja o możliwości uzyskania pomocy psychologicznej

Ustawa przewiduje w art. 10 zasady i sposób informowania pokrzywdzonego, świadka lub osób im najbliższych o możliwości uzyskania pomocy psychologicznej przez podmioty, które otrzymały na ten cel dotację z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej lub inne podmioty świadczące pomoc psychologiczną.

Informacji takiej udziela organ prowadzący czynności operacyjno-rozpoznawcze albo postępowanie sprawdzające lub postępowanie przygotowawcze albo sąd, w przypadku zagrożenia dla zdrowia psychicznego osób uprawnionych, wraz ze wskazaniem listy w/w podmiotów i określeniem sposobu kontaktu.

W tym miejscu należy wskazać, że ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiska[5], powołała do życia z dniem 1 stycznia 2012 roku Fundusz Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, będący państwowym funduszem celowym, którego dysponentem jest Minister Sprawiedliwości. Przychodami Funduszu są m.in. orzeczone przez sądy nawiązki i świadczenia pieniężne, a środki są przeznaczane na pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem oraz członkom ich rodzin. Ministerstwo Sprawiedliwości co roku organizuje na podstawie przepisów art. 43 Kodeksu karnego wykonawczego[6] oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej[7], otwarte konkursy ofert, w których jednostki niezaliczane do sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku, w tym stowarzyszenia, fundacje, organizacje i instytucje, mogą ubiegać się o uzyskanie dotacji celowej ze środków Funduszu. Dotacji celowych udziela się na dofinansowanie różnego rodzaju świadczeń pomocowych, w tym m.in. pokrywanie kosztów związanych z psychoterapią lub pomocą psychologiczną; organizowanie i finansowanie pomocy przez osobę pierwszego kontaktu, a także pomoc prawną i psychologiczną świadkom i osobom im najbliższym.

Aktualna lista podmiotów, które otrzymały dotację m.in. na pomoc pokrzywdzonym przestępstwem, znajduje się na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości[8], a także na stronie internetowej Biuletynu Informacji Publicznej[9].

Ustawa, oprócz poinformowania osób uprawnionych o możliwości udzielenia pomocy psychologicznej, wprowadziła procedurę, w myśl której, na wniosek pokrzywdzonego lub świadka organ albo sąd wzywa podmiot, który otrzymał dotację z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, do udzielenia pomocy psychologicznej w terminie 14 dni od dnia wezwania.

W sytuacji odmowy świadczenia pomocy psychologicznej przez w/w podmiot, organ bądź sąd poinformuje specjalnie powołanego w Komendzie Wojewódzkiej Policji koordynatora do spraw ochrony i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, który z kolei poinformuje o tym fakcie Ministerstwo Sprawiedliwości.

Na marginesie należy wskazać, że do zadań takiego koordynatora należy ponadto:

zapewnienie współdziałania jednostek Policji w zakresie stosowania środków ochrony i pomocy,
przekazywanie jednostkom Policji informacji o podmiotach udzielających pomocy psychologicznej.

Procedura udzielania środków ochrony

Zgodnie z treścią art. 12 ustawy środków ochrony i pomocy udziela właściwy komendant Policji na pisemny wniosek:

pokrzywdzonego lub świadka, złożony za pośrednictwem organu prowadzącego czynności operacyjno-rozpoznawcze albo postępowanie sprawdzające lub postępowanie przygotowawcze albo sądu, który może przedstawić pisemną opinię w przedmiocie wniosku;
organu prowadzącego czynności operacyjno-rozpoznawcze albo postępowanie sprawdzające lub postępowanie przygotowawcze albo sądu, złożony za zgodą pokrzywdzonego lub świadka.

W składanym wniosku o udzielenie środków ochrony i pomocy należy wskazać okoliczności uzasadniające ich udzielenie każdej osobie, wobec której mają one być stosowane, a zatem pokrzywdzonemu, świadkowi, a także osobie bądź osobom im najbliższym.

Udzielenie środków ochrony i pomocy następuje w wyniku wydania przez właściwego komendanta Policji zarządzenia w terminie nie dłuższym niż 14 dni od dnia otrzymania wniosku. Wcześniej należy przeprowadzić ocenę okoliczności uzasadniających udzielenie środków ochrony i pomocy odpowiednio do stopnia zagrożenia dla osób chronionych. Zarządzenie takie podlega natychmiastowemu wykonaniu.

Zgodnie z procedurą, o udzieleniu lub odmowie udzielenia środków ochrony i pomocy niezwłocznie powiadamia się osobę chronioną, której dotyczy zarządzenie, oraz sąd albo organ, który składał wniosek za zgodą pokrzywdzonego, a w postępowaniu przygotowawczym dodatkowo organ nadzorujący to postępowanie.

Osobie, której odmówiono udzielenia środków ochrony i pomocy przysługuje możliwość złożenia wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy, w terminie 7 dni od dnia powiadomienia o odmowie. Jeżeli nie ujawniły się nowe okoliczności, ponowny wniosek o udzielenie środków ochrony i pomocy nie będzie podlegał rozpatrzeniu, o czym zawiadamia się wnioskodawcę.

W związku z tym, że z okoliczności faktycznych może wynikać, iż osobie składającej wniosek może zagrażać niebezpieczeństwo już w chwili składania wniosku, ustawa przewidziała możliwość stosowania środków ochrony i pomocy po złożeniu wniosku, do czasu jego rozpatrzenia (w szczególnie uzasadnionych przypadkach).

W razie zmiany okoliczności sprawy, właściwy komendant Policji, po wysłuchaniu osoby chronionej, może zmieniać zastosowane środki ochrony i pomocy, w tym wysokość pomocy finansowej.

Procedura przewiduje, że po wydaniu zarządzenia w przedmiocie udzielenia środków ochrony i pomocy, właściwy komendant Policji wyznacza jednostkę Policji właściwą do wykonywania zarządzenia.

Środki ochrony i pomocy stosuje się na czas oznaczony, wskazany w zarządzeniu w przedmiocie środków ochrony i pomocy. Istnieje jednakże możliwość stosowania w/w środków na dalszy czas oznaczony w sytuacji, gdy okoliczności uzasadniające udzielenie środka ochrony i pomocy nie ustały. W tym przypadku właściwy komendant Policji, na wniosek osoby chronionej albo na wniosek sądu lub organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze, może za zgodą osoby chronionej wydać zarządzenie o udzieleniu środków ochrony i pomocy na dalszy czas oznaczony.

Przepisy ustawy regulują także obowiązki osoby, której udzielono ochrony osobistej lub pomocy w zakresie zmiany miejsca pobytu. Osoba taka jest obowiązana do przekazywania jednostce Policji wykonującej zarządzenie w przedmiocie środków ochrony i pomocy informacji niezbędnych do jego prawidłowej realizacji, w tym informacji dotyczących kontaktów rodzinnych i towarzyskich, stanu majątkowego oraz stanu zdrowia. Przed udzieleniem środka ochrony i pomocy osoba chroniona może zostać poddana za jej zgodą badaniu psychologicznemu.

Procedura przewiduje także możliwości wcześniejszego uchylenia środków ochrony i pomocy zarówno obligatoryjne, jak i fakultatywne.

Zgodnie z art. 17 ustawy, komendant Policji, który wydał zarządzenie w przedmiocie środków ochrony i pomocy, uchyla te środki, jeżeli:

ustały przesłanki, które uzasadniały ich udzielenie,
osoba chroniona bezpodstawnie uchyliła się od złożenia zeznań w toku postępowania, w związku z którym udzielono jej środka ochrony i pomocy,
osoba chroniona pomimo wezwania nie złożyła pisemnego zobowiązania, o przestrzeganiu zasad i zaleceń w zakresie udzielonej ochrony i pomocy,
osoba chroniona złożyła wniosek o ich uchylenie.

Fakultatywnymi podstawami uchylenia środków ochrony i pomocy są:

wydanie postanowienia o przedstawieniu osobie chronionej zarzutów złożenia fałszywych zeznań w toku postępowania, w związku z którym udzielono jej środków ochrony i pomocy,
umyślne wprowadzenie przez osobę chronioną w błąd lub zatajenie przez nią istotnych informacji, co do okoliczności, w związku z którymi udzielono jej środków ochrony i pomocy,
nie przestrzeganie przez osobę chronioną zasad lub zaleceń w zakresie udzielonych środków ochrony i pomocy,
korzystanie przez taką osobę ze środków ochrony i pomocy niezgodnie z ich przeznaczeniem.

W przypadku uchylenia środków ochrony i pomocy udzielonych pokrzywdzonemu lub świadkowi ustają również środki ochrony i pomocy udzielone osobie najbliższej.

Podsumowanie

Ustawa o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka wprowadziła nowe, nieistniejące w naszym porządku prawnym instytucje, które zwiększają poziom bezpieczeństwa i ochrony osób pokrzywdzonych, a także świadków oraz osób im najbliższych. Przepisy te realizują po części zalecenia wskazywanej na wstępie Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, a takżewypełniają lukę w przepisach prawa w zakresie ochrony osób pokrzywdzonych. Pomimo świadomości, że procedura ustanawiania środków ochrony i pomocy jest zarezerwowana jedynie do najcięższych przypadków, w których zagrożenie życia lub zdrowia jest realne, a nawet obarczone wysokim stopniem zagrożenia, przepisy te należy ocenić pozytywnie. Ponadto, dzięki wprowadzonej ustawie, zostały także zmienione przepisy Kodeksu postępowania karnego, które dotyczą wszystkich pokrzywdzonych bądź świadków, w tym podkreślające konieczność poszanowania godności pokrzywdzonego, zwiększające ochronę prywatności (brak możliwości zadawania pytań i odnotowywania w protokole miejsca zamieszkania i pracy pokrzywdzonych i świadków), bezpieczeństwa (powiadomienie pokrzywdzonego o ucieczce oskarżonego z aresztu śledczego), a także zagwarantowania psychicznego wsparcia osobie pokrzywdzonej, poprzez dopuszczenie podczas czynności w postępowaniu przygotowawczym z udziałem osoby pokrzywdzonej, do obecności wskazanej przez nią osoby. Na uwagę zasługują także nowe przepisy wykonania europejskiego nakazu ochrony, jednakże ramy niniejszego artykułu uniemożliwiają ich omówienie.

Wydaje się, że ustawa stanowi krok w dobrym kierunku, przybliżając nasze uregulowania prawne do stanu, w którym osoba pokrzywdzonego, zwłaszcza osoby dotkniętej przemocą w rodzinie, jest wreszcie zauważona przez system wymiaru sprawiedliwości, a jej interesy odpowiednio zabezpieczone.

Ustawa, za wyjątkiem przepisów regulujących wykonanie europejskiego nakazu ochrony, wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, tj. 8 kwietnia 2015 roku.

Michał Lewoc – sędzia, Naczelnik Wydziału ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie oraz Koordynator ds. Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Ministerstwo Sprawiedliwości.

[1] Zob. w szczególności przepisy art. 14.1, który stanowi, że w razie zagrożenia życia lub zdrowia świadka koronnego lub osoby dla niego najbliższej w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego, mogą być oni objęci ochroną osobistą, a także uzyskać pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu lub zatrudnienia....

[2] Zob. projekt ustawy wraz z uzasadnieniem dostępny na stronach internetowych Rządowego Centrum Legislacyjnego: http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/2/projekt/209345.

[3] Zob. Z.K. Paprzycki, Komentarz aktualizowany do art. 177 kpk, LEX 2014 i podawane tam orzecznictwo.

[4] Są to świadczenia określone w 18 punktach w art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej, finansowanych ze środków publicznych (Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.6)), w tym m.in. podstawowej opieki zdrowotnej, ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leczenia szpitalnego, opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień, rehabilitacji leczniczej, świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, leczenia stomatologicznego, lecznictwa uzdrowiskowego, zaopatrzenia w wyroby medyczne, na zlecenie osoby uprawnionej oraz ich naprawy, o których mowa w ustawie o refundacji, ratownictwa medycznego, opieki paliatywnej i hospicyjnej, świadczeń wysokospecjalistycznych, programów zdrowotnych, leków, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz wyrobów medycznych dostępnych w aptece na receptę etc.

[5] Ustawa z dnia 12 lutego 2010 roku o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy - Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 40 Poz. 227 z poźn. zm.),

[6] Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)

[7] Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 6 lutego 2014 r. w sprawie Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej (Dz.U. Nr 189),

[8] http://ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/pokrzywdzeni-przestepstwem/pomoc-ofiarom-przestepstw-i-czlonkom-ich-rodzin--lista-podmiotow-i-organizacji/

[9] http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/fundusz-pomocy-pokrzywdzonym-oraz-pomocy-postpenitenacjarnej/