Orzech, osioł i niewiasta czyli stereotypy płci w przysłowiach

Niebieska Linia nr 5 / 2004

W ciągu wieków przysłowia utrwaliły kanoniczny zestaw cech składających się głównie na językowo-kulturowy obraz kobiety. Niektóre z nich poprzez ukazywanie wzajemnych relacji kobieta–mężczyzna pośrednio charakteryzują również płeć męską. Taki kanon istnieje nadal w pamięci ludowej, potocznej i "współtworzy siatkę obiegowych stereotypów".

Każdy z nas spotkał się z poglądem, że w przysłowiach i porzekadłach zawarta jest mądrość i wielowiekowe doświadczenie. Przekazywane przez pokolenia ludowe sentencje odnoszą się do wszystkich sfer życia ludzkiego. Dotyczyć mogą religii, zdrowia, miłości, świąt i obyczajów, ludzkich wad i zalet, polityki, pieniędzy czy codziennych zajęć. Bez wątpienia wzbogacają one współczesny język oraz pozwalają w sposób metaforyczny opisywać otaczającą nas rzeczywistość. Bywają także opiniotwórcze i normatywne. Z drugiej jednak strony obraz świata i człowieka zapisany w tekstach folkloru może być w dużym stopniu zniekształcony. Niejednokrotnie jest on bowiem zbudowany głównie na bazie stereotypowych przekonań. Wiele z nich zawiera utarte treści dotyczące roli kobiety i mężczyzny w rodzinie i życiu publicznym. Jak powszechnie wiadomo, tego typu stereotypy wpływają na to, jak interpretowane i oceniane są określone zachowania ze strony mężczyzn i kobiet. Wywierać również mogą znaczący wpływ na sposób postrzegania zjawiska przemocy domowej.

Analiza aforyzmów i przysłów pokazuje, że w większości dotyczą one charakterystyki kobiet. Dominują w nich poglądy antyfeministyczne lub ambiwalentne, na dalszym miejscu plasują się chłodne, racjonalne, zaś najrzadziej spotykane są poglądy i konteksty pozytywne. Zdaniem feministek zdecydowana większość przysłów o kobietach jest męskiego autorstwa i w dodatku utworzona została w kulturach zdominowanych przez mężczyzn, brak w nich zatem obiektywizmu wobec kobiet. Zdaniem Z. Lwa-Starowicza (1991) trudno nie zgodzić się z tym poglądem. Wskazuje on również na pewne dodatkowe czynniki. I tak na podstawie analizy biografii autorów tych aforyzmów i powiedzonek stwierdził, że wiele antyfeministycznych lub ambiwalentnych sądów wypowiadali mężczyźni mający w swym życiu problemy w kontaktach z kobietami. Część z nich zaczynała formułować swoje poglądy o płci przeciwnej w bardzo dojrzałym wieku, biorąc, jak to określa Starowicz, "odwet za zmierzch własnej męskości". Wskazuje on również na olbrzymią rolę patriarchalnej kultury, która sprzyjała wygłaszaniu sądów odpowiadających duchowi czasu.

Tak więc w ciągu wieków przysłowia utrwaliły pewien kanoniczny zestaw cech składających się głównie na językowo-kulturowy obraz kobiety. Niektóre z nich poprzez ukazywanie wzajemnych relacji kobieta-mężczyzna, pośrednio charakteryzują również płeć męską. Taki kanon cech składających się na obraz kobiecości i męskości istnieje nadal w pamięci ludowej, potocznej i, jak to określa Catherine Pelletier (1996), "współtworzy siatkę obiegowych stereotypów".

Większość przysłów uwypukla urodę – jako bardzo ważną cechę kobiety (Mężczyzna powinien być tylko trochę ładniejszy od diabła, a kobieta tylko trochę brzydsza od anioła).

Uroda jest najbardziej oczekiwanym atrybutem, stanowi o kobiecości, a także decyduje o wartości (Kobieta piękna warta jest zawsze tyle złota, ile waży, ale kobieta, która przy tym kocha, nie ma wprost ceny). Niesie jednak ze sobą również pewne niebezpieczeństwo: może być przyczyną próżności kobiety, której atrybutem jest lustro (Lustro jest najodpowiedniejszą książką dla kobiety).

Odrębna grupa przysłów charakteryzuje język kobiety, bowiem w wielu kulturach mocno zakorzenione jest przekonanie, że kobieta mówi bardzo dużo (Cud nad cudami – niegadatliwa między niewiastami; W zgromadzeniu kobiet najłatwiej o mówcę, a najtrudniej o słuchacza). Oprócz tego podkreśla się, że kobieta zawsze używa słów w sposób szkodliwy. Jest więc niedyskretna, kłamie i nie dotrzymuje obietnic (Zachować co w sekrecie, najciężej jest kobiecie).

Następna kategoria dotyczy predyspozycji intelektualnych. I tak z jednej strony przysłowia wskazują na jej pewne ograniczenia intelektualne (U kobiety włos długi, a rozum krótki; Ile białych wron, tyle mądrych żon), z drugiej zaś tworzą stereotyp kobiety sprytnej i przebiegłej (Kobiety, choć się nie uczą w szkole, zawsze wywiodą w pole). Według tradycji ten brak mądrości czy rozsądku idzie często w parze z nieumiejętnością kontroli emocji (Gdzie u kobiety zaczyna się miłość, tam kończą się wszystkie zasady; Każda kobieta dwa razy szaleje: kiedy się kocha i kiedy siwieje). Przysłowia wyrażają również niestałość uczuć kobiety (Gust kobiet, pogody jesienne – wszystko to odmienne); inne uwypuklają takie cechy, jak upór (Łatwiej wroga pokonać, niż kobietę przekonać) czy kapryśność (Śmiać się i płakać bez przyczyny, umieją wszystkie dziewczyny).

Przysłowia wskazują również na specyficzne role, jakie kobieta powinna pełnić w społeczeństwie. Większość z nich gloryfikuje rodzinę, bo tylko ona może dać człowiekowi szczęście. I tak jak najważniejszymi celami życiowymi mężczyzn jest podjęcie pracy zawodowej, założenie rodziny, ojcostwo, tak najważniejszymi celami dla kobiet powinno być wyjście za mąż oraz macierzyństwo. Bez ślubu kobieta traci niejako swoją tożsamość i znika ze społeczeństwa (Ślub albo klasztor, oto los kobiety). W przysłowiach wyraźnie określone są podstawowe obowiązki żony: powinna zajmować się domem, gotować, szyć, dbać o gospodarstwo i porządek w domu, usługiwać domownikom oraz powiększać swoją pracą domowy majątek (Dobra żona – sługa doma; Dobra żona zarobi posag doma). Zdecydowanie pozytywne wartości przypisywane są również macierzyństwu (Kobieta bez dzieci jako bez ryb sieci; Dobre dziatki zdobią matki).

Aspekt seksualny relacji damsko-męskiej w przysłowiach reprezentowany jest przez podkreślanie kobiecej atrakcyjności. Mężczyzna jest prowokowany wyglądem i zachowaniem kobiety, której trudno ustrzec się przed pokusami (Łatwiej wór pcheł upilnować niż jedną dziewczynę; Żona ładna, zawsze zdradna). Wyraźnie zarysowują się więc jej dwie role: gospodarska i seksualna (Żonę trzeba dwa razy słuchać: raz jak woła – chodź jeść, a drugi – chodź spać).

W przysłowiach silnie akcentowana jest konieczność podporządkowania się przez kobietę woli męża. Poprzez ślub żona staje się bierną uczestniczką życia męża, który ma nad nią całkowitą władzę (Ojczyzną kobiety jest jej mąż). Kobieta wartościowana jest negatywnie, gdy unika tego rodzaju podległości wobec męża lub gdy role żony i męża są odwrócone (Niedobrze tam, gdzie mąż żonie w garnki zagląda; Biada temu domowi, gdzie żona przewodzi mężowi).

Według sporej liczby przysłów mężczyzna może bić swoją żonę:

Kiedy mąż żony nie bije, to w niej wątroba gnije, a kiedy ją przechlasta, to w niej wątroba przyrasta; Im mąż żonę surowiej traktuje, tym więcej ona męża kocha, miłuje; Mąż żony nie miłuje, kiedy skóry nie wecuje; Chłop kobietę jak przez dziesięć progów przewlecze, to dopiero dobra; Kochaj żonę całą duszą, a trząś nią jak gruszą; Kiedy mąż do dziewiątej skóry dobija, wtedy dobra żona; Niechaj bije, byle lubił; Kto dobrze kocha, ten tęgo bije; Orzech, osioł, grzbiet niewieści mało pożytku działają, gdy ich kijem nie składają; Orzech, osioł, niewiasta równego przyrodzenia, to troje potrzebuje częstego uderzenia; Orzech, sztokfisz, niewiasta jednym kształtem żyją, nic dobrego nie czynią, kiedy ich nie biją.

Warto zaznaczyć, że takie treści są charakterystyczne nie tylko dla przysłów polskich. Liczne analogie można odnaleźć w języku francuskim, angielskim czy w językach niektórych plemion afrykańskich. W szeregu obcojęzycznych przysłów, podobnie jak w przypadku polskich sentencji, bagatelizuje się i usprawiedliwia przemoc ze strony mężczyzn: A woman, a dog, and a walnut tree, the more you beat them the better they be (przysłowie to odpowiada polskiej sentencji: Orzech, osioł, niewiasta jednym kształtem żyją, nic dobrego nie warte, kiedy ich nie biją); Les femmes sont comme les omelettes, jamais asez battues (Żony są jak omlet, nigdy dość ubite).

Powyższe zestawienie wskazywać może na międzykulturowe podobieństwo dotyczące stereotypów płci oraz na ich mocne ugruntowanie w tradycji. Trzeba również podkreślić, że mają one wyjątkowo silny charakter, mimo że często traktuje się je w sposób żartobliwy. Dobrym podsumowaniem rozważań dotyczących tych stereotypów może być cytat z książki "Psychologia kobiety" Kazimierza Pospiszyla (1992): Działalność człowieka – jego doskonalenie się jednostkowe i gatunkowe – przejawia się m.in. zarówno w zmianie "naturalnych" modeli zachowania się związanych z rolą płci, jak i w przemianie stereotypów społecznych dotyczących "kobiecości" i "męskości". Przełamując owe stereotypy, a także pewne "naturalne" skłonności, człowiek poszerza skalę reakcji, rozszerza zakres możliwości wyrażenia siebie, staje się przez to lepszy, doskonalszy.

BIBLIOGRAFIA

Lew-Starowicz Z. (1991) Kobieta i Eros. Wrocław: Ossolineum.

Masłowska D., Masłowski W. (2000) Księga przysłów polskich. Kęty: Wydawnictwo Antyk.

Matti K. The place of women in the Proverbs of Finland and Ovamboland. Zasoby sieci internetowej: http://www.deproverbio.com

Nowakowska U., Jabłońska M. Przemoc wobec kobiet. Zasoby sieci internetowej: http://free.ngo.pl/temida/raprzemoc.htm

Pelletier C. (1996) Stereotyp językowy kobiety w przysłowiach francuskich i polskich. "Etnolingwistyka" nr 8.

Pospiszyl K. (1992) Psychologia kobiety. Warszawa: Agencja Wydawnicza PETRA.

Yusuf K. Y. The sexist correlation of women with the non-human in English and Yoruba Proverbs. Zasoby sieci internetowej: http://www.deproverbio.com

A.J.

Inne z kategorii

„STAND UP Sprzeciw się molestowaniu w miejscach publicznych”

14.08.2023

Aż 84% kobiet w Polsce doświadczyło molestowania w miejscach publicznych.

...

czytaj dalej

Książka Przeciwdziałanie przemocy domowej - analiza zmian

14.07.2023

Miło nam poinformować, że nasz wieloletni współpracownik Grzegorz...

czytaj dalej