Pierwsza pomoc psychologiczna

Niebieska Linia 6/2010

Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego często nie doceniają znaczenia pierwszej pomocy psychologicznej, gdyż uważają, że nie pozwala ona na wykorzystanie wiedzy, umiejętności i technik stricte terapeutycznych lub interwencyjnych. Tymczasem pierwsza pomoc psychologiczna jest bardzo istotna - zapobiega wystąpieniu zaburzeń pourazowych lub przynajmniej je minimalizuje.

Istnieje wiele informacji na temat metod terapii zaburzeń występujących u ofiar katastrof, wypadków drogowych lub innych tragicznych i traumatycznych zdarzeń. Najszerszą ofertą w tym zakresie dysponuje nurt poznawczo-behawioralny, który proponuje m.in.: bezpośrednią ekspozycję terapeutyczną, systematyczną desensytyzację, technikę przewijania", odwrażliwienie za pomocą ruchów gałek ocznych (EMDR). Obecnie jednak istnieje coraz większe zapotrzebowanie na pomoc specjalistów oferowaną na miejscu zdarzenia i tuż po samym zdarzeniu. Pomoc, której celem jest zapobieganie wystąpieniu skutków psychicznych u ofiar. Wiedzy takiej jest stosunkowo niewiele, zwłaszcza w porównaniu do zasobów wiedzy do-tyczącej terapii. Dostępne publikacje prezentują ją często w sposób nieusystematyzowany. Koncepcje dotyczące tego, czym jest pierwsza pomoc psychologiczna, różnią się między sobą, brak nawet jednomyślności co do samej nazwy zjawiska. Literatura anglojęzyczna używa pojęcia psychological first aid, a niemieckojęzyczna psychische erste Hilfe.¹

Pierwsza pomoc" - co to?

Na potrzeby artykułu proponujemy definicję, według której pod pojęciem pierwszej pomocy psychologicznej kryją się wszystkie środki, jakie podejmuje się natychmiast po psychicznie obciążającym zdarzeniu po to, żeby ustabilizować psychikę człowieka. Środki te obejmują specyficzne wsparcie werbalne i niewerbalne udzielane osobie poszkodowanej.

Pierwszą pomoc psychologiczną można też opisać jako psychiczną stabilizację poszkodowanego poprzez doraźne przywrócenie mu możliwości działania (poczucia sprawczości i kontroli nad sytuacją). Ważne dla definicji pierwszej pomocy psychologicznej jest to, że może ona być udzielana przez osoby, które nie są specjalistami w zakresie zdrowia psychicznego, a nawet przez osoby, które przypadkowo znalazły się na miejscu np. wypadku drogowego i są proszone przez ratowników lub strażaków do pomocy osobie poszkodowanej.

Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego często nie doceniają znaczenia pierwszej pomocy psychologicznej, gdyż uważają, że nie pozwala ona na wykorzystanie wiedzy, umiejętności i technik stricte terapeutycznych lub interwencyjnych. Mogą oni odczuwać niedosyt i mieć poczucie, że nie jest to czas i miejsce na udzielanie pomocy psychologicznej. Kwestia ta wymaga jednak odmiennego podejścia. Pierwsza pomoc jest usługą, za którą płaci pacjent i powinna być wykonana w jak najbardziej profesjonalny sposób. Do tej profesjonalnej opieki zalicza się także opiekę psychologiczną.

Pierwsza pomoc psychologiczna zapobiega wystąpieniu zaburzeń pourazowych lub przynajmniej je minimalizuje. Często także podwyższa poziom zadowolenia z jakości świadczonych usług medycznych. Jeśli obsługa karetki rozmawia z pacjentem, informuje go o procedurach, jakie zostaną przeprowadzone w szpitalu, uspokaja go, to wtedy poziom komfortu pacjenta jest większy i w przyszłości z większym zrozumieniem podda się zabiegom medycznym. Ponadto udowodniono, że poszkodowani, którym udzielono pierwszej pomocy psychologicznej od razu po zdarzeniu, chętniej i efektywniej korzystają z dalszej pomocy psychologicznej ze strony profesjonalistów.

Trzy podejścia

Dla specjalistów w zakresie zdrowia psychicznego istotne jest rozróżnienie, co jeszcze wchodzi w skład pierwszej pomocy psychologicznej, a co jest już działaniem w ramach interwencji kryzysowej. Są przynajmniej trzy podejścia do definiowania pierwszej pomocy psychologicznej.

Pierwsze, wąskie, definiuje ją na zasadzie analogii do pierwszej pomocy przedmedycznej. Pierwsza pomoc przedmedyczna obejmuje wszystkie kroki, jakie są konieczne do stabilizacji lub utrzymania podstawowych funkcji życiowych u osoby rannej albo chorej do czasu przybycia profesjonalnych ratowników (lekarzy lub ratowników medycznych). W najwęższym rozumieniu pierwszą pomocą psychologiczną są wyłącznie działania podejmowane na miejscu zdarzenia, np. uspokajanie ofiary wypadku drogowego zakleszczonej w samochodzie do momentu, gdy strażacy rozetną blachy samochodu, tak by można ją było wyciągnąć ze środka.

W szerszym ujęciu pierwsza pomoc psychologiczna jest działaniem podejmowanym przez profesjonalistów i nieprofesjonalistów² tuż po zdarzeniu kryzysowym lub w niedalekiej odległości czasowej od zdarzenia jako pierwsze działanie wobec ofiary. Wówczas zakłada się istnienie płynnej granicy pomiędzy pierwszą pomocą psychologiczną a interwencją kryzysową. Przykładem jest tu pomoc ofiarom powodzi już ewakuowanym i zgromadzonym w bezpiecznym miejscu, np. w schronisku lub szkole. Psycholog czy też interwent z Ośrodka Interwencji Kryzysowej udzielający pierwszej pomocy psychologicznej na miejscu katastrofy nawiązuje kontakt z kolejnymi osobami poszkodowanymi, wstępnie ocenia ich stan psychiczny i decyduje o konieczności udzielenia im dalszego wsparcia psychicznego. Jeśli potrafi sam udziela tej dalszej pomocy (i wtedy nie jest to już pierwsza pomoc psychologiczna), jeśli nie -przekazuje osobę potrzebującą innym psychologom lub interwentom. Może mieć też miejsce inna sytuacja - sposób udzielania pomocy jest tak zorganizowany, że jedni psychologowie udzielają pierwszej pomocy psychologicznej, a inni zajmują się interwencją kryzysową.

Ostatnie podejście stawia znak równości pomiędzy pierwszą pomocą psychologiczną a interwencją kryzysową.

Podstawowe działanie

Dla praktyki wydaje się jednak mniej istotne, jakie podejście przyjmiemy. Ważne jest, że pierwsza pomoc psychologiczna obejmuje zbiór działań i technik, które mają zastosowanie bezpośrednio po zdarzeniu krytycznym, podejmowanych zarówno przez profesjonalistów, jak i nieprofesjonalistów. Podręcznik pierwszej pomocy psychologicznej wydany przez National Child Traumatic Stress Network i National Center for PTSD opisuje zestaw ośmiu podstawowych działań w tym zakresie:

1. Nawiązanie kontaktu - celem działań na tym etapie jest zainicjowanie kontaktu z osobami poszkodowanymi lub odpowiedź na ich prośby o pomoc bądź informacje.

2. Zapewnienie bezpieczeństwa i dobrostanu fizycznego i psychicznego - celem osoby udzielającej pierwszej pomocy psychologicznej jest przywrócenie i podtrzymanie poczucia bezpieczeństwa, poczucia kontroli nad sytuacją oraz zwrócenie uwagi osoby poszkodowanej na jej kwestie zdrowotne i kwestie bezpieczeństwa osobistego.

3. Stabilizacja (etap ten uwzględnia się tylko, jeśli jest to niezbędne) - działania na tym etapie polegają na uspokojeniu osób poszkodowanych, które są ogarnięte emocjami lub zdezorientowane sytuacją, w której się znalazły.

4. Zbieranie informacji na temat aktualnych potrzeb i zmartwień osób poszkodowanych.

5. Wsparcie praktyczne - celem jest zaoferowanie praktycznego wsparcia i pomocy, by zaspokoić bieżące potrzeby osób poszkodowanych.

6. Uaktywnienie kanałów wsparcia społecznego - system wsparcia społecznego dla osób poszkodowanych może obejmować członków ich rodzin, przyjaciół, pomoc społeczną, pomoc ze strony samorządu itp., celem jest umożliwienie uzyskania przez osoby poszkodowane pomocy natychmiastowej i/lub długoterminowej.

7. Udzielenie informacji na temat metod radzenia sobie - celem tych działań jest edukacja na temat objawów stresu i technik radzenia sobie, niezbędnych, by zminimalizować stres i promować zachowania adaptacyjne.

8. Ułatwienie kontaktu ze służbami społecznymi - celem jest pomoc osobom poszkodowanym w nawiązaniu kontaktu lub udzielenie informacji o tego typu usługach, które mogą się okazać przydatne w przyszłości.

Kluczowe umiejętności w ramach pierwszej pomocy psychologicznej to: umiejętność aktywnego słuchania, umiejętność dostarczania informacji oraz technika modelowania.

Słuchanie

Aktywne słuchanie rozumiane jest tu w sposób rogersowski³. Podstawą jest unikanie oceniania i analizowania wypowiedzi poszkodowanego, unikanie dawania rad. Postulowane jestprzyjęcie postawy niedyrektywnej. Wydaje się to nieco zdumiewające, zważywszy na fakt, że osoby, którym się udziela pierwszej pomocy psychologicznej, są poszkodowane w wypadkach, katastrofach lub przeżywają właśnie zawal, czyli doświadczają ogromnego poczucia bezsilności, bezradności i zagubienia w tym, co się dookoła nich lub z nimi dzieje. Jednak właśnie dzięki tej postawie udaje się przywrócić ofiarom poczucie bezpieczeństwa, kontroli i sprawczości.

Przykładem zastosowania takiej postawy do uspokajania osoby poszkodowanej jest trzystopniowa technika uspokajania osób owładniętych emocjami. Zalecają ją autorzy podręcznika Psycbological First Aid. Pierwszy stopień polega na poszanowaniu prywatności osoby poszkodowanej i zaakceptowaniu jej prawa do bycia przez kilka minut w samotności. Należy przy tym zapewnić taką osobę, że jesteśmy dla niej stale dostępni i za kilka minut przyjdziemy sprawdzić, jak sobie radzi i ewentualnie zaoferujemy dalszą pomoc. Drugi stopień polega na tym, że pozostaje się w pomieszczeniu razem z tą osobą, oferuje się np. wodę, krzesło by usiadła, nie rozmawia się jednak wprost z osobą, raczej prowadzi się niezobowiązującą pogawędkę, demonstruje się, że jest się zajętym czymś innym, ale jest się w każdej chwili gotowym do pomocy. Dopiero trzeci stopień to zaoferowanie wsparcia wprost.

Istotne jest koncentrowanie się na tym, co osoba zrobiła dla swojego bezpieczeństwa, co zrobiła, by znaleźć się w bezpiecznym miejscu, w którym odbywa się rozmowa, w czym pomogła i pomaga innym ofiarom. Nie chodzi tu o to, żeby przerzucić na ofiarę konieczność opiekowania się innymi, ale by ukierunkować ją na zadanie, na sensowną aktywność, która obniży poczucie bezsilności. Warto wzmacniać poczucie własnej wartości tej osoby poprzez podkreślanie tego, co zrobiła dobrze: Jedyne co Pani mogła zrobić w tej sytuacji, to jak najszybciej zabrać dzieci z domu. Nie jest istotne, ile wartościowych rzeczy tam pozostało. Pani skupiła się na tym, co najcenniejsze".

Informowanie

Umiejętność dostarczenia informacji ofierze jest również metodą pozwalającą odzyskać poczucie kontroli i sprawczości, które są głównym celem udzielania pierwszej pomocy psychologicznej. Samo dostarczenie informacji osobie poszkodowanej pomaga jej się uspokoić. Informuje się o tym, co się wydarzyło: Proszę Pani, miał miejsce wypadek, była Pani przez krótką chwilę nieprzytomna", o procedurach medycznych, które były i będą zastosowane wobec niej, o stanie zdrowia i miejscu przebywania członków rodziny itp.

Zadaniem pomagającego jest również zarządzanie informacją w ten sposób, że ogranicza się dostęp informacji niesprawdzonych, plotek i sensacji podawanych przez media. Poczucie przewidywalności i kontroli zapewnia się również poprzez dostarczanie informacji o tym, co należy zrobić w następnej kolejności, co służby robią, by pomóc ofiarom, co wiadomo na temat zdarzenia, jakie usługi są dostępne (woda, pomoc lekarska, pomoc psychologiczna, pomoc społeczna), jakie są typowe reakcje na stres, jak dbać o siebie lub jak dbać o rodzinę.

Modelowanie

Zaleca się także modelowanie swoim zachowaniem spokoju. Emocje pomagającego w bardzo silny sposób wpływają na stan poszkodowanego. Pomagający nie powinien doszukiwać się patologii w zachowaniu ofiar katastrof i wypadków. Większość objawów jest zrozumiała, jeśli pomyśli się, co te osoby przeżyły. Lepiej używać uspokajających metafor i tłumaczeń: Intensywne emocje przychodzą i odchodzą jak morskie fale", Niespodziewane doświadczenia mogą wywoływać silne, przygnębiające, ale zdrowe reakcje organizmu", niż podejmować się diagnoz. Spokój można też przekazywać w sposób niewerbalny. Istotna jest kwestia dotyku: lepszy jest dotyk statyczny (trzymanie kogoś za rękę lub nadgarstek) niż dynamiczny (głaskanie).

Pomagający ma utrzymywać niedyrektywną postawę przez cały czas swojego kontaktu z ofiarami wypadków i katastrof. Pozwala to na podmiotowe podejście do poszkodowanego, który przestaje być jedynie przedmiotem oddziaływań medycznych, ratowniczych czy policyjnych. Profesorowie Lasogga i Gasch, podsumowując, piszą: Człowiek składa się nie tylko z ciała i kości, ale również z duszy".

H. Cz., M. O.-B.

Hanna Czuchnowska - psycholog, ukończyła Studium Trenerskie oraz Studium Pomocy Psychologicznej i Psychoterapii w Sopocie.

Magdalena Orzechowska-Bączyk- psycholog, od 1999 r. pracuje jako psycholog policyjny w Komendzie Wojewódzkiej Policji w Gdańsku.

Przypisy

¹Pojęcie to wprowadzili do języka niemieckiego dwaj psychologowie Uniwersytetu w Dortmundzie, prof. dr Frank Lasogga i prof. dr Bernd Gasch.

² Profesjonaliści w zakresie zdrowia psychicznego - lekarze psychiatrzy, psychologowie, interwenci kryzysowi, psychoterapeuci.

³ Według Carla Rogersa - jednego z głównych przedstawicieli psychologii humanistycznej.

BIBLIOGRAFIA

Dudek Bohdan, Zaburzenie po stresie traumatycznym, GWP, Gdańsk, 2003.

Lasogga Frank, Gasch Bernd, Notfallpsychologie: Lehrbuch fiir die Praxis, Springer-Verlag (Berlin, Heidelberg, New York, Hongkong, London, Mailand, Paris, Tokio, Wien), 2008

Internet: Psychological first aid. Field Operations Guide, wydanie drugie, podręcznik opracowany przez Terrorism and Disaster Branch National Child Traumatic Stress Network i National Center for PTSD

Inne z kategorii

„Hola Hola” – nowy teledysk DAGADANA we współpracy z Niebieską Linią IPZ

28.03.2025

„Hola hola” – to opowieść o rozmowie matki z córką...

czytaj dalej

Procedura Niebieskie Karty

19.02.2024

W 2023 roku procedura "Niebieskie Karty" została wzbogacona o kilka nowych elementów.

 

...

czytaj dalej