Porozumienie bez przemocy w szkole

Przełom XX i XXI wieku niewątpliwie zapisze się w dziejach ludzkości jako czas ogromnych przemian społecznych i niespotykanego dotąd rozwoju cywilizacji. Każdego dnia docierają do nas informacje o wynalazkach, odkryciach i zmianach, które ułatwiają życie i dają ludziom poczucie komfortu. Zmiany dotyczą także dostępu do wiedzy, która jest wszędzie i trzeba umieć wybierać to, co ważne i potrzebne oraz nauczyć się, jak z tego korzystać.

Na rozwój osobowościowy człowieka od najmłodszych lat wpływa najbliższe otoczenie, czyli rodzina, a od około 7. roku życia także szkoła, która ma za zadanie przygotować dzieci i młodzież do warunków, w jakich przyjdzie im żyć, kiedy opuszczą jej mury.   Pojawia się zatem pytanie, jak zmiany rozwoju cywilizacji wpływają na zmiany w szkole, czy szkoła przygotowuje człowieka do rzeczywistości, w jakiej później będzie funkcjonował? Czy raczej jest tak, że edukacja nadal oparta jest na zasadach pruskiego modelu, który powstał prawie 200 lat temu na miarę potrzeb tamtych czasów, kiedy to celem było nauczyć społeczeństwo pisać i czytać, a źródłem wiedzy był nauczyciel. Kiedy należało przygotować ludzi do warunków rozwoju gospodarczego, do obsługi maszyn i urządzeń, przystosować do pracy w fabrykach i urzędach. Dyscyplina i posłuszeństwo wobec nauczyciela były metodami koniecznymi do przygotowania obywateli do nowych warunków życia.

Świat dzisiaj

Dzisiejszy świat i rynek pracy wymaga od pracowników czegoś więcej, w tym przede wszystkim umiejętności miękkich. Liczą się zdolność komunikacji werbalnej i niewerbalnej, asertywność, empatia. Ważne są umiejętności nawiązywania relacji, współpracy i umiejętność rozwiązywania problemów. Jakie są skutki braku tych umiejętności w rodzinie, w szkole, w pracy, w sąsiedztwie czy na ulicy wszyscy wiemy i doświadczamy każdego dnia. Efektem tego są zachowania, które bazują na krzyku, wzbudzaniu lęku, kłamstwie, agresji, co w rezultacie ma wpływ na brak poczucia wartości i poczucia bezpieczeństwa człowieka. Stanowi to poważny problem społeczny i wymaga skutecznych działań mających na celu zmianę zachowań na zachowanie służące człowiekowi i społeczeństwu.   Przyznam, że przez 16 lat mój sposób komunikowania się i budowania relacji również powielał wyuczone i znane schematy. Swoimi sposobami skutecznie rozwiązywałam problemy, dlatego miałam wielu ludzi wokół siebie, ponieważ na mnie można było polegać. Dawałam sobie radę nawet wtedy, kiedy innym nie wychodziło. Krzykiem przekonywałam innych do swoich racji, przez co zyskiwałam wysoką pozycję w towarzystwie – tak mi się przynajmniej wydawało. Z łatwością zawierałam nowe znajomości, dlatego miałam wrażenie, że moje zachowania są godnepodziwu i naśladowania. Czułam się lepsza od innych, tym się dowartościowywałam. Później jednak zrozumiałam, że wiele z tych znajomości nie przetrwało próby czasu, ponieważ było pewnego rodzaju kalkulacją.   W szkole również doświadczałam metod nauczania, które nie uczyły mnie umiejętności współpracy, nie miałam możliwości dyskutowania z koleżankami i kolegami, bo to zakłócało dyscyplinę i przeszkadzało w realizacji materiału. Źródłem wiedzy był nauczyciel i książki, a próby wymiany informacji z drugim uczniem traktowane były jak ściąganie i przeszkadzanie na lekcji. Budowaniu dobrych relacji nie służyło również ocenianie i porównywanie; było raczej powodem do konkurowania ze sobą, a osoby, które miały gorsze wyniki, czuły się źle w środowisku klasowym. Celem samym w sobie było bycie lepszym od innych.

Zmiana na lepsze

Gdy rozpoczęłam naukę w I Liceum Ogólnokształcącym im. Kazimierza Wielkiego w Zduńskiej Woli, poznałam inne metody pracy na lekcji i zasady współtworzenia społeczności klasowej. Na lekcjach wychowawczych poznałam język Porozumienia Bez Przemocy (PBP). Jest to język empatycznej komunikacji interpersonalnej stworzony przez Marshalla Rosenberga, którego zastosowanie polega na użyciu tak zwanych 4 kroków: obserwacji (wyrażanie tego, co widzę, słyszę bez ocen, porównań i interpretacji), uczuć (co czuję i jakie emocje wyzwalają we mnie zachowania drugiej osoby), potrzeb (mówienie o potrzebach własnych z uwzględnieniem potrzeb rozmówcy; warto pamiętać, by nie mylić potrzeb ze strategią ich zaspokajania), próśb (zwracamy się z prośbą z uwzględnieniem możliwości przyjęcia odmowy).   Początkowo nieznana dla mnie nazwa skupiła moją uwagę na słowie przemoc. W moim przekonaniu nie stosowałam żadnej przemocy. Jednak późniejsze doświadczenia uświadomiły mi, że ludzie, analizując słowo przemoc, biorą pod uwagę jedynie przemoc fizyczną i nie zważają namniej dostrzeganą, a często bardziej dotkliwą przemoc psychiczną, w tym wykluczenie. Dlatego zaczęłam interesować się językiem PBP, jednak nie do końca byłam przekonana, że empatyczna komunikacja może mieć zastosowanie w życiu codziennym.   Zaczęłam uczęszczać na zajęcia koła mediacyjnego prowadzone przez moją wychowawczynię – panią Annę Szulc. Na początku nie byłam pilną uczennicą, raczej szukałam potwierdzenia, że moje myślenie jest słuszne – w niektórych sytuacjach język PBP może być skuteczny, ale nie wierzyłam, że używając na co dzień języka PBP można skutecznie rozwiązywać problemy (wykluczając patologię i choroby psychiczne).   Pani Szulc wyrażała inny pogląd i pewnego dnia usłyszałam od niej, że wszystkich lubi. To był mocny argument potwierdzający moją teorię i oczywiście nie omieszkałam podzielić się z panią Szulc uwagą, że to nie jest możliwe, by wszyscy się lubili. Wtedy usłyszałam w odpowiedzi – ja nie mówię, że wszyscy się lubią, ja mówię, że ja wszystkich lubię, a to nie jest to samo. Ta odpowiedź mnie nie przekonała, dlatego jako kontrargumentu skuteczności podałam przykład mojego konfliktu z koleżanką, który rozpoczął się w pierwszej klasie szkoły podstawowej i obecnie – uważam – nie jest możliwy do rozwiązania. Niewinna kłótnia dzieci przerodziła się w spór, w który zaangażowali się rodzice, nauczyciele, a w rezultacie sprawa miała być zgłoszona na Policję. Po ukończeniu szkoły podstawowej, by nie mieć ze sobą kontaktu, wybrałyśmy zupełnie inne szkoły gimnazjalne, następnie ponadgimnazjalne. Ze względu na fakt, że mieszkałyśmy w małym mieście przypadkowe spotkania były nieuniknione. Za każdym razem jednak okazywałyśmy sobie wzajemną niechęć i wrogość.   Moja wychowawczyni uważała, że jest możliwe zakończenie tego konfliktu. Możesz spróbować – zaproponowała. Zaczęłam mieć dziwne poczucie, że jestem na to gotowa, że chciałabym rozwiązać ten konflikt, tylko miałam obawy, czy się nie ośmieszę, nie narażę na złośliwekomentarze, jak to będzie przyjęte po 9 latach wojny? Pani Szulc zaproponowała, bym napisała to, co chcę przekazać koleżance, a wychowawczyni pomogła mi moje słowa zapisać w języku Porozumienia Bez Przemocy. Oto treść mojego listu: Dobry wieczór *****. Wiele lat upłynęło od czasu wydarzeń, które były powodem naszych nieporozumień. Dla mnie jest bardzo ważne, by mieć dobry kontakt z ludźmi, dlatego postanowiłam do Ciebie napisać i powiedzieć Ci, że źle się z tym czuję i jest mi bardzo przykro, że przez tyle lat mijamy się na ulicy i nawet nie mówimy sobie cześć. Chcę Ci również powiedzieć, że nie czuję do Ciebie żadnej urazy, a za to, co było powodem naszych nieporozumień, z mojej strony serdecznie Cię przepraszam. Wyciągam rękę na zgodę i będzie mi bardzo miło, jak życzliwie przyjmiesz tę propozycję. Życzę Ci dobrej nocy i pozdrawiam   Gdy wysłałam wiadomość, doświadczyłam uczucia, którego wcześniej nigdy nie znałam. Było to zadziwiające, nawet nie oczekiwałam odpowiedzi. Cieszyłam się, że z mojej strony sytuacja została zakończona. Jeszcze więcej radości sprawił mi fakt, że tak szybko otrzymałam odpowiedź:"Cześć. Myślę chyba, że mamy już tyle lat, że nadszedł czas, żeby zapomnieć o dziecinnych kłótniach. Dziękuję za wiadomość i pozdrawiam".   Ta sytuacja przekonała mnie o skuteczności języka Porozumienia Bez Przemocy. Później wielokrotnie spotykałam się z sytuacjami, w których – dzięki empatycznej komunikacji – rozwiązywałam problemy. Moje relacje z ludźmi i moje życie znacząco się zmieniły.

Projekt badawczy

Moja wychowawczyni zaproponowała mi napisanie pracy naukowo-badawczej Język Porozumienia Bez Przemocy w szkole – badania społeczne. Celem projektu było badanie i analiza skuteczności komunikacji i relacji w środowisku szkolnym i domowym. Badaniem zostało objętych 2.543 respondentów. Byli to uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, a także nauczyciele i rodzice.   Wyniki badań potwierdziły, że problemy komunikacji i relacji interpersonalnych dotyczą wszystkich rozpatrywanych w projekcie relacji: dziecko-rodzic, uczeń-nauczyciel, dziecko/uczeń-rodzic nauczyciel, a także kontaktów rówieśniczych. Najczęściej przyczyną tych problemów jest brak wzajemnego porozumienia oraz kierowanie się emocjami i branie pod uwagę tylko własnych racji. Natomiast skutkami tych konfliktów i nieporozumień są: kłamstwo, krzyk, lęk i agresja.   Zarówno nauczyciele, rodzice, jak i uczniowie widzą potrzebę oraz wykazują chęć poznawania i uczenia się języka Porozumienia Bez Przemocy. Uczestnicy przeprowadzonych w ramach projektu warsztatów ocenili, że poznane treści mogą być pomocne zarówno w życiu prywatnym, jak i pracyzawodowej oraz mogą kształtować pozytywne relacje interpersonalne w społeczeństwie. Popierali oni również inicjatywę wprowadzenia przedmiotu szkolnego, który umożliwiłby nabywanie umiejętności empatycznej komunikacji od najmłodszych lat.   Praca naukowo-badawcza, która powstała w następstwie realizacji projektu, została zgłoszona do konkursu naukowego Explory. Praca została bardzo dobrze oceniona już na etapie półfinałowym we Wrocławiu. Usłyszałam słowa uznania i podziwu od jurorów, a co najważniejsze, dostałamakredytację na finał Gdynia E(x)plory Week 2016. Było to bardzo ważne wydarzenie w moim życiu, dało mi pewność, że projekt jest wartościowy. W Ogólnopolskim Finale Konkursu E(x)plory zdobyłam trzecie miejsce i tytuł Młodego Naukowca. Jest to pierwszy projekt w historii konkursuz dziedziny nauk społecznych, który został tak wysoko oceniony.   Wspomnienia z konkursu są jednymi z najpiękniejszych w moim życiu. Poznałam wspaniałych, życzliwych ludzi i dostałam szansę, którą staram się wykorzystać. Obecnie działam w Explory już nie jako młody naukowiec, a wolontariusz. Biorę także udział, jako prelegentka w wielu eventach i konferencjach naukowych, na których promuję empatyczną komunikację i empatyczne relacje. Zachęcam do podejmowania wyzwań młodsze koleżanki i kolegów, zachęcam do rozwoju i realizowania marzeń.

Plany na przyszłość

Dzisiaj z sentymentem powracam myślami do czasu spędzonego w liceum. Jeśli szkoła ma się zmieniać, jeśli edukacja ma przygotowywać do dorosłego życia, do empatycznego funkcjonowania w społeczeństwie, to I Liceum Ogólnokształcące w Zduńskiej Woli jest na dobrej drodze. Tutaj otrzymałam bardzo dobre przygotowanie do podjęcia studiów, do rozwoju, do realizowania swoich pasji i marzeń.   W liceum, oprócz wiedzy merytorycznej, nabyłam umiejętności, które zmieniły moje życie. Tutaj dostałam ogromne wsparcie zarówno ze strony dyrekcji, jak i nauczycieli, ale też koleżanek i kolegów. Nawet dość duży konflikt klasowy jest przez nas wspominany jako jedno z bardziej budujących doświadczeń, z którego wyniknęło wiele dobrego i który nauczył nas, że nawet bardzo trudne i zagmatwane sytuacje mogą być rozwiązane w taki sposób, by wszyscy na tym skorzystali i nie czuli się pokrzywdzeni.   Dotychczas miałam możliwość kształcenia się w wielu dziedzinach i to nie tylko tych, które objęte są programem nauczania. Dzięki temu teraz jestem studentką I roku Polityki Społecznej na Uniwersytecie Warszawskim i z powodzeniem mogę rozwijać swoje zainteresowania. Swoją przyszłość wiążę z kształceniem umiejętności komunikacji interpersonalnych i stosowaniem zachowań empatycznych w relacjach między ludźmi. Moim marzeniem jest, aby edukacja szkolna w Polsce była dostosowana do świata, w którym – oprócz wiedzy przedmiotowej – ważne są takżeumiejętności związane z budowaniem pozytywnych, satysfakcjonujących relacji z samym sobą i innymi. By uczniowie mieli wsparcie w dążeniu do celu i tak, jak ja, mieli szansę rozwoju i spełniania swoich marzeń oraz planów zgodnie ze swoimi zainteresowaniami i zdolnościami.   Kinga Woskowska – autorka pracy naukowo badawczej Język Porozumienia Bez Przemocy w szkole – badania społeczne, studentka Polityki Społecznej na Uniwersytecie Warszawskim.