Postępowanie w przypadku stalkingu

Wieloletnie doświadczenia światowych ośrodków zajmujących się stalkingiem pozwoliły wypracować kilka odmiennych modeli postępowania w przypadku tego problemu. Bazują one na różnicach kulturowych danej populacji w postrzeganiu tego rodzaju nękania, zachowaniach go stanowiących, odmiennych uregulowaniach prawnych oraz sposobach działania. Istnieją też różne teorie na temat podejścia do sprawcy i ofiary. Jedne zakładają bezwzględną konieczność oddzielenia sprawcy od ofiary, jako warunek niezbędny w pracy nad problemem stalkingu, inne z kolei pojmują go jako zaburzoną relację interpersonalną, wskazując wręcz na konieczność pracy z obydwojgiem partnerów, czy to w formie terapii indywidualnej, terapii par, czy też oddzielnych grup terapeutycznych dla sprawców i dla ofiar.

Do chwili obecnej nie powstała ujednolicona światowa definicja stalkingu, np. definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), jak ma to miejsce w przypadku wielu chorób, zaburzeń i problemów społecznych. Stalking nie został też sklasyfikowany w ramach systemów DSM IV czy ICD-10. Nie istnieje również jednolity model postępowania terapeutycznego wobec niego. Nie można mówić o ujednoliconym modelu interwencyjnym i prawno-karnym.

Funkcjonujące już wzorce postępowania w przypadku stalkingu (np. model kanadyjski czy australijski) nie zawsze dają się wiernie przełożyć na grunt europejski, choćby ze względu na wspomniane różnice kulturowe i prawne, a także stosowane metody prewencyjne. Podobnie wygląda sytuacja pomiędzy poszczególnymi krajami w Europie. Przykładowo w realiach polskich trudno sobie wyobrazić zastosowanie aresztu tymczasowego wobec osoby, która zleciła przyjazd pod dom byłej ukochanej karawanowi pogrzebowemu w dniu jej ślubu. Rozwiązania istniejące np. w Holandii dają taką możliwość w postaci tzw. aresztu prewencyjnego. Podobnie ma się kwestia dotycząca terapii sprawcy ? ustawodawstwo niemieckie dopuszcza możliwość zastosowania przymusowej terapii wobec sprawcy (co oczywiście rodzi pytanie o jej skuteczność), w innych krajach tego typu rozwiązanie nie występuje.

Istnieje zatem paląca potrzeba stworzenia "kultury stalkingu" w sensie jednolitego dla danego kraju sposobu jego pojmowania i stosowania właściwych środków zaradczych. Prowadzone są badania (choćby przez Włoskie Towarzystwo Psychologii i Kryminologii) mające na celu zaadaptowanie metod postępowania w przypadku stalkingu do polskich realiów prawnych i kulturowych. Z posiadanych przeze mnie informacji wynika, że trwają również prace nad ustosunkowanie się polskich organów prawodawczych do problemu stalkingu. Część posłów wystąpiła z interpelacją w tej sprawie (interpelacja nr 8503 z dnia 12 marca 2009 roku posła Cezarego Tomczyka oraz grupy posłów z Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej w sprawie ograniczenia zjawiska stalkingu), a Departament Legislacyjny Ministerstwa Sprawiedliwości, poprzez Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, zlecił sporządzenie ekspertyz dotyczących stalkingu w Polsce. Temat jest zatem otwarty, ale wymaga szybkich działań.

Zgłoszenie przypadku

Specjaliści (psycholodzy, pedagodzy, prawnicy, pracownicy socjalni, funkcjonariusze policji i inne osoby) dowiadują się o przypadkach stalkingu w różnych okolicznościach. Najczęściej to sama ofiara poszukuje pomocy, ponieważ nie jest w stanie poradzić sobie z zaistniałą sytuacją. Przed zgłoszeniem się do specjalisty osoby prześladowane próbują najpierw same zidentyfikować swój problem, szukając informacji w internecie, prasie czy publikacjach. W mojej pracy zdarzały się również przypadki poinformowania o stalkingu przez pedagoga szkolnego, do którego zgłosili się uczniowie z takim problemem, kilka ofiar trafiło do specjalistów efekcie prowadzonych badań nad występowaniem stalkingu w Polsce. To one właśnie uświadomiły im, że to ich dotyczy to zjawisko. Czasami osoby nękane są przysyłane przez innych specjalistów, którzy nie posiadają wystarczającej wiedzy i doświadczenia, aby skutecznie pomóc ofiarom stalkingu.

Niezależnie od tego, w jakim kontekście nastąpiło uzyskanie informacji o przypadku nękania, jeżeli istnieje podejrzenie stalkingu, należy skierować ofiarę na konsultacje do odpowiednio przeszkolonych specjalistów zajmujących się tym problemem. Sprawy nie należy lekceważyć, ponieważ w grę wchodzić może zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia lub życia.

Czerpać od innych

W Polsce brakuje specjalistów zajmujących się stalkingiem. Do nabycia umiejętności profesjonalnego pomagania w zakresie stalkingu, podobnie jak w przypadku każdego innego problemu psychologicznego, nie wystarczy uzyskanie podstawowych informacji na temat tego zjawiska. Konieczna jest pogłębiona praktyka pod okiem specjalistów w tej dziedzinie, którzy mają wieloletnie doświadczenie w pracy z ofiarami stalkingu. Nie wydaje się, by przed 2004 rokiem problem stalkingu był znany nawet w kręgu osób zajmujących się profesjonalnym pomaganiem. Wobec braku rodzimych specjalistów, istnieje pilna potrzeba poszukiwania wiedzy za granicą, w instytucjach i organizacjach zajmujących się od lat tym zagadnieniem.

Warto zapoznać się z istniejącymi już na świecie rozwiązaniami problemu, by móc wybrać metodę najlepszą do zastosowania w realiach danego kraju i danej populacji. Ponadto, podobnie jak w każdym innym kontakcie terapeutycznym, najwięcej umiejętności można zdobyć w czasie bezpośredniej pracy pod okiem doświadczonych superwizorów.

W przypadku stalkingu nie tylko ofiara i jej bliscy wymagają pomocy, lecz również - choć dla niektórych może brzmieć to paradoksalnie ? sprawca, który niejednokrotnie chciałby zapanować nad swoimi zachowaniami, ale ze względu na pewne czynniki psychologiczne nie jest w stanie tego uczynić. Z mojego punktu widzenia właściwe zajęcie się sprawcą stanowi warunek niezbędny do skutecznego rozwiązania problemu stalkingu.

Praca ze stalkerem

W mojej pracy nad tym problemem zdecydowałam się na skorzystanie z metod i sposobów wypracowanych i rekomendowanych przez Włoskie Towarzystwo Psychologii i Kryminologii. Ideą przewodnią tych działań jest objęcie kompleksową pomocą zespołu interdyscyplinarnego wszystkich osób dotkniętych stalkingiem - ofiar, sprawców oraz ich rodzin i innych bliskich. Wobec braku wyspecjalizowanych zespołów interdyscyplinarnych ds. stalkingu w Polsce, zdecydowałam się na współpracę z istniejącymi już strukturami. Tak powstał pierwszy w naszym kraju, można by rzec eksperymentalny, Punkt Informacyjno-Konsultacyjny ds. Stalkingu przy Komendzie Miejskiej Policji w Chełmie(działał od lutego do lipca 2008 r.).  Model ten okazał się skuteczny dla niektórych ofiar, gdyż z racji na lokalizację punktu przy Komendzie Policji gwarantował on prześladowanym dodatkowy komfort psychiczny poprzez zwiększenie poczucia bezpieczeństwa i zmniejszenie poczucia bezradności wobec działań stalkera. Takie umiejscowienie punktu konsultacyjnego z jednej strony ułatwiało wymianę informacji w związku z prowadzonym w kilku przypadkach postępowaniem dochodzeniowym, z drugiej jednak znacznie utrudniało pracę ze sprawcami stalkingu, gdyż punkt nie był dla nich przestrzenią neutralnego spotkania ze specjalistą, np. psychologiem. Istnieje zatem potrzeba wypracowania innych rozwiązań, aby móc zagwarantować zarówno ofierze, jak i sprawcy pomoc na poziomie najlepszym z możliwych.

W pracy wspomnianego punktu informacyjno-konsultacyjnego zmuszona byłam zawęzić obszar działań do pewnych tylko dziedzin (kilku specjalistów), gdyż z braku zrozumienia dla problemu stalkingu w szerokich kręgach profesjonalistów zajmujących się pomocą psychologiczną czy przeciwdziałaniem przemocy i prewencją kryminalną, wiele działań pozostawało bezowocnych.

W bezpośredniej pracy z osobą dopuszczającą się zachowań stanowiących nękanie, konieczne jest "przepracowanie" problemów wewnętrznych leżących u podłoża stalkingu. Fundamentalne w programie terapii jest wzięcie odpowiedzialności za swoje czyny i ugruntowanie umiejętności samostanowienia. Bez tego nie można mówić o rozwiązaniu problemu stalkingu. Każde inne rozwiązania mogą być skuteczne tylko przy niewielkim nasileniu problemu, np. przy trudnościach w pogodzeniu się z rozstaniem z osobą darzoną uczuciem, gdy stan ten bazuje na emocjach, a nie na zakorzenionych wewnętrznych deficytach bądź patologicznych stylach nawiązywania, kształtowania i trwania w określonych relacjach interpersonalnych. W przypadku gdy zachowanie określane jako stalking następuje w efekcie ugruntowanych problemów natury psychologicznej, modele interwencji, które nie uwzględniają konieczności terapii sprawcy (optymalnie w warunkach jego dobrowolnego w niej udziału) i zakładają np. wyłącznie skazanie go w oparciu o zachowania wyczerpujące znamiona przestępstwa, są tylko namiastką rozwiązania problemu, mają charakter tymczasowości (czas odbywania kary pozbawienia wolności) i, jak wykazują wyniki badań dotyczących nawrotów i seryjności zachowań, mogą okazać się tragiczne w skutkach.

Ocena zagrożenia

Według modeli amerykańskich¹ promujących usystematyzowane podejście do stalkingu, istotnym krokiem w pracy nad tym problemem jest ocena ryzyka zagrożenia. Głównym celem tego etapu pracy zespołowej jest zebranie wszystkich możliwych informacji ułatwiających ocenę nasilenia stalkingu w danej sytuacji i na dany moment, a także skompletowanie informacji na temat ofiary, stalkera, kontekstu ich relacji, możliwych konsekwencji po ewentualnym przystąpieniu do interwencji. Dopiero w obliczu tych informacji możliwe jest podjęcie decyzji o zastosowaniu interwencji bądź jej zaniechaniu. Czasem właśnie brak interwencji jest najlepszą taktyką, zwłaszcza wobec faktu, iż w zdecydowanej większości przypadków nękania nie dochodzi do zagrożenia zdrowia lub życia ofiary, a przy braku jakiejkolwiek odpowiedzi ofiary na te zachowania i braku interwencji zewnętrznej - zachowania te wygasają. Jest to jednak uzależnione od cech indywidualnych ofiary, sprawcy i dynamiki relacji między nimi. Stalking może mieć zatem formę łagodną, nie stanowiącą zagrożenia i nie wymagającą interwencji, i nasiloną, w której interwencja jest konieczna.

Z mojego punktu widzenia rozwiązaniem optymalnym w realiach polskich byłoby połączenie niektórych elementów tzw. zarządzania przypadkami stalkingu z prowadzeniem terapii sprawcy i ofiary (w razie konieczności z udziałem ich bliskich). Wybór jednej z tych dróg, z pominięciem drugiej, nie wydaje się właściwy. W świetle doświadczeń istotne jest również udzielenie wsparcia psychologicznego ofierze, tak, aby przy występującym często rozchwianiu emocjonalnym nie wycofała się ona z decyzji o prowadzeniu interwencji, a także zmotywowanie samego sprawcy do podjęcia własnej terapii psychologicznej, a jeżeli jest to konieczne ? również leczenia psychiatrycznego. Tak kompleksowe podejście do problemu stalkingu daje największą gwarancję skutecznej interwencji.

Zespoły interdyscyplinarne

Po przyjęciu zgłoszenia o stalkingu zadaniem specjalistów jest rozpoznanie, czy rzeczywiście w danym przypadku mamy do czynienia z tego typu zachowaniem. Chodzi o wstępne rozpoznanie i zweryfikowanie przypadku stalkingu. Jeśli te wstępne kroki potwierdzą istnienie problemu, to w uzgodnieniu z ofiarą do działania należy włączyć zespół interdyscyplinarny, gdyż w tym przypadku jedynie zespołowa praca specjalistów z różnych dziedzin daje szansę na właściwe rozwiązanie sprawy.

Optymalne wydaje się zatem utworzenie neutralnych wobec ofiar i sprawców interdyscyplinarnych punktów konsultacyjnych ds. stalkingu, które będą świadczyły kompleksową i długoterminową pomoc, oferując m.in. odpowiednią interwencję i w razie potrzeby stały monitoring sprawy. Innym rozwiązaniem mogłoby być przeszkolenie szerokiej rzeszy specjalistów działających w istniejących już strukturach zajmujących się interwencją kryzysową, przeciwdziałaniem przemocy i prewencją kryminalną, aby zakresem swoich oddziaływań objęli także osoby doświadczające stalkingu.

Nie ulega wątpliwości, że zawężenie stalkingu tylko i wyłącznie do problemu kryminologiczno-prawnego (analiza czynów sprawcy i jego skazanie w oparciu o przesłanki o popełnionym przestępstwie) lub psychologicznego, nie jest właściwe. Stalking jest problemem interdyscyplinarnym i jako taki powinien być traktowany. Aby skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku, nie wystarczą pojedyncze oddziaływania policji, psychologów czy przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości. Konieczne jest współdziałanie specjalistów. Praca zespołów interdyscyplinarnych daje gwarancję właściwego podejścia do tego problemu.

1 Por. White and Cawood, "Threat of Stalking", w: "The Psychology of stalking- Clinican and Forensic Perspectives", pod red. J.Reid Meloy, wyd. Academic Press,1998, San Diego, s. 295-312.

Justyna Skarżyńska-Sernaglia