Przemoc na Podlasiu
Aktualności
Niebieska Linia 2/2010
Ludzie starzy w różnych okolicznościach i z różnych powodów stają się ofiarami złego traktowania. Sprawcami przemocy wobec nich są najczęściej współmałżonek i dzieci - częściej syn niż córka. Okazuje się, że większość osób krzywdzących to najbliższa rodzina poszkodowanego.
Problem nadużyć i zaniedbań w stosunku do osób starszych istniał zawsze. Jednak wraz z procesami industrializacji, urbanizacji oraz rewolucyjnymi niemal przeobrażeniami społeczno-politycznymi w wielu krajach - w tym także w Polsce - zjawisko to się nasiliło. Kliniczne opisy złego traktowania osób starszych od dawna obecne są w licznych opracowaniach. Jednakże we współczesnej literaturze naukowej niewiele jest treści dotyczących tego problemu opartych na badaniach o różnym zasiągu geograficznym, czy pochodzących z odpowiednich jednostek urzędowych" (Hamp 2003). Istnieją zatem trudności w dokładnym oszacowaniu rozmiarów tego zjawiska, gdyż jest to problem jak dotąd mało rozpoznany (Halicka 1997), a nawet jeśli publikuje się informacje na ten temat, to zazwyczaj dotyczą one nadużyć i zaniedbań ze strony członków rodziny. Rzadko spotyka się ujęcie tego problemu w kontekście relacji ludzi starych z osobami obcymi.
W literaturze gerontologicznej przemoc rozumiana jest jako złe traktowanie osób starych, które przejawia się pod postacią nadużyć i zaniedbań. Definicja złego traktowania osób starszych odnosi się do umyślnych, celowych działań, które powodują krzywdę lub stanowią poważne zagrożenie doznaniem krzywdy (zamierzonej lub niezamierzonej). Działania takie podejmowane są wobec bezbronnych osób starszych ze strony opiekunów lub innych osób, którym one ufają. Złe traktowanie osób starszych to także zaniedbania ze strony opiekunów i brak zaspokojenia ich podstawowych potrzeb czy też zaniechanie ochrony osób starszych przed krzywdą (Bonnie, Wallace 2003).
World Report on Violence and Health Światowej Organizacji Zdrowia definiuje nadużycia wobec osób starych jako pojedyncze lub powtarzające się działanie, powodujące krzywdę (szkodę) lub strapienie (niedolę) człowieka starego (Krug i in. 2002).
Ludzie starzy w różnych okolicznościach i z różnych powodów stają się ofiarami złego traktowania. Jednak problem ten jest w Polsce mało rozpoznany. Z tych względów stal się on w ostatnich latach przedmiotem badań empirycznych Zakładu Andragogiki i Gerontologii Uniwersytetu w Białymstoku, który we współpracy z Komendą Wojewódzką Policji w Białymstoku oraz Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie w Białymstoku realizował w latach 2006-2009 własny projekt badawczy - Przemoc wobec ludzi starych w Polsce. Na przykładzie badań środowiskowych na Podlasiu". Był on finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Zanim jednak zaprezentowane zostaną wyniki badań, krótkiego omówienia wymagają założenia metodologiczne.
Metodologia badań
Celem projektu było zdiagnozowanie przemocy wśród osób w wieku 60 i więcej lat w województwie podlaskim oraz zaplanowanie i podjęcie działań prewencyjnych, interwencyjnych i edukacyjnych. Badania były realizowane na obszarach miejskich i wiejskich, wybranych celowo ze względu na środowiskowe zróżnicowanie pod względem statusu społecznego, a także pod względem etnicznym i kulturowym.
Przemoc rozumiana była pod postacią nadużyć i zaniedbań. Przez nadużycia rozumieliśmy sposoby zachowania lub/i akty działania, które przejawiają się w stosowaniu aktów przemocy fizycznej lub/i psychicznej, np. zadawanie bólu fizycznego (bicie) lub udręki duchowej (poniżanie osoby starszej, ograniczanie jej praw), natomiast zaniedbania rozumiane były jako intencjonalne bądź pozbawione intencji, ale szkodliwe zachowania opiekunów formalnych bądź nieformalnych, którym osoby starsze ufają (np. odmowa lub zaniechanie opieki). Wyróżniliśmy także zachowania agresywne jako przemoc charakteryzującą się szczególną napastliwością i brutalnością.
Badania realizowane były w trzech etapach. W pierwszym etapie, za pomocą sondażu diagnostycznego, badano opinię 560 osób, tj. studentów, policjantów dzielnicowych, pracowników socjalnych i pielęgniarek dotyczących postrzegania przemocy. Drugi etap stanowiły badania środowiskowe wśród wybranych drogą losową 619 osób w wieku 60 i więcej lat, mieszkających w środowiskach miejskich (trzy dzielnice mieszkaniowe w Białymstoku) i wiejskich (trzy gminy: Krynki, Kleszczele i Zbójna) w województwie podlaskim. Badania były prowadzone przy użyciu kwestionariusza ankiety i testu zdań niedokończonych. Trzeci etap badań to studium przypadku opisujące w sposób bardziej pogłębiony nadużycia i zaniedbania wobec osób starszych. Wywiadem pogłębionym objętych zostało 47 osób - deklarowanych ofiar przemocy.
W prezentowanej pracy omówione zostaną jedynie badania ilościowe zrealizowane w ramach etapu drugiego, a mianowicie wybrane problemy nadużyć i zaniedbań, do których dochodzi w środowisku rodzinnym oraz w najbliższym otoczeniu (sąsiedztwie) seniorów.
W rodzinie
Nadużycia wobec osób starszych przybierają coraz okrutniejszą postać, na co wskazują przeprowadzone przez nas badania i statystyki Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku. Przyjrzyjmy się zachowaniom agresywnym, jakich doznały osoby starsze ze strony swoich najbliższych (tabela 1.).
Wśród badanych osób starszych najczęściej dochodziło do kłótni (12,8%). Kolejne trudne sytuacje w życiu seniorów związane były z kierowaniem pod ich adresem wyzwisk i znieważaniem ich (9,5%). Zwraca także uwagę, iż popychanych i szturchanych było 3,1% seniorów, a bitych dalsze 3,1%. Niespełna 3% było wyganianych z mieszkania, a zastraszanych 2,4%. W przypadku 1,1% badanych osób starszych ograniczana była wolność.
Miejsce zamieszkania miało związek z nadużyciami wobec ludzi starych (tabela 2.). W tabeli uwzględniono tylko te osoby, które doświadczyły zachowań agresywnych w rodzinie. Spośród sześciu badanych środowisk województwa podlaskiego najbardziej zagrożone przemocą były osoby z gmin wiejskich Kleszczele i Zbójna. W tych środowiskach obserwuje się największe nasilenie wszystkich wymienionych zachowań agresywnych. Zaznaczyć ponadto należy, iż najbardziej niepokojąca jest sytuacja seniorów mieszkających w gminie Kleszczele, bowiem odsetek wskazań wszystkich nadużyć był tam najwyższy. Wydaje się, że przyczyn przemocy doszukiwać się można w problemach związanych z trudną sytuacją społeczno-materialną, z nadużywaniem alkoholu przez członków rodziny, a być może też w różnicach kulturowych. W środowiskach jednolitych etnicznie i kulturowo, a takimi są gminy Kleszczele i Zbójna, przejawy przemocy psychicznej i fizycznej wobec osób starszych są odnotowywane najczęściej.
TABELA 1 Zachowania agresywne ze strony członków rodziny (n=619=100%)
TABELA 2 Zachowania agresywne w rodzinie a miejsce zamieszkania (w%)
Wysokie wskaźniki zachowań agresywnych dotyczą także osiedli Bema oraz Antoniuk, mimo to jednak odsetki te są znacznie niższe (tabela 2.).
Uzyskane wyniki niepokoją nie tylko w środowiskach wiejskich, ale także miejskich. Największym problemem pojawiającym się w badanych rodzinach były kłótnie, które miały związek z wykształceniem, wspólnotą mieszkaniową, relacjami rodzinnymi, sytuacją finansową oraz problemami alkoholowymi. Osobami bardziej narażonymi na kłótnie są osoby starsze słabiej wykształcone. Wśród osób starszych z wykształceniem niepełnym podstawowym oraz tych, które do szkoły nie chodziły, ofiarami agresji było 18,2% badanych, w grupie osób z wykształceniem podstawowym i zawodowym było ich 12,3%, natomiast wśród osób z wykształceniem średnim i wyższym 9,3%. Jak widać wiedza podnosi świadomość seniorów, zwiększa autorytet, a tym samym w większym stopniu chroni przed atakami ze strony najbliższych. Osoby lepiej wykształcone w oczach sprawców przemocy stanowią - jak się wydaje - trudniejszych przeciwników. Wykształcenie, które kojarzone jest z pozycją, autorytetem, mogło stanowić swego rodzaju zabezpieczenie uniemożliwiające sprawcom przemocy uzależnienie osoby starszej od siebie.
Zebrany materiał empiryczny pozwala stwierdzić, iż na kłótnie z najbliższymi częściej narażone były osoby mieszkające samotnie (14,5%), co może nieco zaskakiwać, niż mieszkające z innymi osobami (7,4%), częściej mieszkające z dziećmi (17,8%) niż bez dzieci oraz częściej osoby mieszkające z wnukami (17,9%) niż bez wnucząt (8%). Zamieszkiwanie z dziećmi oraz wnukami jako czynnik zwiększający prawdopodobieństwo występowania agresji nie wydaje się dziwić. Wiadomo, że im więcej osób mieszka pod wspólnym dachem, tym łatwiej o konflikty. Zastanawiające jest natomiast, że samotne zamieszkiwanie sprzyja zachowaniom agresywnym. Na podstawie zebranych informacji wydawać by się mogło, iż kłótnie nie dotyczą osób samotnych. Okazuje się jednak, że jest inaczej. Trzeba brać pod uwagę, że sprawcy (np. własne dziecko, wnuk) wykorzystują samotne osoby starsze, ich ufność i bezbronność. Należy także pamiętać, że samotne zamieszkanie może być nie tyle przyczyną, co skutkiem rodzinnych nieporozumień.
Jakość relacji rodzinnych to także istotny czynnik sprzyjający konfliktom i kłótniom w rodzinie (p<0,001). Okazuje się, iż brak satysfakcji ze stosunków z najbliższymi sprzyja występowaniu waśni i nieporozumień. Osoby częściowo zadowolone i niezadowolone z relacji rodzinnych prawie trzy razy częściej (22,2%) niż osoby w pełni zadowolone (8,8%) deklarowały, że spotykają je nieporozumienia i potyczki słowne. Z zagadnieniem jakości kontaktów z najbliższymi wiążą się także problemy alkoholowe w rodzinach osób starszych. Uzyskane wyniki potwierdziły powszechne przekonanie, iż nadużycia związane są z uzależnieniem od alkoholu (p<0,05). Kłótnie częściej miały miejsce w rodzinach, w których ktoś nadużywał alkoholu (16,8%) niż w rodzinach bez wskazanego problemu (10,4%). Zaznaczyć ponadto należy, iż nie można wykluczać osoby starszej z kręgu tych, którzy wywołują kłótnie wśród najbliższych. W rodzinach osób starszych, które deklarowały, że piją alkohol, nieporozumienia występowały częściej (29,2%) niż w przypadku rodzin, w których seniorzy deklarowali abstynencję (8,6%). Nadużywanie alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo kłótni w rodzinie niezależnie od tego, kogo ten problem dotyczy.
Środowisko rodzinnie to jeden z zasadniczych obszarów, w którym mogą pojawić się sytuacje patologiczne w postaci przemocy wobec osób starszych. Wskazują na to również statystyki policyjne (tabela 3.), np. analiza zdarzeń z udziałem osób w wieku 60 i więcej lat prowadzona w Wydziale Prewencji Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku od 2006 roku, w oparciu o nadsyłane telegramy, meldunki, informacje znajdujące się w Krajowym Systemie Informacji Policyjnych (KSIP). Zebrany materiał pokazuje, że najczęściej odnotowywanymi zdarzeniami, których ofiarami stawali się ludzie starzy, były sytuacje skategoryzowane jako znęcanie się nad rodziną".
Z tabeli 3. wynika ponadto, że osoby starsze są także częstymi ofiarami rozbojów i kradzieży. W 2006 roku ofiarą kradzieży padło 19 seniorów, a dwa lata później takich ofiar było już 31. Być może sprawcą tych agresywnych zachowań był ktoś z członków rodziny.
Poza rodziną
Problem nadużyć finansowych ze strony ludzi obcych był także poruszany w badaniach prowadzonych przez Zakład Andragogiki i Gerontologii Uniwersytetu w Białymstoku. Najczęściej pojawiającą się we wszystkich środowiskach formą nadużyć finansowych ze strony osób obcych było zabieranie drobnych sum pieniędzy bez zgody i wiedzy właściciela. Sytuacji tej doświadczali najczęściej mieszkańcy wiejskiej gminy Kleszczele (6,7%), a najrzadziej - respondenci z gminy Krynki (1,9%). Niespełna 3% ankietowanych z osiedla Antoniuk i gminy Krynki powiedziało, że ktoś obcy zabierał im osobiste przedmioty (ubranie czy coś innego). Ponadto w stosunku do respondentów z tych dwóch środowisk (os. Antoniuk 1,9%, gm. Krynki 1,0%) miało miejsce zabieranie renty, emerytury, książeczki oszczędnościowej -w żadnej innej grupie osób badanych taka odpowiedź się nie pojawiła. Dodać przy tym należy, iż takie sytuacje zdarzały się jednak sporadycznie. Jedynym badanym środowiskiem, w którym osoby ankietowane wskazały, że doświadczyły nadużyć finansowych ze strony kogoś obcego w postaci wymuszania pieniędzy, było miejskie osiedle Antoniuk (1,0%).
Osoby starsze były też znieważane i wyzywane przez osoby obce (tabela 4.). Choć nie wszystkie dane zebrane w tabeli 4. spełniają warunek istotności statystycznej, pewne różnice można zauważyć. Wyniki badań pokazują, że respondenci w wieku 74 lat i poniżej nieco częściej (10,1%) niż osoby zaliczane do grupy 75 + doświadczają ze strony osób obcych zachowań agresywnych, takich jak znieważania lub wyzwiska (6,0%). Pozostałe wyniki nie są statystycznie istotne.
Warto jednak podkreślić, że o zastraszaniu, jak też o kłótniach z osobami obcymi, częściej wspominali respondenci z młodszej grupy niż ze starszej.
Stan cywilny nie był zmienną różnicującą w sposób statystycznie istotny odpowiedzi ankietowanych dotyczących omawianych form agresywnych zachowań ze strony ludzi obcych. Ponad 7% respondentów zaliczonych do kategorii samotny" oraz 9,1% będących w stałym związku odpowiedziało, że ktoś z osób obcych znieważał ich i wyzywał. Ponadto około 2% osób samotnych i tyle samo ankietowanych żyjących w związku stwierdziło, że doświadczyło zastraszania, a kłótnie - jako forma agresywnego zachowania wobec ludzi starych ze strony osób obcych, tak samo często wymieniane były przez respondentów żyjących samotnie (7,0%), jak i będących w związku (7,5%).
TABELA 3 Zdarzenia z udziałem osób w wieku 60 i więcej lat - dane za lata 2006,2007,2008, pierwsze półrocze 20091
TABELA 4 Przemoc ze strony osób obcych a wiek (w%)
Postawiono też pytanie, czy odmienność kulturowa wiążąca się w pewnym stopniu z wyznawaną wiarą, może wpływać na zachowania w stosunku do ludzi starszych? Na podstawie wyników badań przeprowadzonych na Podlasiu nie można jednoznacznie stwierdzić, iż przynależność do danego kościoła (wschodniego czy zachodniego) jest czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo doświadczania przez osoby w podeszłym wieku zaniedbań czy nadużyć ze strony ludzi obcych. Z kolei środowisko zamieszkania to istotny czynnik różnicujący odpowiedzi respondentów (p<0,001). Ankietowani ze wsi (12,4%) niemal trzykrotnie częściej niż z miasta (4,6%) wskazywali, że ktoś z ludzi obcych znieważał ich i wyzywał.
Reakcje osób starszych
Jeśli chodzi o reakcję ludzi starych na zachowania agresywne, to około połowa osób starszych (50,6%) z wybranych środowisk województwa podlaskiego nie reagowała na przemoc, twierdząc, że zachowanie członków rodziny nie miało przecież na celu niczego złego. Zdaniem osób starszych takie formy przemocy, jak kłótnie czy znieważanie towarzyszą życiu każdej rodziny. Ponadto brak reakcji mógł stanowić mechanizm obronny przed odwetem ze strony najbliższych. Niepokój wzbudza natomiast to, że przez 16,5% seniorów mówi o tłumieniu w sobie emocji towarzyszących nadużyciom i zaniedbaniom. Przyczyn takiej reakcji upatrywać należy w przekonaniu o niemożności zmiany sytuacji związanej z przemocą oraz obawami przed pogorszeniem swojej sytuacji, tj. pogorszeniem relacji ze sprawcą przemocy, którym jest osoba najbliższa.
Obie postawy wobec doznanej krzywdy, czyli brak reakcji oraz tłumienie w sobie nagromadzonych emocji, wzbudzają niepokój o los i pozycję osób starszych w ich rodzinach. Zastanawiające jest, czy osoby starsze doznające nadużyć ze strony członków rodziny nie wierzą w możliwość zmiany swojej sytuacji, czy też nie zdają sobie sprawy, że mają prawo powstrzymać najbliższych, którzy stają się sprawcami przemocy. Pod uwagę należy brać także fakt, że osoby starsze inaczej zostały wychowane. Nie powinno się występować przeciwko swojej rodzinie, bo to wstyd i nielojalność. Dlatego nie poszukują wsparcia i obrony. Zapewne mimo chęci zmiany swojej sytuacji, nie wiedzą do kogo i gdzie mogą zwrócić się o pomoc.
Podobne motywy mogą powstrzymywać osoby starsze przed poszukiwaniem pomocy w sytuacji doświadczania agresywnych zachowań ze strony osób obcych. Ponad połowa wszystkich respondentów, którzy byli ofiarą tego typu zachowań, odpowiedziała, że do nikogo nie zwraca się o pomoc (52,3%). Co prawda niektórzy próbują sami - albo z pomocą rodziny - rozwiązywać pojawiający się problem, ale otwartym pozostaje pytanie, jakie są to działania i jakie przynoszą skutki. Reakcje samodzielnego" radzenia sobie z agresywnymi zachowaniami najczęściej były podawane przez mieszkańców gminy Kleszczele (33,3%) - gdzie najwięcej było przypadków nadużyć wobec seniorów ze strony osób obcych.
Sprawca przemocy - swój i obcy
Kompleksowe omówienie problemu nadużyć i zaniedbań wobec osób starszych wymaga poruszenia także kwestii sprawców tego typu zachowań (wykres 1.). W wykresie uwzględnione zostały tylko osoby krzywdzące seniorów i zarazem będące członkami ich rodzin. Warto przypomnieć, że na 619 badanych osób starszych 47 przyznało się, że było ofiarą przemocy w rodzinie. Jaka jest natomiast rzeczywista liczba ofiar przemocy dotykającej osoby starsze w rodzinie nie tylko na Podlasiu, ale i w całej Polsce, trudno dzisiaj powiedzieć.
WYKRES 1. Sprawcy przemocy (w °/o)
Jak wynika z powyższego wykresu sprawcami przemocy wobec badanych osób starszych w rodzinie są najczęściej współmałżonek i dzieci, z tym że częściej był to syn niż córka. Dane na temat współmałżonka jako napastnika nie dziwią w kontekście doniesień z literatury (Pospiszyl 1994, Gawrecka 2008, Halicka 2008), jednak niepokoją ze względu na bliskość rodzinnych relacji, jakie łączyć powinny męża i żonę. Podobnie jeśli chodzi o dzieci, które równie często są sprawcami przemocy wobec starych rodziców. Okazuje się, że większość osób krzywdzących osoby starsze to najbliższa rodzina poszkodowanego. W dalszej kolejności wymieniani byli inni członkowie rodziny, tacy jak: bratowa, szwagier, pasierb, pasierbica oraz chrześniak, wnuki, synowa, rodzeństwo. Najrzadziej wymieniany był zięć.
Statystyki policyjne jak też dane zebrane przez Ośrodek Interwencji Kryzysowej (OIK) potwierdzają informacje uzyskane w badaniach środowiskowych. Statystyczna ofiara przemocy domowej to kobieta, nad którą znęca się partner lub jedno z dzieci. Bardzo ważnym wydaje się fakt, że sprawcą przemocy jest zwykle członek rodziny płci męskiej. W świetle statystyk policyjnych Wydziału Prewencji KWP w Białymstoku okazuje się, że najczęściej dochodzi do znęcania się męża nad żoną (31% zgłoszeń), na drugim miejscu syna nad matką (25%). Liczba zgłoszeń obydwu rodzajów zdarzeń ma tendencję rosnącą.
Z kolei dokumentacja prowadzona przez Ośrodek Interwencji Kryzysowej w Białymstoku (OIK) w latach 1998-2009 wskazuje, iż osoby starsze najczęściej doznają przemocy ze strony dzieci. W latach 1998-2009 odnotowano 119 takich przypadków przemocy. W 2002 roku 91,7% wszystkich aktów przemocy w stosunku do osób starszych miało miejsce ze strony dzieci (11 osób), a w 2007 roku aż 29 dzieci (60,4%) było sprawcą przemocy.
Drugą pod względem wielkości grupę sprawców przemocy stanowią małżonkowie. W latach 1998-2009 odnotowano 93 przypadki przemocy z ich strony. Przemoc ze strony synowej/zięcia dotyczyła 16 osób, a ze strony wnuków - 9. Najrzadziej sprawcą przemocy był konkubent oraz były małżonek2.
Podsumowanie
Przeprowadzone badania w wybranych środowiskach województwa podlaskiego pokazały, że osoby starsze doświadczały złego traktowania zarówno ze strony członków własnych rodzin, jak i osób obcych. Podkreślić należy, iż wiele osób starszych - ofiar przemocy, nie podejmuje próby zmiany własnej sytuacji.
Ze względu na to, że jest to problem bardzo osobisty, niechętnie wyjawiany ankieterom, należy przypuszczać, że przemoc w województwie podlaskim dotyczyć może znacznie większego odsetka osób starszych, aniżeli zostało to pokazane. Nie znamy rozmiarów zjawiska przemocy wobec osób starszych w innych województwach, ani też w skali kraju. Ze względu na istotę zagadnienia oraz szczególną sytuację osób starszych, problem ten wymaga nie tylko dalszych badań, ale również działań wspierających i naprawczych.
M. H.
Badania realizowali pracownicy Uniwersytetu w Białymstoku: Małgorzata Halicka, Jerzy Halicki, Wojciech Pędich, Anna Sidorczuk, Emilia Kramkowska, Krzysztof Czykier, Mikołaj Rybaczuk.
Przypisy
1 Źródło: A. Petelski, E. Cichoń, Przemoc z udziałem ludzi starych w świetle materiałów Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku (w:) M. Halicka, J. Halicki (red.), Przemoc wobec ludzi starych. Na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim (w druku).
2 Źródło: C. Żuk, Z. Sawicka, Przemoc wobec ludzi starych w świetle materiałów Ośrodka Interwencji Kryzysowej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Białymstoku (w:) M. Halicka, J. Halicki (red.), Przemocwobec ludzi starych. Na przykładzie badań środowiskowych w województwie podlaskim (w druku).
BIBLIOGRAFIA
Bonnie R. J, Wallace R. B. (eds.) (2003), Elder Mistreatment. Abuse, Neglect, and Exploitation in an Aging America, Washington: National Academies Press.
Gawrecka I. (2008), Agresja i przemoc a starość (w:) A. Tokaj (red.) Starość w perspektywie studiów pedagogicznych. Studia i Monografie, Leszno: Wyższa Szkoła Humanistyczna.
Halicka M. (2008), Przemoc wobec osób starszych (w:) B. Szatur-Jaworska (red.) Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, Biuletyn RPO nr 65.
Halicka M. (1997), Nadużycia i zaniedbania wobec osób starszych (w:) M. Malikowski (red.) Problemy społeczne w okresie zmian systemowych w Polsce, Rzeszów: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
Hamp L. F. (2003), The Occurrence of Elder Mistreatment (w:): R. J Bonnie, R. B Wallace (eds.), Elder Mistreatment. Abuse, Neglect, and Exploitation in an Aging America, Washington: The National Academies Press.
Krug E. G., Dahlberg L. L., Mercy J. A, Zwi A. B., Lozano R. (eds.) (2002), World report on violence and health, Geneva: World Health Organization.
Pospiszyl I. (1994), Przemoc w rodzinie, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Inne z kategorii
Nowe logo i nazwa – przyszedł czas na zmiany!
27.04.2024
Niemal 30 lat istnienia, setki osób zaangażowanych w działalność i tysiące tych, którym udało...
czytaj dalej
