Przemoc rówieśnicza - aspekty prawne

Niebieska Linia nr 3 / 2003

Przemoc rówieśnicza jako pojęcie prawne nie istnieje. Próbyopisania zjawiska językiem wyłącznie prawnym prowadzić muszą do powstania zawężonejdefinicji.

Z tego wynikać może wniosek, że to nie do prawników należyzdefiniowanie zjawiska, ale do profesjonalistów z innych dziedzin, którzystworzą definicję pedagogiczno-socjologiczno-psychologiczno-prawną, tak złożonąjak samo zjawisko przemocy rówieśniczej. Z punktu widzenia prawa należałoby,być może, ocenić to zjawisko posługując się metodami wiktymologicznymi. Mojerozważania przeprowadziłem oceniając różne płaszczyzny zjawiska.

Płaszczyzna pierwsza: wiek

Co ma dokładnie oznaczać słowo "rówieśnicza"? Przymiotnikten wskazuje na niedokładny wiek osób (w rozumieniu: niepełnoletnia,pełnoletnia), których ten problem dotyczy, a więc ofiary i sprawcy.Intencjonalnie z takiego rozumowania należy wykluczyć osoby dorosłe · pojmowanenie jako osoby pełnoletnie, ale jako w pełni samodzielne.

Płaszczyzna druga: działanie w grupie

Jestem zdania, że jeżeli mamy mówić o przemocy rówieśniczej,to będzie to przemoc w grupach formalnych i nieformalnych. Jeżeli przemoc ta mabyć rozumiana prawnie, to musimy wyróżnić ofiary i sprawców oraz faktyczneuzależnienie pierwszych od drugich.

Płaszczyzna trzecia: łamanie norm prawnych

Oznacza to podejmowanie przez sprawców działań wbrew szerokorozumianym przepisom prawa (regulaminom, przepisom porządkowym,organizacyjnym), także szczególny rodzaj lekceważenia i łamania norm, nie tylkoprawnych, poprzez wytworzenie specjalnych, czasami bardzo bezwzględniepodporządkowujących lub hierarchizujących zasad i norm postępowania wokreślonej grupie, aż do lekceważenia i łamania norm stanowionego prawa:karnego, cywilnego, administracyjnego itp.

Płaszczyzna czwarta: miejsce działania

W przypadku przemocy rówieśniczej określone instytucjonalnienp. szkoła, internat, miejsce wypoczynku, kolonie, osiedle.

Płaszczyzna piąta: przemienność ról ofiar i sprawców

Ta zaobserwowana przeze mnie prawidłowość, wynika z faktu,że obok ofiar "instytucjonalnych" (typowy "Jasio" klasowy czy "kompanijnyidiota") rola innych członków grupy jest w pewnym zakresie zmienna, np.pojawiają się nowi uczniowie w szkole, nowi mieszkańcy bloku, trwają wewnętrznezabiegi członków grupy o zmianę jej hierarchii lub swojej roli, a co za tymidzie doznawanej przemocy. Zjawisko to bardzo utrudnia wytypowanie sprawcy iofiary w klasycznym rozumieniu. Role mogą się odwrócić i dotychczasowy sprawcaprzemocy może stać się ofiarą i odwrotnie · ofiara może stać się sprawcą.

Płaszczyzna szósta: umyślność działania sprawców

Rozumiana jako zamiar dokonania czynu zabronionego ·okoliczność mająca podstawowe znaczenie dla ewentualnej odpowiedzialnościkarno·prawnej.

Narzędzia prawne

Do podstawowych aktów prawnych, które mogą mieć zastosowaniew przypadku zaistnienia przemocy rówieśniczej zaliczamy: ustawę o postępowaniuw sprawach nieletnich (tekst jednolity Dz. U. Nr 109 z listopada 2002 roku),kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks karny i inne przepisy szczególne.

Przepisy ustawy stosuje się w zakresie:

· Zapobiegania i zwalczania demoralizacji w stosunku doosób, które nie ukończyły 18 lat. Działania wobec tak szerokiej kategorii osób,którym nie zarzuca się popełnienia konkretnego czynu zabronionego prawem, alektóre znalazły się w sytuacji niepokojącej wychowawczo, podejmuje sąd rodzinnyjako sąd opiekuńczy. W naszym przypadku wobec osób-uczestników przemocyrówieśniczej, bez sprecyzowania ich ról pełnionych w grupie. Wniosek o wglądsądu w sytuację dziecka może złożyć każdy, kto ma informacje lub podejrzewazaistnienie demoralizacji dziecka. Za nietrafne diagnozy nie ponosi się żadnejodpowiedzialności ani ze strony sądu, ani opiekunów prawnych dziecka. Wniosekmoże dotyczyć także dziecka poniżej 13. roku życia, które nie ponosiodpowiedzialności karnej.

· Postępowania w sprawach o czyny karalne, w stosunku doosób, które dopuściły się takiego czynu (tj. przestępstwa przewidzianego wkodeksie karnym, kodeksie wykroczeń · tylko art. 521, 62, 69, 74, 76, 85, 87,119, 124, 133, 143 kodeksu wykroczeń lub przestępstwa skarbowego) po ukończeniu13., a przed ukończeniem 17. roku życia. Wynikiem postępowania przed sądem możebyć:

· udzielenie nieletniemu upomnienia,

· zobowiązanie do określonego postępowania, a zwłaszcza donaprawienia wyrządzonej szkody (odpowiedzialność materialna rodziców!), dowykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lubspołeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia pracy lubnauki, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym,terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymywania się od przebywania wokreślonych środowiskach lub miejscach, do zaniechania używania alkoholu lubinnego środka w celu wprowadzenia się w stan odurzenia,

· ustanowienie nadzoru odpowiedzialnego rodziców lubkuratora,

· ustanowienie nadzoru organizacji młodzieżowej lub innejorganizacji społecznej lub osoby godnej zaufania, udzielających poręczenia zanieletniego,

· zastosowanie dozoru kuratora,

· skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także doorganizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi ocharakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednimporozumieniu się z tą organizacją lub instytucją,

· środki karne: gdy nieletni popełni przestępstwo:

· orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów,

· orzeczenie przepadku rzeczy uzyskanych w związku zpopełnieniem czynu karalnego,

· orzeczenie umieszczenia w rodzinie zastępczej, w odpowiedniejplacówce opiekuńczo-wy-chowawczej albo ośrodku szkolno·wychowawczym,

· orzeczenie umieszczenia w zakładzie poprawczym,

· zastosowanie środków przewidzianych w kodeksie rodzinnym iopiekuńczym.

Ponadto sąd rodzinny może zobowiązać rodziców lub opiekunówdo poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, atakże do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradniąszkolno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną oraz lekarzem lubzakładem leczniczym. Może również zobowiązać rodziców do pokrycia w całości lubczęści kosztów związanych ze szkodą wyrządzoną przez nieletniego.

W przypadku stwierdzenia u nieletniego upośledzeniaumysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznychbądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się wstan odurzenia, sąd może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalupsychiatrycznym lub w innym zakładzie leczniczym, a jeżeli zachodzi potrzebazapewnienia nieletniemu opieki wychowawczej lub umieszczenie go w odpowiedniejplacówce opiekuńczo-wychowawczej.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy

Gdy sąd rodzinny i nieletnich, działając jako sądopiekuńczy, stwierdzi zaistnienie okoliczności w stosunku do dziecka takich,jak wymienione w wyżej cytowanej ustawie, "karze" za to rodzica lub rodzicówograniczeniem lub pozbawieniem władzy rodzicielskiej, a nawet zakazem kontaktówz dzieckiem (art. 109, 11 i 113 k.r.i.o.).

Kodeks karny

Jest on istotny z dwóch powodów. Po pierwsze, o stosowaniuzawartych w nim przepisów wspomina ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich.Przestępstwa są bowiem zawsze tak samo określone, różnice dotyczą stronypodmiotowej, w przypadku przemocy rówieśniczej · wieku sprawców. Skutkuje to wewspomnianej ustawie stosowaniem kodeksu karnego do określenia winy nieletnich istosowaniem za to środków opiekuńczych lub karnych odpowiednio do zapisów tylkotej ustawy, a nie kodeksu karnego. Po drugie, jeżeli sprawcy przemocyrówieśniczej spełniają wymogi wiekowe określone w kodeksie karnym, to może onmieć w stosunku do nich zastosowanie, mimo niepełnoletniości sprawców. I tak:

· Zgodnie z art. 10 par. 1 kodeksu karnego, na zasadachokreślonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony poukończeniu 17 lat, ale:

· zgodnie z par. 2 tego samego artykułu nieletni, który poukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. np. 148par. 1 (zabójstwo), ale także w art. 156 par. 1 (umyślne spowodowanie ciężkiegouszczerbku na zdrowiu), 163 (umyślne sprowadzenie zdarzenia, które zagrażażyciu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach), art. 197 par.3 (gwałt zbiorowy), art. 252 ("kto bierze lub przetrzymuje zakładnika w celuzmuszenia organu państwowego lub samorządowego, instytucji, organizacji, osobyfizycznej lub prawnej albo grupy osób do określonego zachowania się"), art. 280(napad rabunkowy: kradzież z użyciem przemocy wobec osoby, lub połączony zgroźbą użycia natychmiastowej przemocy, lub poprzez doprowadzenie ofiary do stanunieprzytomności lub bezbronności. Przykładem często występującym wśródnieletnich jest zabór drobnych kwot pieniędzy czy też telefonów komórkowych).

Inne przepisy szczególne

Przepisy te mają zastosowanie przede wszystkim w szkole.Dokonany wybór nie jest wyczerpujący. Są to po prostu przepisy najnowsze. Gdy zjakichś przyczyn (pedagogicznych, socjologicznych, wychowawczych) nie chcemykierować sprawy na drogę postępowania prawnego, mamy inne prawne narzędziadziałania, do których należą:

· Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia31 stycznia 2003 roku (Dz. U. Nr 26 z 2003 roku, poz. 26) w sprawieszczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci imłodzieży zagrożonych uzależnieniem. Rozporządzenie wydano na podstawie ustawyz dnia 24 kwietnia 1997 roku o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. Nr 24 z 2003roku poz. 198). Ustawę tę także należy traktować jako narzędzie prawne,zwłaszcza że problem narkotyków w szkole stanowi często źródło przemocyrówieśniczej.

· Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia7 stycznia 2003 roku w sprawie zasad udzielania pomocypsychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach(Dz. U. Nr 11 z 2003 roku, poz. 114). Rozporządzenie w sposób bardzowszechstronny i nowoczesny formułuje definicję pomocypsychologiczno-pedagogicznej, określa podmioty, które mogą spowodowaćuruchomienie procedury pomocowej. Podmiotami tymi są: uczeń, jego rodzice,nauczyciele, pedagodzy, psychologowie, logopedzi, doradcy zawodowi, pracownicyporadni psychologiczno-pedagogicznych.

Metody działania

Podstawowym pytaniem jest, czy w przypadku ujawnieniaprzemocy rówieśniczej, a szczególnie przemocy wśród osób nieletnich i poddanychopiece dorosłych, należy powiadamiać organy prawne, przede wszystkim organyścigania i sąd, czy też nie. Co nam grozi, jeśli nie złożymy takiegopowiadomienia? Odpowiedź zawierają przepisy prawa karnego, a w szczególnościdwa z nich:

· Art. 304 par. 1 kodeksu postępowania karnego: "Każdy dowiedziawszysię o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązekzawiadomić o tym prokuratora lub Policję". Jeżeli zachodzi uzasadniona obawaużycia wobec osoby zawiadamiającej lub osoby dla niego najbliższej przemocy lubgroźby bezprawnej, można zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania dowyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczasdo instytucji, w której ta osoba jest zatrudniona, lub na inny wskazany przeznią adres.

· Art. 304 par. 2 k.p.k.: "Instytucje państwowe isamorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniuprzestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tymprokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybyciaorganu powołanego do ścigania przestępstw (...).

· Łatwiej jest wymienić przestępstwa nieścigane z urzędu, donich należą m.in.: znieważenie (art. 216 k.k.), zniesławienie (art. 212 k.k.),lekkie naruszenie czynności organów ciała (art. 157 par. 2 k.k.). Pozostałeprzestępstwa są ścigane z oskarżenia publicznego, z tym, że niektóre z nich pozłożeniu przez pokrzywdzonego wniosku o ściganie.

Jak wynika z oznaczenia wyżej cytowanych przepisów, są toprzepisy postępowania karnego, a nie prawa karnego materialnego (kodeksukarnego), więc nieprofesjonalne interpretacje tego przepisu sprowadzają się dotwierdzenia: w takim razie za niepowiadomienie o fakcie zaistnieniaprzestępstwa nic mi nie grozi. Nie jest to prawda, bowiem grozi toodpowiedzialnością na podstawie przepisów wewnętrznych danej instytucji (art.304 par. 2 k.p.k.). A w szczególnej sytuacji grozi poniesieniemodpowiedzialności karnej wywiedzionej ze skutków zaniechania - art. 231 k.k. -"Funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub niedopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu społecznego lub prywatnego,podlega karze pozbawienia wolności do lat dwóch". Funkcjonariuszem publicznym(art. 115, par. 13 pkt 4) jest m.in. "osoba będąca pracownikiem organupaństwowego lub samorządu terytorialnego, a także inna osoba w zakresie, wktórym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych", a więc np.dyrektor szkoły.

Pamiętać także należy, że niezawiadomienie o zaistnieniu lubnawet usiłowaniu popełnienia przestępstwa, m.in. przewidzianego w art. 163 i252 k.k., podlega karze (art. 240 k.k.).

J.P.

Inne z kategorii

Tydzień pomocy osobom pokrzywdzonym

19.02.2024

Z okazji rozpoczynającego się tygodnia pomocy osobom pokrzywdzonym...

czytaj dalej

PODCAST || Tzw. pigułka gwałtu – jak reagować, gdy doświadczysz odurzenia lub jesteś jego świadkiem?

13.05.2025

▪️Czym tak naprawdę jest tzw. „pigułka gwałtu"?▪️Co powinno wzbudzić twój niepokój np. w klubie...

czytaj dalej