Przemoc wobec dzieci. Wybrane zagadnienia i przepisy prawne

Niebieska Linia nr 5 / 2000

Odwołanie się do pomocy prawa w interesie dziecka krzywdzonego musi być działaniem podejmowanym niezwłocznie. Konieczne jest w tej sytuacji jak najszybsze zabezpieczenie fizyczne dziecka oraz zapobieżenie jego ewentualnej demoralizacji (to ostatnie zagrożenie nie jest tak oczywiste w przypadku stwierdzenia znęcania się nad dorosłym członkiem rodziny).

Nie zawsze naszym sojusznikiem będzie rodzic czy rodzice dziecka. Nierzadką jest sytuacja, gdy wzgląd na dobro dziecka każe nam działać wbrew interesom jego prawnego opiekuna, np. kobiety będącej ofiarą przemocy. Szczególnie w takim przypadku musimy, niestety, podejrzewać zaistnienie ewentualnego, choćby nie do końca uświadamianego, manipulowania dzieckiem w czasie walki czy też obrony przed agresją sprawcy przemocy. Często więc pomagając dziecku, nie możemy być jednocześnie w pełni sojusznikiem dorosłej ofiary przemocy. Największą trudnością jest fakt, że dziecko pozostaje pod władztwem swoich opiekunów prawnych - rodziców, a jednocześnie często - jego krzywdzicieli.

Dziecko może być podmiotem krzywdzonym czynami kwalifikowanymi identycznie jak wobec dorosłej osoby. Podobnie więc jak dorosła osoba, może być ono ofiarą znęcania się psychicznego i fizycznego, pobić, gróźb karalnych, zmuszania do znoszenia niewygód, zgwałcenia itp.

Istnieją jednakże przepisy karne, dotyczące wyłącznie lub prawie wyłącznie dzieci. Takimi przepisami są:

W Kodeksie wykroczeń: Art. 104: Nakłanianie osoby małoletniej do żebrania. Art. 106: Dopuszczenie do przebywania dziecka w wieku do lat 7 w okolicznościach niebezpiecznych dla jego zdrowia i życia.

W Kodeksie karnym: Art. 200 § 1 i 2: Doprowadzenie osoby małoletniej poniżej 15 roku życia do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej, lub utrwalanie treści pornograficznych z udziałem takiej osoby.

Art. 201: Dopuszczenie się obcowania płciowego w stosunku do... zstępnego, przysposobionego, brata lub siostry.

Art. 202 § 2 i 3: Prezentowanie małoletniemu poniżej lat 15 treści pornograficznych lub udostępnianie przedmiotów mających taki charakter oraz produkcja w celu rozpowszechniania, sprowadzanie, rozpowszechnianie treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej lat 15.

Art. 208: Rozpijanie małoletniego przez podawanie mu napojów alkoholowych, ułatwianie jego spożycia lub nakłanianie do spożycia takiego napoju.

Art. 209 § 1-3: Niepłacenie alimentów, mające cechy uporczywości, a skutkujące narażeniem dziecka na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.

Art. 210 § 1 i 2: Porzucenie osoby małoletniej poniżej 15 roku życia.

Art. 211: Uprowadzenie osoby małoletniej poniżej 15 roku życia.

Dowiedziawszy się o zaistnieniu któregoś z wymienionych przestępstw, należy niezwłocznie podjąć działania na dwóch płaszczyznach: karnej oraz służącej doraźnemu, fizycznemu zabezpieczeniu dziecka. Pierwsze z tych działań ma oparcie w następujących przepisach prawych: Art. 304 § 1 Kodeksu postępowania karnego (dalej w skrócie Kpk): "Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu (a takimi są wszystkie przestępstwa wymierzone przeciwko dzieciom) ma społeczny obowiązek powiadomić o tym prokuratora lub policję."W paragrafie 2 czytamy: "Instytucje państwowe lub samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o zaistnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są zobowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub policję".

Działając w ten sposób, stajemy się osobą, która złożyła zawiadomienie o zaistnieniu przestępstwa. Osoba taka nabywa automatycznie pewnych uprawnień: Art. 305 Kpk stanowi o tym, że osoba taka ma prawo do: 1) otrzymania zawiadomienia o fakcie wydania postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania karnego (§ 1); 2) złożenia zażalenia na takie postanowienie3) przeglądania akt postępowania (§ 2) 4) złożenia do prokuratora nadrzędnego zażalenia w przypadku nieotrzymania przez okres 6 tygodni od złożenia zawiadomienia o zaistnieniu przestępstwa wiadomości o wszczęciu postępowania karnego. Racjonalnym jest na tym etapie działania wykorzystanie przepisu, którego zastosowanie spowoduje, że niezależnie od drogi karno-prawnej zostanie uruchomiona droga cywilno-prawna. Wnosimy więc, łącznie z zawiadomieniem o zaistnieniu przestępstwa, wniosek, by prokurator zachował się w sposób następujący: Art. 23 Kpk: "W sprawie o przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego (...) prokurator (potem sąd karny) (...) zawiadamia sąd rodzinny w celu rozważenia środków przewidzianych w (...) kodeksie rodzinnym i opiekuńczym". Jest to tzw. instytucja sygnalizacji. W przypadku, gdy sprawa z aktem oskarżenia trafi do sądu, przedstawiciel organizacji społecznej, w terminie identycznym jak oskarżyciel posiłkowy lub powód adhezyjny (vide poprzedni numer NL), może zgłosić swój udział w postępowaniu sądowym, jeżeli "zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji". "Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie" - art. 90 §. 1 i 91 Kpk. Wypowiedzi te także mogą zmierzać do zastosowania instytucji sygnalizacji, tym razem przez sąd karny (art. 23 Kpk).

W toku postępowania karnego należy dbać, by jego przebieg wtórnie nie krzywdził dzieckaW tym celu niezbędna jest znajomość następujących przepisów:

Art. 316 § 3 Kpk: "Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo, że świadka nie można będzie przesłuchać na rozprawie, strona (np. prokurator lub policja na wniosek matki dziecka) mogą zwrócić się do sądu z żądaniem przesłuchania go przez sąd". Takiemu wnioskowi musi towarzyszyć dobrze sporządzone uzasadnienie, w treści którego należy udowodnić, że kolejne przesłuchania dziecka tracą wartość dowodową, zaś kilkakrotne przesłuchiwanie dziecka jest dla niego krzywdzące (tu przypominam artykuł z numeru 2/7/2000 "Niebieskiej Linii" Dowody w sprawie o znęcanie). W tym miejscu muszę przypomnieć, że wskazany wyżej "sposób" jest interpretacją przepisu art. 316 Kpk, z którą część prawników się nie zgadza. Art. 317 § 2 Kpk: W szczególnie uzasadnionym przypadku (a za taki należy uznać dobro małoletniego dziecka) prokurator może "odmówić dopuszczenia do udziału w czynności ze względu na ważny interes śledztwa lub dochodzenia" (tu: w czynnościach postępowania z udziałem dziecka odmówić udziału podejrzanemu krzywdzicielowi dziecka). Art. 390 Kpk: W wyjątkowych wypadkach, gdy należy się obawiać, że obecność oskarżonego mogłaby oddziaływać krępująco na "zeznania świadka (w tym przypadku - dziecka) przewodniczący może zarządzić, aby na czas przesłuchania danej osoby oskarżony opuścił salę sądową. "W ten sposób można chronić dziecko na sali sądowej. Wniosek taki może zgłosić: prokurator, oskarżyciel posiłkowy, przedstawiciel społeczny. Równolegle do drogi karnej, dla ochrony dziecka należy zainicjować postępowanie cywilne przed sądem opiekuńczym tj. w Wydziale Rodzinnym i Nieletnich Sądu Rejonowego właściwego dla miejsca pobytu dziecka (tj. miejsca pobytu opiekuna prawnego dziecka). W toku postępowań karnych warto skorzystać z możliwości, jakie stwarza art. 23 kk (opisane powyżej). Poza tym użyteczny jest przepis art. 572 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego: "Każdy, komu jest znane zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, zobowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy..." Każdy może więc napisać do sądu wniosek o "wgląd w sytuację rodziny" dla dobra małoletniego dziecka. Skutkiem takiego pisma może być przydanie przez sąd matce dziecka (która sama może być ofiarą przemocy) - celem chronienia dobra dziecka, kuratora "wobec bezradności wychowawczej matki".Wynikiem uruchomionego w ten sposób postępowania sądu opiekuńczego może być: ograniczenie władzy rodzicielskiej (art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), pozbawienie władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 Krio), zawieszenie tej władzy do czasu ustania przeszkody w jej sprawowaniu (art. 110 Krio) połączone z umieszczeniem dziecka w placówce opiekuńczo-wychowawczej lub w rodzinie zastępczej, zasądzeniem na rzecz dziecka alimentów z urzędu (gdyby np. strona postępowania rozwodowego lub separacyjnego "zapomniała" w powództwie o to wnieść). W toku wszystkich postępowań prowadzonych przez sąd opiekuńczy nasze zadanie jest więc o tyle ułatwione, że ma on obowiązek przede wszystkim uwzględniać interes małoletniego dziecka. W konsekwencji sąd może np. odmówić udzielenia rozwodu lub separacji, gdyby dobro małoletniego dziecka miało na tym ucierpieć, może też przy podziale majątku po rozwodzie pierwszeństwo otrzymania mieszkania przyznać osobie, której powierzono wychowywanie małoletniego dziecka. Pamiętać także należy, że użyteczność postępowań karnych polega w odniesieniu do wyroków sądów cywilnych na tym, że zgodnie z art. 11 Kpc "prawomocne orzeczenia sądów karnych wiążą sąd cywilny co do istoty sprawy".

Na koniec przypomnienie: gdy stwierdzimy konieczność natychmiastowego zabezpieczenia dziecka przez zabranie go z miejsca, gdzie jest narażone jego zdrowie lub życie, można to uczynić bez obaw o oskarżenie przez opiekunów o porwanie dziecka. Nie musimy pytać ich o zgodę, jeśli:

• umieszczamy dziecko w wieku do lat 3 w domu małego dziecka;
• umieszczamy dziecko w wieku do lat 13 w pogotowiu opiekuńczym,

a oba działania przeprowadzamy z pomocą wezwanej w tym celu policji lub pogotowia ratunkowego. W przypadku odmowy otwarcia drzwi mieszkania przez krzywdzicieli dziecka decyzję o wejściu do mieszkania przy użyciu siły podejmie prokurator;

• dziecko w wieku powyżej lat 13 ma już częściową zdolność do czynności prawnych, może więc (ważne, by to uczyniło przy świadkach) wyrazić zgodę na umieszczenie go w placówce opiekuńczej do czasu decyzji sądu opiekuńczego, który musi być niezwłocznie powiadamiany o wszystkich powyższych przypadkach.

J.P.