Psycholodzy w sieci

Aktualności

01.05.2009

Niebieska Linia 2/2009

Wykorzystanie internetu w pomocy psychologicznej

W przypadku osób z poważnymi problemami e-pomoc stanowi jedynie rozwiązanie tymczasowe i nie może zastąpić tradycyjnej psychoterapii. Rozwiązanie poważnego problemu psychologicznego przeważnie nie jest możliwe w wyniku kilku konsultacji.

Przez pomoc psychologiczną on-line rozumieć możemy pomoc psychologiczną świadczoną zdalnie, przy pomocy mediów elektronicznych, takich jak: internet, telefon, wideotelefon itp. Generalnie pomoc on-line może przybierać postać usług informacyjnych i terapeutycznych.

W pierwszym przypadku chodzi o świadczenie przez psychologów klinicznych usług w zakresie szeroko rozumianej promocji zdrowia psychicznego, przy wykorzystaniu różnych możliwości pośrednich i bezpośrednich, tzn. zarówno przez kontakt z osobami zainteresowanymi (także rodzicami, nauczycielami, innymi specjalistami), jak i przez propagowanie na różnych stronach www materiałów informacyjnych dotyczących szans i zagrożeń optymalnego funkcjonowania człowieka w różnych sytuacjach życiowych i rolach społecznych.

Pomoc psychologiczna on-line o charakterze terapeutycznym polega na świadczeniu usług osobom potrzebującym pomocy za pośrednictwem internetu, telefonu lub wideotelefonu.

Terapeutyczne usługi w praktyce klinicznej

Pomoc psychologiczna on-line jest definiowana jako każda profesjonalna interakcja przeprowadzana przy użyciu internetu w celu pomagania w zdrowieniu osobom potrzebującym. Terapeutyczna usługa on-line należy już do najbardziej popularnych form pomocy on-line. Każda osoba, która ma problem i chce go rozwiązać, może poprosić o pomoc kogoś, kto zawodowo zajmuje się właśnie pomaganiem.

W przypadku pomocy świadczonej za pośrednictwem e-maila lub innych komunikatorów (IRC, czat itp.) istotne jest to, że klient korzysta z konsultacji wtedy, kiedy ich potrzebuje, z taką częstotliwością i tak długo, jak uzna za stosowne. Psycholog-terapeuta może zaproponować określoną częstotliwość bądź liczbę porad, ale decyzja zawsze leży po stronie klienta.

Kontakt przez sieć internetową może przybrać formę rozmowy telefonicznej przez internet (voice - over - IP) lub wideo konferencji pomiędzy klientem a psychologiem. Kontakt taki następuje z inicjatywy klienta i może dotyczyć problemów rozwojowych, osobowościowych, społecznych, zawodowych, uczuciowo-seksualnych lub też rodzinno-partnerskich.

Pomoc psychologiczna przez internet mieści się w obszarze usług psychologiczno-terapeutycznych typu wsparcie psychospołeczne z elementami interwencji kryzysowej i poradnictwo psychologiczne wzbogacone psychoedukacją i psychoprofilaktyką. Nie jest jednak psychoterapią w tradycyjnym rozumieniu, ponieważ mogą zachodzić tutaj różne zakłócenia w komunikacji i relacji interpersonalnej między klientem a terapeutą, chociaż teoretycznie cel pomocy psychologicznej on-line w aspekcie terapeutycznym nie różni się od celu psychoterapii klasycznej, a jest nim zarówno usuwanie lub łagodzenie konsekwencji zaburzeń w funkcjonowaniu pacjenta, jak i rozwijanie jego osobowości i zwiększenie odporności.

Mimo że fizyczny kontakt z pacjentem jest istotnym atutem terapii tradycyjnej, daje bowiem możliwość obserwowania jego zachowań w trakcie rozmowy oraz pozwala na wymianę emocji drogą empatii, nie oznacza to, że relacje, które powstają między klientem a terapeutą podczas kontaktów przez internet, nie mogą być głębokie, autentyczne i leczące emocjonalnie.

Nie ma właściwie granicy określającej, jaki problem można, a jakiego nie można podjąć przez internet oraz czy ta forma będzie w danym wypadku efektywna, bo tak naprawdę żaden psycholog, wybierając określone podejście czy metodę pracy z pacjentem, nie może być całkowicie pewien swojej decyzji. Nigdy też nie może mieć pewności, że klient będzie dalej przychodził na spotkania terapeutyczne. Granicę taką wyznacza zatem nie rodzaj problemów, ale raczej potrzeby klienta, możliwości porozumiewania się oraz umiejętność opisania swoich trudności. W terapeutycznych kontaktach przez internet większą jeszcze rolę niż w klasycznej psychoterapii odgrywają motywacja i zaufanie do takiej formy pomocy, gdyż podtrzymanie motywacji na odległość nie jest łatwym wyzwaniem dla terapeutów on-line.

Wszyscy terapeuci prowadzący terapię psychologiczną on-line zdają sobie sprawę z jej ograniczeń, utrudniających w większym lub mniejszym stopniu realizację celów, w zależności od stanu psychofizjologicznego i emocjonalnego pacjenta. Czasem pojawia się konieczność szybkiej fizycznej lub medycznej interwencji.

Jednak w przypadku osób z poważnymi problemami e-pomoc stanowi jedynie rozwiązanie tymczasowe i nie może zastąpić tradycyjnej psychoterapii. Rozwiązanie poważnego, głębokiego problemu psychologicznego przeważnie nie jest możliwe w wyniku kilku konsultacji. Przepracowanie sytuacji, które kiedyś mocno wpłynęły na klienta i nadal kształtują jego życie, dotarcie do wszystkich aspektów danego problemu, znalezienie rozwiązań najodpowiedniejszych w danym przypadku wymaga psychoterapii.

Za pośrednictwem sieci możliwe jest udzielanie pomocy w zakresie zaburzeń zachowania i trudności przystosowawczych, np.:

a) radzenia sobie w trudnej lub kryzysowej sytuacji osobistej, rodzinno-partnerskiej, zawodowej i społecznej - życiowej;

b) radzenia sobie z chorobą własną lub osób bliskich oraz z jej konsekwencjami;

c) rozwiązywania problemów związanych z uzależnieniem od alkoholu lub narkotyków;

d) rozwiązywania problemów partnerskich i seksualnych;

e) rozwiązywania problemów osobistych na tle systemu wartości;

f) rozwiązywania problemów wychowawczych i szkolnych;

g) zapobiegania zagrożeniom i rozwiązywania aktualnych problemów w taki sposób, by służyły rozwijaniu samodzielności, odpowiedzialności i umiejętności podejmowania decyzji;

h) zapobiegania zagrożeniom i pomocy w radzeniu sobie z zachowaniami lękowymi, agresją, samoagresją itp.;

i) kształtowania adekwatnej samooceny, uczenia się akceptacji siebie i bycia sobą;

j) wyboru i realizacji celów życiowych;

k) tożsamości płciowej czy osobistej. W ramach terapeutycznych usług on-line wykorzystywane są te same podejścia i techniki co w terapii tradycyjnej: kognitywne, behawioralne, a nawet psychoanalityczne.

W ramach usług terapeutycznych obecna jest również praktyka udzielania wsparcia i rehabilitacji psychospołecznej oraz zawodowej osób chorych i niepełnosprawnych i to w różnych postaciach typu: wzajemna pomoc i wsparcie psychoemocjonalne on-line, skupiająca również osoby z problemami uzależnienia i przemocy.

Uwagi i sugestie

W Polsce wyraźnie wzrasta liczba osób zgłaszających się po pomocy on-line. W porównaniu z rokiem 2002/2003, kiedy została uruchomiona, jako jedna z pierwszych w Polsce, usługa pomocy on-line przy Akademickim Centrum Pomocy Psychologicznej, ówczesnej Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego (aktualnie Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego) (http://psych.ab.edu.pl/cpp/), a także podobna usługa na portalach www.zdrowemiasto.pl i www.ptt-terapia.pl, liczba osób, które skorzystały z mojej pomocy, zarówno z kraju, jak i zza granicy, wzrosła kilkakrotnie i przekracza obecnie 5000 klientów. Podobnie rośnie liczba psychologów proponujących usługi terapeutyczne przez internet zarówno w ramach swojej praktyki indywidualnej, jak i na serwerach medycznych lub psychologicznych. Z badań sondażowych wśród młodzieży ze szkół gimnazjalnych i licealnych oraz ze środowiska studenckiego, podobnie jak z sondażu Psych.pl, wynika, że internauci wolą skorzystać z pomocy psychologicznej przez internet niż osobiście u psychoterapeuty. Najwięcej osób deklaruje, że skorzystałoby z pomocy psychologicznej przez internet za pomocą rozmów na żywo przez komunikator lub kontaktu przez e-mail. Twarzą w twarz ze specjalistą chciałoby się spotkać nie więcej niż 30% respondentów.

Warsztat pracy e-terapeuty a skuteczność pomocy

Zaprezentowane wcześniej w punktach niektóre teoretyczne i kliniczne aspekty pomocy psychologicznej on-line nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że taka praktyka kliniczna jest sensowna i celowa, a także, że liczba osób chętnych do korzystania z tego rodzaju pomocy będzie wzrastała.

Za koniecznością rozważań nad warsztatem pracy e-psychologa, oprócz wyżej prezentowanych argumentów, przemawiają z jednej strony wyniki badań dotyczących opinii różnych grup ludzi, w tym psychologów, na temat miejsca pomocy psychologicznej on-line w praktyce klinicznej, a z drugiej strony niepokojąca postawa niektórych specjalistów, którzy pod pozorem udzielania pomocy psychologicznej on-line lub prowadzenia e-terapii, eksperymentują" z klientami, próbując bez przygotowania udzielać tejże pomocy. Nie mam narzędzi do oceny poziomu przygotowania teoretycznego czy też zawodowego do pracy bezpośredniej z klientem, chciałbym jednak zwrócić uwagę, iż skuteczność i efektywność pomocy psychologicznej on-line często nie zależy tylko od treści pomocy, ale również od tego, jak jest udzielana.

Różnica między pomocą klasyczną i on-line dotyczy przede wszystkim takich aspektów, jak:

■ specyfika komunikowania się na odległość;

■ ograniczenia związane z brakiem możliwości obserwacji i innych ważnych dla terapeuty w trybie bezpośrednim instrumentów interakcji pomocniczej;

■ zróżnicowany wiek osób poszukujących pomocy (w mojej praktyce najmłodszy e-klient miał 9 lat, a najstarszy - 72 lata);

■ szeroki zakres problemów, z którymi zwracają się e-klienci. Podobnie jak w przypadku pomocy bezpośredniej, również w pomocy on-line obowiązują warunki konieczne do zaistnienia zmiany terapeutycznej, które zostały określone jeszcze przez C. Rogersa (1991). Na podstawie własnego doświadczenia klinicznego i badawczego spróbuję jeszcze raz przeanalizować konstrukcję warsztatu pracy e-terapeuty w celu jego wzbogacenia. Pomoc psychologiczna on-line ma na celu przede wszystkim:

■ pomoc w dokonaniu przejrzystego wglądu w siebie i we własną sytuację;

■ pomoc w adekwatnej ocenie własnych możliwości i otoczenia, źródła stresu oraz stopnia bezradności;

■ lepsze rozumienie siebie oraz własnych motywów zachowań (świadomych i nieświadomych) oraz mechanizmów obronnych;

■ formułowanie własnych spostrzeżeń i rozwijanie wiedzy o sobie samym i otoczeniu;

■ ułatwianie klientom podjęcia działań w kierunku lepszego przystosowania i rozwiązywania problemów zgodnie z ich hierarchią wartości i przekonaniami.

Dodatkowo należy przyjąć, że są pewne uwagi co do praktykowania pomocy psychologicznej on-line, które wiążą się przede wszystkim z kanonem postępowania etycznego. Ten aspekt należy aktualnie do najsłabszych punktów całej praktyki e-pomocy i to zarówno tam, gdzie pomocy psychologiczna on-line ma już swoją tradycję, jak i w Polsce. Etyczna strona z pewnością dotyczy zarówno systemu certyfikowania e-terapeutów, jak i odpowiedzialności zawodowej w pracy z e-klientem.

Wykorzystując kilkuletnie doświadczenie w udzielaniu pomocy psychologicznej przez sieć, ucząc się na własnych błędach, jak i od klientów, a także analizując wypowiedzi autorytetów światowych w dziedzinie pomocy psychologicznej on-line, doszedłem do wniosku, że kompetencje niezbędne do skutecznego udzielania pomocy przez internet są następujące:

1. Dobra orientacja w teoriach i koncepcjach pomocy psychologicznej.

2. Wiedza na temat teoretycznych i praktycznych podstaw pomocy psychologicznej na odległość.

3. Dobra orientacja w IT i sprawność w posługiwaniu się pocztą elektroniczną, internetem i obsługa standardowego oprogramowania komputerowego.

4. Znajomość metod i technik komunikacji on-line i posiadanie podstawowej wiedzy z zakresu komunikacji językowej i niejęzykowej w internecie.

5. Znajomość kodeksu etycznego psychologa.

6. Doświadczenie w zakresie wykorzystywania mediów w pomocy psychologicznej, jak również w zakresie zarządzania informacją przy użyciu mediów i zdolność włączenia do procesu komunikacji z klientem zasobów informacji dostępnych w wersji elektronicznej.

7. Umiejętność zdefiniowania problemów klienta, ich zdiagnozowania i określenia aktualnych potrzeb klientów reprezentujących różne środowiska społeczno-kulturowe.

8. Znajomość instytucji udzielających pomocy psychologicznej i ich kompetencji, znajomość sieci doradców funkcjonujących na poziomie krajowym, ewentualnie również na poziomie europejskim.

9. Umiejętność nawiązywania kontaktu werbalnego i niewerbalnego z klientem i zachowania równowagi pomiędzy monologiem a dialogiem, z wykorzystaniem w tym celu komunikacji parawerbalnej.

10. Gotowość uczestnictwa w szkoleniach i korzystania z superwizji.

Jak można łatwo zauważyć, nie każdy psycholog kończący studia psychologiczne i nawet uzyskujący licencję w zakresie pewnych kompetencji terapeutycznych, jest automatycznie przygotowany do tego typu pracy. Zważywszy na konieczność uporządkowania nowo powstającego rynku pracy oraz w trosce o jakość świadczonych usług psychologicznych on-line, najpilniejszą potrzebą wydają się być moim zdaniem szkolenia, superwizje i zrzeszanie się psychologów doradców on-line.

Szkolenia, superwizja i zrzeszenie

Fachowe przygotowanie terapeutów do udzielania pomocy psychologicznej on-line wymaga odpowiednich inwestycji czasowych i finansowych, natomiast ich funkcjonowanie na rynku pracy wiąże się z ochroną, którą posiadają przedstawiciele innych zawodów. Taką ochronę może zapewnić zrzeszenie e-terapeutów, które również może stać się dla nich podstawą do dalszego doskonalenia metod pracy z klientem na jasnych prawnych i etycznych podstawach.

WSTAWIĆ OBRAZEK

Nie jest to nowy pomysł z perspektywy rozwoju rynku usług pomocy on-line na świecie. W historii pomocy on-line - bardzo krótkiej - pojawiły się takie organizacje. Do pierwszych należała American Counseling Association (ACA). Inne tego typu organizacje dążyły do licencjonowania doradców. Jednym z pierwszych takich pomysłów był dyplom doradcy w ramach National Board of Certificed Counselors" NBCC. Jeszcze inna to najbardziej obecnie znana organizacja dla e-terapeutów, International Society for Mental Health Online (ISMHO), która zajmuje się przede wszystkim upodmiotowianiem pomocy psychologicznej on-line w kontekście badań naukowych.

W celu uporządkowania rynku e-pomocy psychologicznej w Polsce, przede wszystkim pod względem certyfikowania, szkolenia i superwizji dla e-terapeutów, Sekcja Poradnictwa i Prezentacji Medialnych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, którą kieruję, przygotowała kompleksową propozycję, która zakłada m.in. zgromadzenie przez kandydata starającego się o certyfikat doradcy on-line 300 punktów obowiązkowych (na wymaganych 500), a następnie zdanie egzaminu.

Pracujemy również nad wstępną koncepcją Kodeksu Etycznego E-terapeutów, który uwzględniałby w swoich założeniach takie kwestie, jak:

■ możliwości i ograniczenia skutecznego oddziaływania on-line;

■ sytuacje, w której e-terapeuta może podejmować relację terapeutyczną z klientem;

■ zakres diagnozy on-line;

■ prawa klienta do anonimowości i zastosowania wygodnych instrumentów komunikacyjnych oraz obowiązek terapeuty do jawności w funkcjonowaniu;

■ sytuacje, w których należy włączyć bezpośredni kontakt z psychologiem lub psychiatrą;

■ odpłatność za usługi.

Ta koncepcja jest bliska zarówno zasadom Health On the Net Foundation", jak i propozycji Rona Krausa (2003), który zwraca uwagę na konieczność stworzenia takiego kodeksu, pomimo pełnej świadomości faktu, że taki kodeks nie rozwiąże wszystkich dylematów i konfliktów, ale stanowić będzie podstawę i fundament gwarantujący klientowi, że psycholog dąży do zapewnienia mu usług na najwyższym możliwym poziomie".

Potrzeba regulacji

Można wyróżnić dwa podejścia do kwestii regulacji praktyki psychologicznej on-line:

1. Należy stosować oddzielne standardy dla pomocy on-line: rzeczywistość pozawirtualna fundamentalnie różni się od rzeczywistości wirtualnej.

2. Nie ma potrzeby tworzenia specyficznych standardów dla pomocy on-line: internet jest częścią rzeczywistości.

Istota dylematu? Obecnie praktyka pomocy on-line jest nieetyczna" i nieprofesjonalna" ze względu na brak regulacji prawnej i zawodowej. Jednak jest ona potrzebna i coraz powszechniej stosowana. Komunikacja oparta na tekście" lub bez obserwacji i bezpośredniego kontaktu z klientem" nie może być uważana za psychoterapię, lub nawet poradnictwo, z racji różnorodnych ograniczeń komunikowania się na odległość. Jednak internet i jego narzędzia rozwijają się szybko i są coraz bardziej udoskonalane.

Na czym polega problem i jakie są zarzuty wobec pomocy on-line?

1. Brak osobistego kontaktu może dawać poczucie bezpieczeństwa i anonimowości, ale może także doprowadzić do braku poczucia intymności, zaufania i zaangażowania w terapię.

2. Słowo pisane (za pośrednictwem e-maila czy czatu) co prawda daje możliwość werbalizacji problemu, ale może być zbyt formalne, pełne dystansu, bez wspierającego i empatycznego charakteru.

3. Brak rozwiązań prawnych i kodeksu etycznego dla funkcjonowania e-terapeutów powoduje, że klient może być zagrożony.

Co w związku z tym można zrobić? Czy uznać, że e-pomoc psychologiczna jest złym rozwiązaniem dla każdego klienta i nigdy w pełni nie zastąpi pomocy bezpośredniej? Czy w trudnych przypadkach ograniczać się tylko do udzielania informacji? Co wtedy z możliwością psychoedukacji, profilaktyki i wsparcia? Czy z tego można zrezygnować? A co jeżeli klient nie ma możliwości lub nie chce skorzystać z innej formy pomocy klasycznej i bezpośredniej? Przecież nie można odmówić pomocy potrzebującym!

Moja propozycja polega na tym, aby dobrze zdefiniować treści e-pomocy, a przede wszystkim jej cel, którym powinno być wspomożenie człowieka w jego rozwoju, w obliczu sytuacji problemowej, utrudniającej mu prawidłowe radzenie sobie i osiągnięcie satysfakcji z życia i realizację siebie". Realizacja tego celu w praktyce klinicznej on-line musi być wynikiem adekwatnej relacji wspomagająco-terapeutycznej, budowanej na fundamencie właściwego rozpoznania sytuacji klienta i jego możliwości oraz odpowiedniego podejścia do jego potrzeb w ramach dostępnych instrumentów i narzędzi.

E-pomoc jako jedna z form usług psychologicznych jest podejściem całkowicie demokratycznym, ponieważ nie występują tu żadne restrykcje wobec klienta (tylko formalno-techniczne) - to klient decyduje o rozmowie, jej trwaniu, charakterze czy podawaniu dotyczących go danych. Potraktowanie e-pomocy jako pomostu do skorzystania z tradycyjnych form pomocy psychologicznej, czyli pokonywanie barier, które uniemożliwiają osobisty kontakt z terapeutą.

Jaka jest więc propozycja na dziś? Zrzeszenie! Powołanie Polskiego Stowarzyszenia Psychologów On-line w celu:

■ profesjonalnego przygotowania e-psychologów do udzielania fachowej pomocy psychologicznej on-line;

■ ochrony e-psychologów na rynku pracy;

■ szkolenia i superwizji.

Pomoc on-line należy traktować jako wzbogacenie zakresu usług psychologicznych i nową ofertę dla osób, które z różnych powodów nie korzystają z form tradycyjnych.

B.A.

BIBLIOGRAFIA

American Counseling Association (1999), Ethical standards for Internet on-line counseling, dostępne: 26 01.2001: http://www.counse-ling.org/site/PageServer? pagenna-me=resources%finternet.

Aouil B. (2007), Pomoc psychologiczna Online. Teortyczne podstawy i praktyczne wskazówki, Bydgoszcz: Przedsiębiorstwo Handlowo-Usługowe Mirosław Wrocławski.

Aouil B. (2009), Pomoc psychologiczna Online: od teorii do praktyki (w druku).

Health On the Net Foundation (2001). HONcode [online], dostępny: http://www.hon.ch/HON-code/Guidelines/guidelines_pl. html [5 maja 2007].

International Society for Mental Health Online (2002), Assessing a person s suitability for online therapy, retrieved January, http://www.ismho.org/casestu-dy/ccsgas.htm.

Kraus R. (2003), Online counseling, Academic Press.

McCrickard M. P., Butler L. T. (2005), Cybercounseling: a new modality for counselor training and practice, International Journal for the Advancement of Counselling", 27 (1).

Online Counsuling: A handbook for online Professionals, Kraus, Stricker, Zack (2004) za Ossowski M. (2007), Perspektywy rozwoju e-terapii w Polsce i na świecie, niepublikowana praca magisterska napisana w IP UAM pod kierunkiem prof. Władysława Jacka Paluchowskiego.

National Board for Certificed Coun-selors (2001), The practice of Internet counseling, retrieved April 4,2002, from http://www.nbcc.org/ ethics/webethics.htm.

Ragusea A. S., VandeCreek (2003), Suggestion for the ethical practice of online psychotherapy, Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Trainin", 40 (1-2).

Rogers C. R. (1991), Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Thesaurus Press, Wrocław.

Tatę D. F, Zabinski M. F. (2004), Computer and Internet Applications for Psychological Treatment: Update for Clinicians, Journal of Clinicai Psychology/In Session", 60 (2).