„RODZINA” w zakładzie karnym - Program dla sprawców przemocy w rodzinie

Aktualności

31.12.2013

Niebieska Linia nr 6/2013

Program dla sprawców przemocy w rodzinie w izolacji więziennej

Innowacyjność programu terapeutycznego RODZINA dla sprawców przemocy w rodzinie polega być może na tym, że nie szuka przyczyn przemocy, ale rozwiązań i koncentruje się na zmianie dotychczasowych zachowań. Zatrzymanie przemocy rozumiane jako zmiana postaw i zachowań jest możliwe na każdym etapie życia niezależnie od miejsca, w jakim człowiek przebywa. A zmianę można stymulować, odwołując się do przeżywanej w izolacji deprywacji potrzeb i odpowiednio sformułowanego celu.

Interwencje terapeutyczne wobec sprawców przemocy – analiza teoretyczna

Interwencje terapeutyczne wobec różnorodnych zjawisk patologicznych i zaburzeń odnoszą się zawsze – pośrednio lub bezpośrednio – do sposobu myślenia o czynnikach je warunkujących. Podejmowane działania terapeutyczne dotyczące sprawców przemocy w rodzinie wynikają zatem ze sposobu myślenia o zjawisku przemocy i o samych sprawcach.

Już w latach 70. ubiegłego stulecia wprowadzono w USA standardy tworzenia programów dla sprawców przemocy w rodzinie. Zawarto w nich m.in. następujące postulaty:

nie ma usprawiedliwienia dla przemocy,
programy powinny koncentrować się na zapewnieniu bezpieczeństwa dzieciom i kobietom (ofiarom przemocy),
walka" z przemocą wymaga współpracy i systemowych rozwiązań,
prowadzący terapię powinni być nienaganni i odpowiednio przeszkoleni w zakresie wiedzy i swoich osobistych przekonań i postaw,
należy zawierać ze sprawcami przemocy kontrakt dotyczący uczestniczenia w programie,
tematy terapii powinny koncentrować się na zagadnieniu władzy i kontroli w kontekście przemocy oraz przejęciu odpowiedzialności przez sprawcę za swoje zachowania,
interwencje terapeutyczne winny mieć grupowy charakter i trwać przynajmniej 24–26 tygodni (Eitel, Fröschl, König 1998, s. 58–59).

Wiele z istniejących programów odnosi się do powyższych postulatów i w mniejszym lub większym stopniu skupia się na następujących obszarach w pracy ze sprawcami przemocy w rodzinie:

przejmowanie odpowiedzialności za przemoc przez sprawcę przemocy,
pogłębianie refleksyjności i rozumienia siebie,
zwiększanie kompetencji społecznych, np. umiejętności komunikowania się, rozwiązywanie konfliktów itp.,
identyfikację czynników ryzyka wystąpienia przemocy,
edukację na temat przemocy i jej form,
rekonstrukcję aktów przemocy,
zmianę przekonań, które legitymizują przemoc,
wzbudzanie lub zwiększanie empatii dla ofiar przemocy,
dostrzeżenie relacji pomiędzy zażywaniem alkoholu i/lub narkotyków a występowaniem zachowań przemocowych,
rozwinięcie umiejętności radzenia sobie ze złością i szeroko rozumianą agresywnością",
zmianę stereotypowych, sprzyjających powstawaniu prze-mocy przekonań na temat ról męskich i żeńskich oraz władzy i kontroli,
przepracowanie oporu związanego z usprawiedliwia-niem i bagatelizowaniem przemocy,
autobiografię w kontekście przemocy (Egger, 2008).

Na bazie powyższych zaleceń/standardów oraz obszarów tematycznych formułowane są cele programów terapeutycznych, do których najczęściej zalicza się zakończenie przemocy zarówno psychicznej, jak i fizycznej, przejęcie odpowiedzialności za własne zachowanie, zapewnienie bezpieczeństwa ofiarom i in. (Brandl, 1990).

Teoretyczny model stanowiący uzasadnienie programu

Pierwotną wersją opisywanego programu był warsztat dotyczący pracy nad złością i zachowaniami agresywnymi w grupie osadzonych uzależnionych na oddziale psychiatrii sądowej w Choroszczy. Jest to o tyle cenne doświadczenie, że w grupie klientów tego oddziału jest wielu uzależnionych sprawców przemocy w rodzinie, którzy znaleźli się tam, aby przejść terapię uzależnień. Jest to zatem populacja osób bardzo mocno zbliżona do osób pozbawionych wolności.

Teoretyczny model, jaki przyjęto przy konstrukcji niniejszego programu, bazuje na wieloczynnikowym ujęciu i rozumieniu zjawiska przemocy, jednak ostatecznie zakłada i koncentruje się na możliwości dokonywania wyboru przez sprawcę. Wieloczynnikowe ujęcie oznacza też, że autor programu dostrzega potrzebę i konieczność prowadzenia innych niż tylko korekcyjne i terapeutyczne oddziaływań, które w znacznym stopniu mogą zaważyć na nawrocie do" lub abstynencji od" zachowań przemocowych po ukończonym programie. Do takich działań mogą należeć m.in. kursy zawodowe zwiększające szanse zatrudnienia, zatrudnienie, opieka i nadzór kuratora.

W programie uwzględniono i zintegrowano prawie wszystkie opisane powyżej elementy, opracowano je jednak z uwzględnieniem warunków istotnych dla kształtowania się motywacji do zmiany w duchu filozofii terapii motywującej oraz terapii skoncentrowanej na rozwiązaniu (BSFT). Obydwa podejścia proponują styl pracy skupiający się na motywującym poszukiwaniu rozwiązania, koncentrują się na zmianie, do której można dążyć małymi krokami, a nie na problemie i jego dogłębnej analizie. Pozwalają przy tym na takie wykorzystanie oporu przed zmianą, który przy odpowiednich interwencjach osób prowadzących zajęcia nie narasta w trakcie pracy terapeutycznej. To istotna zmiana i chyba też novum w takiej budowie programu adresowanego do grupy. Inaczej też rozłożono w nim punkty ciężkości.

Inne rozłożenie akcentów w programie, czyli położenie nacisku na inne treści nie ma na celu pomniejszenia i rozmycia zjawiska przemocy. Jednak program koncentruje się zdecydowanie na kontekście rozwiązania, na celu, jakim dla wielu osób, nawet jeśli są sprawcami przemocy w rodzinie, jest powrót do domu i do rodziny. Mając cel, dostrzegając jego znaczenie dla swojego życia, szczególnie w kontekście deprywacji potrzeb i pozbawienia wolności, sprawcy przemocy w rodzinie są w stanie opisać kroki, które pozwolą na to, aby ten cel nie uciekł im ponownie, gdy wyjdą na wolność. Program korzysta z naturalnej dla wszystkich osadzonych potrzeby planowania życia po wyjściu na wolność. Doświadczenie penitencjarne podpowiada, że ich plany zmierzają czasami w kierunku zemsty, wymierzenia kary tym, którzy wsadzili" ich za kratki. Uczestnictwo w takim programie może stać się doskonałą okazją do zweryfikowania własnych planów.

Opisywany program ma dwa podstawowe cele:

1. Wzbudzenie motywacji do pracy nad sobą w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności i efektywnego wykorzystania czasu izolacji.

2. Dokonanie zmian w obszarze zachowań i przekonań związanych ze stosowaniem przemocy.

Założenia programowe

Poniższe założenia są pewnego rodzaju fundamentem dla całego programu. Odnoszą się do trzech obszarów: zjawiska przemocy, osoby sprawcy i możliwości jego zmiany oraz specyfiki zmiany w izolacji penitencjarnej i brzmią w następujący sposób:

1. Przemoc jest zjawiskiem negatywnym uwarunkowanym wieloczynnikowo.

2. Sprawcy przemocy w rodzinie są grupą heterogeniczną i wymagają indywidualnego podejścia w pracy terapeutycznej.

3. Zatrzymanie przemocy rozumiane jako zmiana jest możliwe na każdym etapie życia, niezależnie od miejsca, w jakim człowiek przebywa.

4. Osoby pozbawione wolności są na ogół w stanie kierować się w życiu pozytywnymi wartościami.

5. Pobyt w izolacji penitencjarnej rodzi zjawisko reaktancji, czyli oporu przed zmianą i ma charakter godnościowy.

6. Zmianę można stymulować, odwołując się do przeżywanej w izolacji deprywacji potrzeb oraz pozytywnie sformułowanego celu.

7. Dla korekty i zatrzymania przemocy istotne są działania wielowektorowe.

Te fundamentalne założenia są istotne dla niniejszego programu z wielu powodów:

1. Przemoc jest zjawiskiem negatywnym i nie ma dla niej usprawiedliwienia. Jej wieloczynnikowe uwarunkowanie sprawia, że program terapeutyczny (korekcyjny) powinien odnosić się do możliwie wielu istotnych dla procesu zmiany zmiennych.

2. Nie ma jednego typu sprawcy przemocy. Badania pokazują, że pomiędzy nimi istnieją wyraźne różnice osobowościowe, które przekładają się na konkretne akty przemocy. Np. niektórzy ze sprawców są agresywni jedynie wobec członków swoich rodzin, a dla innych przemoc jest stylem" funkcjonowania zarówno w domu, jak i poza nim. Wymaga to indywidualnego podejścia do każdego uczestnika programu. W tym właśnie kierunku, czyli do określenia indywidualnego celu i indywidualnych metod pracy prowadzi konstrukcja programu.

3. Pobyt w izolacji więziennej nie sprzyja zmianie, ale nie czyni jej niemożliwym pod warunkiem podmiotowego traktowania osadzonych przez personel więzienny.

4. Ze względu na uwarunkowania osobowościowe (zaburzenia osobowości), w izolacji przebywają osoby w różnym stopniu podatne na zmianę. Niemniej jednak program nie odmawia żadnemu z nich możliwości zmiany i kierowania się w życiu pozytywnymi wartościami.

5. Pobyt w izolacji penitencjarnej, szczególnie wtedy, gdy ma on miejsce po raz pierwszy, jest dla wielu osadzonych trudnym doświadczeniem. Każdy z nich wybiera dla siebie specyficzną drogę przetrwania i adaptowania się do warunków więziennych. Izolacja rodzi także zjawisko reaktancji, czyli oporu i prowadzi do zachowań mających na celu przywracanie wolności wyboru, która w warunkach ZK nabiera charakteru godnościowego. Nie dam się", Nie zrobią mi tutaj prania mózgu", Nie zamierzam się zmienić" – to tylko niektóre z wypowiedzi osadzonych, sygnalizujące to zjawisko. W takiej sytuacji z pomocą przychodzą metody i techniki Rozmowy czy Wywiadu Motywującego oraz terapii BSFT, które wykorzystują opór do pracy terapeutycznej, a nie walczą z nim.

6. Z punktu widzenia skuteczności programów korekcyjnych i terapeutycznych istotnym jest pytanie o tzw. czynniki leczące. Wg badań Asay'a i Lamberta (2001) owa skuteczność zależy w dużej mierze od pacjenta, tzn. od jego cech osobowościowych, ale także motywacji do zmiany. Jej budowanie jest ważnym elementem programu i stara się bazować na dwóch fundamentach: doświadczanej niedogodności sytuacji izolacji i pozytywnej wizji celu, którego realizacja jest niemożliwa ze względu na pobyt w zakładzie karnym.

7. Ze względu na liczne uwarunkowania przemocy program powinien uwzględniać i angażować, na ile pozwalają na to przepisy kodeksu karnego wykonawczego, instytucje, które w ramach swoich obowiązków i swojej misji zajmują się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.

Z wyżej opisanych założeń, jak i specyfiki populacji, do której program jest adresowany, wynika szereg zaleceń. Koncentrują się one głównie na tym, aby program nie był przeintelektualizowany i przepsychologizowany", aby odwoływał się do konkretnych zachowań i uwzględniał w pracy z osadzonymi zarówno stadia zmiany, jak i specyfikę ich sytuacji i wiele innych.

Nazwa i struktura programu

Dla opisywanego programu zaproponowano nazwę RODZINA po to, aby budził pozytywne skojarzenia, motywował i aby udział w nim nie był powodem stygmatyzacji w grupie osób pozbawionych wolności. RODZINA to także akronim pierwszych liter słów:

R – refleksyjność

O – odpowiedzialność

D – decyzja

Z – zaangażowanie

I – indywidualność

N – non-violence

A – aktywność

Powyższe słowa odzwierciedlają w dużej mierze cele i założenia programu na poszczególnych jego etapach. Ma on budzić refleksyjność i odpowiedzialność u jego uczestników i prowadzić indywidualną drogą do zaangażowania się w naukę umiejętności niezbędnych do zatrzymania przemocy.

Na program składają się trzy zaplanowane spotkania indywidualne i 25-30 sesji grupowych o ściśle określonej tematyce. Sesje indywidualne to:

Rozmowa wstępna na temat sensownego wykorzystania czasu izolacji".
Rozmowa mająca pomóc w określeniu konkretnego celu pracy terapeutycznej.
Rozmowa końcowa mająca podtrzymać i utrwalić decyzję i działania w kierunku zmiany.

Czas trwania programu oscyluje pomiędzy 12–15 a 25–30 tygodniami i ma związek z tym, czy zajęcia będą realizowane raz, czy też dwa razy w tygodniu.

Metody i techniki wykorzystywane w programie są podporządkowane jego celom. Autor podziela przekonanie A. Maslowa, że jeśli jedynym naszym narzędziem jest młotek, to musimy traktować wszystko jak gwoździe. Podobnie w terapii istotnym jej elementem jest dopasowanie różnorodnych metod do klienta i do problemu, z jakim się boryka, a nie dopasowanie klienta do metod i technik pracy, które zna terapeuta, stąd duża różnorodność metod wykorzystywana w programie. Pojawiają się w nim bowiem metody i techniki pracy właściwe dla Rozmowy lub Wywiadu Motywującego, praca na tzw. wyjątkach, która jest właściwa dla terapii BSFT, gestaltowskie ćwiczenie z krzesłem, elementy dramy, terapia racjonalno-emotywna A. Ellisa, trening umiejętności nawiązujący do terapii behawioralno-poznawczej, genogram właściwy dla terapii systemowej oraz sesja z udziałem kuratora lub pracownika Ośrodka Pomocy Społecznej. Program nie wyklucza też sesji rodzinnej przy spełnieniu odpowiednich do tego warunków.

Podsumowanie

Przeciwdziałanie przemocy w rodzinie musi mieć zawsze charakter kompleksowy i interdyscyplinarny. Z jednej strony wymaga współpracy wielu służb w ramach funkcjonowania państwa, a z drugiej wskazuje na potrzebę objęcia oddziaływaniami terapeutycznymi zarówno sprawców, jak i ofiary.

Prezentowany w artykule program terapeutyczny jest adresowany wyłącznie do sprawców przemocy w rodzinie w warunkach izolacji penitencjarnej. Nie rozstrzygnięto jeszcze wprawdzie, a może raczej nie zadano sobie pytania, czy system dozoru elektronicznego (SDE) sam w sobie jest wystarczającym rodzajem oddziaływań resocjalizacyjnych, czy też wymaga wsparcia np. w postaci realizowanych programów korekcyjnych, edukacyjnych, dokształcających lub też innych. Ale przy odpowiednich modyfikacjach program ten mógłby stanowić także propozycję pracy terapeutycznej dla osób skazanych za przemoc w rodzinie, które odbywają karę w SDE. Nie chodzi oczywiście o to, aby w ramach tego systemu programy resocjalizacyjne realizowali pracownicy więziennictwa, ale raczej o to, że SDE stwarza też szansę większego zaangażowania społeczeństwa w procesie resocjalizacji i readaptacji społecznej skazanych. Takie rozwiązanie wymagałoby jednak także ścisłego współdziałania z kuratorami zawodowymi, policjantami, pracownikami pomocy społecznej i innymi podmiotami.

W przedstawionym podejściu nie chodzi o krytykę i pokazywanie słabych punktów dotychczas realizowanych programów. Skuteczność niektórych z nich (ART., DULUTH) została potwierdzona w badaniach ewaluacyjnych w innych krajach. Jednak ze względu na różnorodność populacji więziennej, szersza oferta programowa daje możliwość dotarcia do liczniejszej grupy jego odbiorców.

Tomasz Głowik – specjalista psychoterapii uzależnień, terapeuta BSFT, doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, adiunkt w Akademii Pedagogiki Specjalnej.

____________

BIBLIOGRAFIA

Asay T., Lambert, M. Empirische Argumente für die allen Therapien gemeinsamen Faktoren: Quantitaive Ergebnisse. In: Hubble M.A., Duncan B.L., Miller S.D., So wirkt Psychoterapie, Dortmund: Modernes Lernen, 2001.

Brandl B., Programs for Batterers, A discussion Paper, Department for Health and Social Services, Division of Community Services, Bureau for Children, Youth and Families 1990.

Egger T. (2008). Beratungsarbeit und Anti-Gewalt-Programme für Täter und Täterinnen häuslicher Gewalt in der Schweiz, Eidgenössisches Büro für die Gleichstellung von Frau und Mann EBG, Bern.

Eitel K., Fröschl E., König I. (1998). Literaturrecherche und Analyse zum Thema Arbeit mit Gewalttätern". Endbericht, Wien.