Superwizja – krok w stronę profesjonalizmu

Niebieska Linia nr 6/2013

Superwizja nie jest jeszcze w Polsce powszechnie stosowaną formą wsparcia i pomocy psychologicznej wśród osób wykonujących zawody związane z pomaganiem. Natomiast świadomość siebie w procesie pomagania drugiemu człowiekowi, możliwość przyglądania się swojej pracy oraz własnym reakcjom czy pogłębianie wiedzy są niezwykle ważne. Superwizji potrzebuje każdy profesjonalista.

Najwcześniej pomocą w formie superwizji objęci byli psychoterapeuci. Wydaje się to oczywiste, ponieważ superwizja wywodzi się z psychoterapii i wśród tych specjalistów panuje zgoda co do tego, że superwizja jest procesem uczenia się, w którym psychoterapeuta współpracuje z bardziej doświadczonym kolegą po fachu, by w procesie ciągłego rozwoju zawodowego wzbogacić własne umiejętności". Należy jednak odróżnić psychoterapię od superwizji, są to bowiem dwie odmienne dziedziny, które mają odrębne cele i zróżnicowane zadania^[1]. Poprzez doświadczenia, wywodzące się z różnych szkół psychoterapeutycznych, już w latach 70. i 80. zaczęto dążyć do zintegrowania modelu superwizji w psychoterapii, stał się popularny nowy sposób myślenia o rozmaitych obszarach zainteresowań superwizją.

W tym artykule chciałabym przedstawić Czytelnikowi, czym jest superwizja i zachęcić do korzystania z niej. Niektóre źródła opisują ją jako relację pomiędzy superwizorem a superwizantem, służącą wspólnemu poszukiwaniu rozwiązań. Za Gilbertem i Evansem – jest ona sytuacją, w której Dwoje ludzi zastanawia się nad dobrostanem trzeciej...". Ich zdaniem celem superwizji jest przede wszystkim dobro klientów, których mamy pod opieką^[2].

Z kolei psychoterapeutka Bogna Szymkiewicz nazywa superwizję konsultacją z osobą bardziej doświadczoną, procesem uczenia się i wzbogacania umiejętności, stymulowaniem rozwoju wewnętrznego superwizanta, wspólnym poszukiwaniem rozwiązań oraz korekcją procesu zawstydzania w uczeniu^[3]. Autorka uważa, że jest to relacja, w której superwizant mówi, czego potrzebuje i jakie są jego oczekiwania, a superwizor na to odpowiada. Robi to w różnorodny sposób: buduje most interpersonalny", tworzy poczucie bezpieczeństwa, poszerza wiedzę superwizanta, pracuje nad jego sprawami osobistymi, daje informacje zwrotne, odnosi się do teorii, uwzględnia kontekst instytucjonalny superwizanta, jest wrażliwy na sprawy kulturowe, zajmuje się też kwestiami etycznymi^[4].

Wypalenie zawodowe

Profesjonalistom potrzebna jest superwizja, między innymi po to, aby stawali się dobrymi, świadomymi pomagaczami", by pogłębiali swój rozwój osobisty i zawodowy, aby chronili siebie, nie ulegali wypaleniu zawodowemu". Po raz pierwszy tego terminu użył amerykański psychiatra H. Freudenberger w 1974 roku^[5]. Przez wypalenie" rozumiano stan zmęczenia czy frustracji, wynikający z poświęcenia się jakiejś sprawie, która nie przynosi oczekiwanej nagrody. Do stanu wypalenia doprowadza różnica pomiędzy oczekiwaniami a pożądanym celem. Wypalenie to zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych. Czynnikiem wypalającym jest rodzaj pracy, która ma charakter pomocowy. Jest to uporczywy, negatywny stan związany z pracą, który powoduje wyczerpanie, dyskomfort psychiczny i fizyczny, poczucie małej skuteczności, niską motywację, skłonność do dysfunkcyjnych postaw i zachowań w pracy. To zespół objawów, które występują u osób pracujących blisko innych, pracują sobą". Ich zaangażowanie i cechy osobowości całkowicie decydują o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych^[6]. Najczęściej narażone na wypalenie są osoby pracujące w zawodach: terapeuta, psycholog (w interwencji kryzysowej), pracownik socjalny, nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, strażak.

Czynniki chroniące

Aby uniknąć wypalenia zawodowego, warto wiedzieć, co nas chroni. Bez wątpienia będzie to: znajomość swoich mocnych stron, umiejętność analizy własnych oczekiwań wobec pracy i cieszenie się małymi osiągnięciami, własna hierarchia potrzeb, wartości, uczenie się na błędach, zmiana stylu pracy, zachowanie zdrowego dystansu, zdrowy styl życia, odpowiednia ilość snu i odpoczynku, właściwe odżywianie, aktywność fizyczna. Czynnikiem chroniącym jest także umiejętność dzielenia czasu na pracę i czas wolny, hobby, pasje. Skutecznie zapobiega wypaleniu zawodowemu ciągłe uczenie się, udział w szkoleniach i zwiększanie samoświadomości^[6].

Oczywiście bardzo ważnym czynnikiem chroniącym jest także superwizja. Gdy jest ona prowadzona systematycznie, gwarantuje pomagaczowi komfort psychiczny, stwarza możliwość bieżącego rozwiązywania dylematów zawodowych i osobistych i w mojej ocenie – jest najskuteczniejszą profilaktyką wypalenia zawodowego. Jak pisał na łamach Niebieskiej Linii" Marek Prejzner, superwizja to skuteczne lekarstwo przeciwko wypaleniu zawodowemu, a przede wszystkim droga poszukiwania najlepszych rozwiązań pomocy osobie... Superwizja to także dobry przykład stosowania strategii wygrany–wygrany"^[7].

Rodzaje superwizji

Istnieją różne rodzaje superwizji (indywidualna, konsultacyjna, grupowa, partnerska i szkoleniowa) i różne formy prezentacji materiału superwizyjnego. Superwizja indywidualna daje przestrzeń prywatną na badanie obszarów wrażliwych, podatnych na zranienie. Pozwala na własne tempo pracy i badanie obszarów praktyki, braków, doświadczeń. Tu cała uwaga nauczyciela" ma charakter korygujący. Jest tu przestrzeń na pokonanie wstydu i braku własnych kompetencji.

Do prowadzenia superwizji konsultacyjnej potrzebne są uprawnienia i niezbędne umiejętności w pracy z klientami, a superwizor jest w tej relacji osobą bardziej doświadczoną. Superwizję grupową tworzy minispołeczność osób uczących się, którzy czerpią korzyści z mądrości grupy. Jest tu przestrzeń na komentarze, informacje zwrotne, a rola superwizora polega na zachęcaniu członków grupy do aktywności, dzielenia się różnorodną wiedzą i doświadczeniem. Superwizor jest tu pomocnikiem, który tworzy korzystne środowisko dla rozwoju superwizantów. Superwizja partnerska jest dodatkiem do innych form superwizji. Polega na tworzeniu par profesjonalistów, wzajemnym pomaganiu sobie i dawaniu wsparcia zawodowego.

Ostatni, wymieniony przeze mnie rodzaj superwizji, to superwizja szkoleniowa. W jej trakcie osoby superwizowane uczą się od podstaw pracy z klientami, a relacja bardziej przypomina tę nauczyciel–uczeń". Do stosowanych form prezentacji superwizyjnej zaliczamy m.in. konsultację przypadku" (gdzie zwraca się uwagę na znaczenie przeniesienia, przeciwprzeniesienia), obserwowanie relacji konsultacyjnej, rozwój umiejętności przeprowadzania interwencji, opracowanie strategii pomocy, kształtowanie umiejętności technicznych.

Do ważnych elementów składowych superwizji należy:

– refleksja nad doświadczeniem osoby trzeciej,

–   przestrzeń dla emocji, możliwość ich wyrażenia

–   odniesienia do teorii,

–   uczenie się nowych umiejętności na konkretnychprzykładach,

–   bezpieczne eksperymentowanie – poszukiwanie nowychpodejść, technik, interwencji,

–   badanie wątpliwości związanych z pracą,

–   dyskusja nad zagadnieniami etycznymi,

–   refleksja i praca nad doświadczeniem własnym su-perwizowanego^[8].

Nasze polskie realia

W Polsce dążymy do profesjonalizacji pracy wielu służb społecznych, co przybliża nas do obowiązujących od dawna w Europie i na świecie standardów. Wydaje się więc, że podążamy w dobrym kierunku zmian. Dziś mamy do czynienia z gwałtownym rozwojem różnych dziedzin nauki, w tym także związanych z psychologią i jesteśmy świadkami powstawania wąskich specjalizacji. Ten trend jest nieuchronny i będzie się pogłębiał, dlatego coraz częściej rynek będzie potrzebował usług takich jak superwizja. Naprzeciw tym oczekiwaniom wyszło kilka lat temu środowisko osób zajmujących się lecznictwem odwykowym. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych posiada już listę osób uprawnionych do prowadzenia superwizji klinicznej dla celów szkoleniowych. Obecnie znajduje się na niej 35 specjalistów^[9].

Kolejny krok w stronę profesjonalizacji pracy służb pomocowych zrobił w 2012 roku Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego wraz z Ogólnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia", który uruchomił ścieżkę certyfikacji specjalistów z zakresu pomagania ofiarom przemocy w rodzinie. Dostrzeżono potrzebę wyznaczania konkretnych kroków na drodze rozwoju w tej dziedzinie. W Polsce mamy obecnie tysiące osób profesjonalnie zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie lub ustawowo zobowiązanych do realizacji działań w tym zakresie. Są to psychologowie, pedagodzy, socjolodzy, resocjalizatorzy, terapeuci uzależnień, kuratorzy sądowi, pracownicy socjalni, funkcjonariusze policji, straży miejskiej itd. Wszyscy oni potrzebują wsparcia, bo praca, którą wykonują na co dzień, jest szalenie obciążająca. Uznano więc, że osoby posiadające wysokie kompetencje, potwierdzone certyfikatem specjalisty w zakresie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie i ponad dziesięcioletnie doświadczenie pracy w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie mogłyby, oczywiście będąc uprzednio odpowiednio przygotowane, świadczyć superwizję zarówno indywidualną, jak i grupową, skierowaną do osób pomagających osobom doznającym przemocy w rodzinie, realizującym programy oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych wobec osób stosujących przemoc w rodzinie, członków zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych ds. przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Grupa inicjująca ten projekt z ramienia Instytutu Psychologii Zdrowia wypracowała szczegółowe warunki uzyskania certyfikatu zarówno w trybie nominacji, jak i w trybie zwyczajnym. Nadzór merytoryczny nad programem sprawuje Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia", będące placówką Instytutu Psychologii Zdrowia PTP^[11].

Korzyści nie do przecenienia

Grono ekspertów uznało, że w obszarze pomagania rodzinom z problemem przemocy superwizja powinna być stałym wsparciem dla każdego profesjonalisty, niezależnie od tego, jaki wykonuje zawód. Każdy bowiem może w procesie pomagania poczuć się bezradny, nieskuteczny, zaniepokojony sytuacją klienta, spotkać się z jego oporem czy poczuć się manipulowany. Chciałby się wtedy upewnić, czy idzie w dobrym kierunku, zgodnym z założonym planem pracy. W takiej sytuacji pomoc z zewnątrz kogoś życzliwego, bardziej doświadczonego, patrzącego na problem z metapozycji może się okazać bezcennym wsparciem merytorycznym. Skorzystanie z superwizji w takim momencie może przynieść duże korzyści zarówno klientowi, jak i samemu pomagaczowi. To wspaniała okazja do pogłębiania swojego rozwoju zawodowego, lepszego zrozumienia swojego klienta, poszerzania warsztatu pracy. Superwizja stwarza przestrzeń do refleksji, poszukiwania nowych rozwiązań i jak pisze superwizor Marek Prejzner – jest również impulsem do weryfikacji własnej rutyny^[10]. A według innej doświadczonej superwizorki Małgorzaty Sieczkowskiej: Superwizja jest przywilejem. To czas dla mnie! Specjalny czas, w którym nie – jak zwykle – inni, ale ja będę przedmiotem własnej uwagi. To czas na przyjęcie i wsparcie siebie, poznanie swoich uświadomionych i nieuświadomionych wyborów w sferze zawodowej, swoich jawnych i nierozpoznanych motywów działania..."^[11].

Dobre inicjatywy

Ogromnie cieszy fakt, że dzięki inicjatywie Instytutu Psychologii Zdrowia PTP, przy wsparciu Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie dostrzeżono potrzeby środowiska osób pracujących w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie w Polsce i już od stycznia 2013 roku osoby zajmujące się tą problematyką mogą korzystać z pomocy merytorycznej superwizorów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Pierwsze siedemnaście osób odebrało certyfikaty w Sejmie RP 5 marca bieżącego roku, podczas konferencji Pomoc kobietom ofiarom przestępstw", współorganizowanej przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP, pod honorowym patronatem Pani Marszałek Ewy Kopacz. Lista pierwszych polskich superwizorów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie jest dostępna na stronie www.niebieska.linia.pl w zakładce dla specjalistów – certyfikaty". Certyfikaty potwierdzają kompetencje do prowadzenia superwizji pracy służącej przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Są wydawane na podstawie ukończonych szkoleń, prowadzonej praktyki i ukończenia kursu dla kandydatów na superwizorów. Certyfikat nie jest przyznawany bezterminowo. Pierwszy ważny jest przez trzy lata, kolejny przez lat pięć. Od superwizorów wymaga się także, aby kontynuowali swój rozwój osobisty, uczestniczyli we własnej superwizji, prowadzili zajęcia o charakterze szkoleniowym, edukacyjnym, konsultacyjnym, z uwzględnieniem problematyki przemocy w rodzinie, publikowali itd. Osoby aspirujące do uzyskania certyfikatu są zobowiązane do spełnienia warunków na poziomie formalnym i merytorycznym, m.in. powinny wziąć udział w specjalnym kursie przygotowującym do roli superwizora, obejmującym tematykę z zakresu technologii superwizji i przestrzegania zasad etycznych. Wymaga się, aby osoby z uprawnieniami superwizora były kompetentne i stale doskonaliły swój warsztat pracy. Rozszerzenie zakresu pomocy dla osób zajmujących się kwestiami przemocy w rodzinie poprzez wprowadzenie superwizji jest wyraźnym krokiem w stronę profesjonalizacji pracy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie w Polsce.

O wprowadzeniu obowiązkowej superwizji poważnie mówi się także w środowisku pomocy społecznej. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej planuje wydać rozporządzenie dotyczące między innymi standardu superwizji, minimum programowego dla szkoleń z zakresu superwizji, sposobu i trybu szkolenia superwizorów, trybów nadawania certyfikatu superwizora. Na mocy nowych przepisów, które wstępnie miały wejść w życie z dniem 31 grudnia 2013 roku, pracownik socjalny miałby prawo do korzystania z poradnictwa prowadzonego przez superwizora pracy socjalnej. W toku realizacji jest projekt dotyczący tworzenia Standardu superwizji pracy socjalnej", realizowany w ramach projektu systemowego: Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy społecznej i integracji społecznej, realizowanego przez Wyższą Szkołę Pedagogiczną Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie i Centrum Wspierania Aktywności Lokalnej, na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich. Projekt ten został zainicjowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej^[12].

Ponadto powstają obecnie w Polsce nowe kierunki studiów, przygotowujące do prowadzenia działań superwizyjnych, zarówno edukacyjno-rozwojowych, jak i form wsparcia w obszarze pomocy i integracji społecznej oraz w innych zawodach wsparcia społecznego.

Dobre praktyki

Zachęcam do myślenia o superwizji wyłącznie w kategoriach korzyści, jakie może ona przynieść klientom oraz osobom z nimi pracującym. Często spotykam się z negatywnym nastawieniem do superwizji szefów zatrudniających kadrę merytoryczną. Niektórzy nadal uważają, że jest to luksus, na który ich nie stać, zasłaniają się brakiem pieniędzy na cele szkoleniowe. Inni kojarzą superwizję wyłącznie z kontrolą, oceną ich działania, wtrącaniem się w organizację pracy firmy. Szefowie mylnie traktują superwizora jako sojusznika, który doniesie, kto nie radzi sobie w pracy. Przekonanie ich, że chodzi o zwiększanie kompetencji pracowników, poprawianie warsztatu ich pracy, lepsze rozumienie klientów, przeciwdziałanie wypaleniu zawodowemu bywa trudne, ale są miejsca, w których od 7–9 lat systematyczna superwizja jest standardem. Na przykład dyrekcja Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Kielcach, mimo niedostatków budżetowych ośrodka, przeznacza środki na finansowanie superwizji i traktuje ją priorytetowo. To dobra praktyka, o której warto mówić, docenić i popularyzować. Dbanie o siebie i pracowników bardzo się opłaca.

Szczególnie w środowisku osób pracujących w systemie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, które na co dzień musi rozwiązywać bardzo trudne ludzkie sprawy, czasem nawet z narażaniem własnego życia, korzystanie ze szkoleń i superwizji chroni przed wypaleniem zawodowym. Ważne, aby w przyszłości w całej Polsce znalazły się środki na zapewnienie specjalistom stałej, systematycznej superwizji, ponieważ regularna superwizja to ważny aspekt dbałości o samego siebie. Apeluję do przełożonych tych osób, aby wzięli odpowiedzialność za stworzenie warunków do właściwego rozwoju swojej kadry i utrzymanie wysokiego poziomu usług w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Grażyna Pisarczyk – pedagog, certyfikowana superwizorka w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, członek Kapituły Certyfikatu Superwizora w Zakresie Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie przy Instytucie Psychologii Zdrowia PTP, kierownik Specjalistycznego Ośrodka Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie w Kielcach.

____________

[1] M. Gilbert, K. Evans, Superwizja w psychoterapii. GWP, Gdańsk 2004, s. 13–14.

[2] M. Gilbert, K. Evans, op.cit. s. 14.

[3] B. Szymkiewicz, Szkolenie superwizorów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Materiały szkoleniowe. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2012, s. 1.

[4] B. Szymkiewicz, Szkolenie superwizorów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie. Wskazówki do obserwacji pracy superwizyjnej. Materiały szkoleniowe. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2012.

[5] M. Anczewska, P. Świtaj, J. Roszczyńska. Wypalenie zawodowe.

Postępy psychiatrii i neurologii" 2005, 14 (2), s. 67–77. 6 Tamże.

[6] J. Fengel, Pomaganie męczy. Wypalenie w pracy zawodowej.

GWP, Gdańsk 2000, s. 85–91.

[7] M. Preizner, Ja wygrywam – Ty wygrywasz. Niebieska Linia" Nr 1/84/2013, s. 24.

[8] B. Szymkiewicz, op.cit., s. 2–7

[9] http://www.parpa.pl/index.php?option=com_content& task=view&id=49&Itemid=65

[10] M. Preizner, op.cit., s. 24.

[11] Materiały wewnętrzne Specjalistycznego Ośrodka Wsparcia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie w Kielcach.

[12] Materiały wewnętrzne Wydziału Polityki Społecznej w Kielcach. Zmiany w kierunku kształcenia pracowników socjalnych. Kielce 2012.

Inne z kategorii

Światowy dzień Zdrowia Psychicznego

10.10.2023

W dniu dzisiejszym (10.10.2023) obchodzimy Światowy Dzień Zdrowia Psychicznego, dlatego przypominamy,...

czytaj dalej

Jakie zmiany wynikają z nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu przemocy?

20.03.2023

Zapraszamy do obejrzenia materiału dotyczącego zmian w ustawie dotyczącej przeciwdziałania przemocy.

...

czytaj dalej