Syndrom boga

Aktualności

08.08.2004

Niebieska Linia nr 4 / 2004

"Specjalista od pomocy żyje dzięki bezradności i wytwarza bezradność, jaka jest mu potrzebna. Ryzyko związane z zawodami, których treścią jest świadczenie pomocy, jak nauczanie, psychiatria, psychologia i praca społeczna, polega na tym, że z zasady przyciągają one ludzi, którzy chcą być bogiem".

Pomoc terapeutyczna niesiona innym, związana jest z wieloma problemami. Terapeuci różnych specjalności, szczególnie psychologowie, odczuwają uzależnienie klientów od swojej pomocy. Dotyczy to między innymi (lecz nie tylko) osób z syndromem wyuczonej bezradności (M.E.P. Seligmann, 1988). Problem uzależnienia nie występuje w przypadku pomocy udzielanej jednorazowo w sytuacji natychmiastowej, nagłej, traumatycznej, krytycznej. Zjawisko to związane jest z problemem tożsamości i koherencji zawodowej terapeutów.

Pomaganie to także problem związany z władzą (por. K. Otrębska-Popiołek, 1991; M. Adamiec, 1996). "Ten, kto pomaga, ma zazwyczaj władzę nad biorcą pomocy, który może tej władzy i pomocy nienawidzić, a jednak przyjmuje ją z poczucia bezsilności. Zorganizowane, instytucjonalne i >rytualne < formy pomagania mogą służyć utrwalaniu struktury władzy i ubezwłasnowolnieniu ludzi wspomaganych" (M. Adamiec, 1996, s. 23). Może to prowadzić do powstania różnorodnych problemów psychologicznych zarówno u klientów, jak i osób pomagających.

Zdaniem Johna Holta (1981, s. 297) "specjalista od pomocy żyje dzięki bezradności i wytwarza bezradność, jaka jest mu potrzebna. Ryzyko związane z zawodami, których treścią jest świadczenie pomocy, jak nauczanie, psychiatria, psychologia i praca społeczna, polega na tym, że z zasady przyciągają one ludzi, którzy chcą być bogiem". Owa argumentacja często jest skrywana i żaden z terapeutów wprost jej nie zwerbalizuje. Stąd problem wartości jest podstawą tworzenia reguł udzielania pomocy innym. Źródła tej pomocy są zazwyczaj skomplikowane, niejasne, wymagają odkrywania i interpretacji. Zawodowe świadczenie pomocy związane jest z pełnieniem określonej roli społecznej, która opiera się na określonych ideach i wartościach. Profesjonaliści, zwłaszcza psychoterapeuci, powinni analizować

system własnych wartości,

dokonywać nieustannej autorefleksji nad nimi i racjami, które organizują ich działalność. Wtedy opierając się na wartościach egzystencjalnych mogą udzielić pomocy innym.

Zdaniem M. Adamca (1996) wartości personalne, jak na przykład świadomość, autonomia, zdolność celowego działania i prospekcji (kierowania się przyszłością), wrażliwość na wymagania moralne, zdolność do samokreacji itp., sprzyjają realizacji potrzeby niesienia pomocy innym. Stąd propozycja wzorca etycznego kierującego działaniem ludzi udzielających pomoc innym pod nazwą ontologicznej samoasertywności. Jej podstawowym składnikiem jest postawa egzystencjalna, w której najważniejsza jest zdolność znalezienia w sobie siły do pracy i rozwiązywania problemów innych, opierając się przy tym na własnym, uporządkowanym życiu.

Kodeksy etyczne formułują odpowiednie zapisy dotyczące postaw wobec norm moralnych i obyczajowych w życiu prywatnym terapeutów. Podejmowane przez nich decyzje w sprawach osobistych mogą wpływać na jakość ich pracy i zaufanie społeczne, jakim jest obdarzana ta grupa zawodowa. Terapeuci odczuwają problemy związane z własnym życiem, o czym świadczą również objawy wypalenia egzystencjalnego i zawodowego. Zdaniem A. Bańki (1995) wypalenie zawodowe to stres pracy doświadczany przez osoby, które zawodowo zajmują się udzielaniem pomocy. Ch. Maslach (1988) określa to zjawisko jako proces nieuchronnej destrukcji, jaki zachodzi w psychice osób, które zbytnio eksploatują swoje siły w "dawaniu siebie" innym ludziom. Syndrom wypalenia obejmuje wiele reakcji stresowych, takich jak:

utrata troski o drugiego człowieka;
obniżone morale pracy (zmniejszona motywacja do pracy);
przesadne dystansowanie się wobec problemów klientów;
przeżywanie problemów zawodowych w sytuacjach pozazawodowych, np. w życiu rodzinnym (A. Bańka, 1995, s. 39).

Wypalenie egzystencjalne

jest stresem, który powstaje w szerokim kontekście społeczno-kulturowym. To stan związany z brakiem prestiżu zawodu, niejasnością umiejscowienia w strukturze klasowej, stereotypami społecznymi. Dotyczy zmian destruktywnych, jakie mogą wystąpić w życiu każdego pracującego człowieka. To także synonim obniżenia motywacji życiowej, utraty poczucia kontroli i sprawstwa oraz braku perspektyw na przyszłość; szczególnie wyraźnie objawia się w sferze egzystencji materialnej.

Zdaniem A. Bańki (1995) do wypalenia egzystencjalnego dochodzi wówczas, gdy oczekiwania co do kosztów, jakie człowiek ponosi w pracy oraz zysków, jakie mu się należą, nie są spełnione. Oczekiwania te człowiek formułuje pod wpływem danej kultury i warunków społecznych, w jakich żyje. Stąd ludzie w czasach gwałtownych zmian, braku poczucia stabilności doznają poczucia krzywdy, a nawet wykorzystania czy oszukania. Rodzi to postawy roszczeniowe, marzycielskie, jako wyraz życiowej naiwności i przesadnych oczekiwań.

Stres społeczno-kulturowy czyli wypalenie egzystencjalne poza poczuciem zawodu wywołuje złość, chęć rewanżu; jest to reakcja stresowa, która powstaje na skutek czynionych przez człowieka porównań jego osiągnięć do dominujących w społeczeństwie standardów (kultury). Stres zawodowy czyli

Wypalenie zawodowe

dotyczy realizmu sytuacji pracy. Wynika on z ograniczonych możliwości, niskiej skuteczności i poczucia braku sensu działania. Nie jest to aktywny bunt przeciw społeczeństwu, ale rezygnacja, pogodzenie się z realiami rzeczywistości zawodowej, tzw. odpuszczenie i dezorientacja w tym, kogo należy winić za ten stan rzeczy. Sprzyja mu wiele czynników: problemy finansowe, niezadowolenie z pracy, zmęczenie i wyczerpanie emocjonalne, zagrożenie wartości spowodowane zmianami społecznymi itp.

Terapeuci odczuwają frustrację ze względu na niskie dochody, które nie są adekwatne do kosztów psychicznych, jakie ponoszą. Niezadowolenie z pracy (element syndromu wypalenia zawodowego) rodzi się wówczas, gdy praca uniemożliwia człowiekowi zaspokojenie jego potrzeb biologicznych, społecznych oraz poczucia bezpieczeństwa.

Praca z ludźmi niesie także wiele zagrożeń z ich strony. Arogancja, brak własnej inicjatywy, nadużywanie zaufania, nieuczciwość, cwaniactwo to zjawiska, z którymi terapeuci często się spotykają. Mogą one prowadzić do zachwiania się wiary w dotychczas wyznawane wartości (np. wiarę w sprawiedliwość i dobroć ludzi) oraz do narastania ogólnego zmęczenia i wyczerpania emocjonalnego. Zdaniem J. Chapmana (1983) objawami tego stanu są: poczucie utraty siły życiowej (napędu życiowego) i "zużycia", złość i agresja werbalna wobec domowników, przemęczenie pracą, nieuzasadnione zdenerwowanie z powodu błahych spraw, niemożność oddzielenia życia zawodowego od rodzinnego czy towarzyskiego.

Z porównania wyników badań prowadzonych wśród osób mieszkających w dużych i małych miastach oraz na wsi, wynika, że reakcje przemęczenia emocjonalnego, które występują u mieszkańców małych miast i wsi, są typowe dla stresu życia w niewielkich zbiorowościach lokalnych, gdzie wszyscy się znają i trudno jest

Oddzielić od siebie sfery życia

zawodowego, rodzinnego, towarzyskiego czy sąsiedzkiego. W małych miejscowościach często zdarza się, że pomagacze spotykają się ze swoimi współpracownikami i klientami poza pracą. Wypalenie zawodowe, które dotyka tę kategorię zawodową, może objawiać się stanem psychicznego i fizycznego wyczerpania, cynizmem, obniżonym poczuciem osiągnięć osobistych, stanem nadmiernej koncentracji na emocjach i ich wyładowaniu, które określa się jako strategie przystosowawcze, poszukiwaniem instrumentalnego wsparcia, zaprzeczaniem, nadużywaniem alkoholu, narkotyków, tj. strategiami określanymi jako nieprzystosowawcze.

Czynniki te mogą prowadzić do obniżenia poczucia jakości życia, zaburzenia zdrowia psychicznego i fizycznego, a to powoduje zmianę stylu życia. "Człowiek doznający poczucia wypalenia traci osobową tożsamość i autentyczność. Następuje odchylenie od stanu równowagi, który jest warunkiem niezbędnym zachowania autentyczności i zdrowia. Na uzyskanie autentyczności jednostka ma tylko jeden sposób - przywrócić stan równowagi między naciskami otoczenia (tempem pracy, walorami środowiska fizycznego i społecznego), sposobem życia (dietą, higieną) oraz różnymi elementami natury ludzkiej (uzdolnieniami, humorem, emocjonalnością)" (A. Bańka, 1995, s. 160).

Zaprezentowane problemy w różnym stopniu dotykają terapeutów różnych specjalności. Każda z nich bowiem wiąże się z inną specyfiką pracy i określającymi ją uwarunkowaniami kulturowymi. Poznanie i uświadomienie sobie własnych cech osobowościowych oraz braków i niedoskonałości ułatwi terapeucie interakcję z klientem.

Zainteresowanych bibliografią do artykułu odsyłamy do redakcji.

A. W.-K.