Temida a przemoc w rodzinie 2012

Aktualności

27.08.2013

Niebieska Linia nr 4 / 2013

Działanie prokuratury oraz orzecznictwo sądów powszechnych

Organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości od 2 lat realizują nowe instytucje prawa wprowadzone ustawą z 10 czerwca 2010 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocyw rodzinie oraz niektórych innych ustaw. Widać systematyczny wzrost liczby stosowanychwobec sprawców przemocy w rodzinie środków zapobiegawczych, karnych oraz probacyjnych w postępowaniu karnym, co niewątpliwie wskazuje na wzrost świadomości oraz znajomość problematyki przemocy w rodzinie wśród organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości.

Rok 2012 był drugim, w trakcie którego zarówno organy ścigania, jak i wymiaru sprawiedliwości, mogły realizować nowe instytucje prawa karnego materialnego, procesowego oraz wykonawczego, wprowadzone ustawą z 10 czerwca 2010 roku o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842), która weszła w życie 1 sierpnia 2010 roku.

W szczególności chodzi o nowe środki zapobiegawcze (w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego, zajmowanego wspólnie z osobą najbliższą dotkniętą przemocą w rodzinie), nowe środki karne i obowiązki probacyjne (polegające na wprowadzeniu zakazu zbliżania się na określoną odległość czy też nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z osobą pokrzywdzoną przemocą w rodzinie) oraz wprowadzenie nowej, szybkiej procedury związanej z zarządzeniem wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności bądź odwołania warunkowego zwolnienia z zakładu karnego.

Poniżej chciałbym przedstawić nowe informacje dotyczące działań organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w 2012 roku w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie na poszczególnych etapach postępowania karnego, obejmujące zarówno wspomniane powyżej nowe instytucje, jak i dotychczasowe narzędzia instytucjonalne, umożliwiające skuteczną reakcję na stosowanie przemocy wobec osób najbliższych. Informacje te są gromadzone do sprawozdania z realizacji przez resort sprawiedliwości Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie za 2012 rok.

Postępowanie przygotowawcze

Czyli działania prokuratury wobec osób stosujących przemoc w rodzinie oraz jej wpływ na strukturę orzecznictwa sądów w zakresie art. 207 § 1 kk.

Na wstępie należy zaznaczyć, że ustawą o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw dodano do Kodeksu postępowania karnego, przepis art. 275a przewidujący środek zapobiegawczy w postaci nakazania oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Środek ten stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące (art. 275a § 4 kpk).

W 2012 roku, wg danych statystycznych Prokuratury Generalnej, liczba podejrzanych, wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a § 1 kpk) – wyniosła 1241¹ . W porównaniu do 2011 roku – gdzie zastosowano 849 tego rodzaju środków oraz 2010 roku, w którym zastosowano ich 209 (ryc. 1.), należy odnotować znaczący przyrost liczbowy, co oznacza, że instytucja ta sprawdziła się i jest stosowana przez prokuratorów.

rycina 1

Ryc. 1. Stosowanie środka zapobiegawczego w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym w latach 2010–2012.

Pozostałe dane statystyczne świadczą także o zdecydowanym wzroście liczby stosowanych środków zapobiegawczych, stosowanych wobec sprawców przemocy w rodzinie, w tym: – liczba podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa, wobec których zastosowano dozór policji z jednoczesnym zobowiązaniem do powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym (art. 275 § 2 kpk) – wyniosła 1412 (2011– 1.280, 2010 – 871),

– liczba podejrzanych o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, wobec których zastosowano dozór policji pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275 § 3 kpk) – wyniosła 627 (2011 – 505, 2010 – 337).

Postępowanie rozpoznawcze

Czyli orzecznictwo sądów powszechnych dotyczące przemocy w rodzinie.

Opracowując dane statystyczne, dotyczące zjawiska przemocy w rodzinie, opierano się dotychczas na danych dotyczących przestępstwa znęcania się z art. 207 § 1 kk. Należy pamiętać, że przemoc w rodzinie wykracza znacznie swoim zakresem przedmiotowym poza znamiona ustawowe przestępstwa znęcania się nad osobami najbliższymi. Można powiedzieć, że przestępstwo znęcania się jest najbardziej jaskrawym przykładem przemocy w rodzinie, jednakże odzwierciedla tylko część zjawiska. Dopiero przy przyjęciu tego zastrzeżenia można dokonywać analizy danych statystycznych w tym zakresie i wyciągać wnioski.

Należy nadmienić, że ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, z późn. zm.) w art. 115 zawiera tzw. słowniczek ustawowy, w którym Ustawodawca precyzuje niektóre pojęcia użyte w treści aktu prawnego. W słowniczku tym nie ma pojęcia przemoc w rodzinie, ani nawet samej przemocy.

Natomiast w ustawie 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493 z późn. zm.), w art. 2 pkt 2 zawarta jest tzw. definicja legalna pojęcia przemocy w rodzinie, co jest niezwykle pomocne i użyteczne przy ocenie czy dany czyn stypizowany w Kodeksie karnym nosi znamiona tego zjawiska.

Przemoc w rodzinie, według ustawy to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

W sądowych formularzach statystycznych za rok 2012 uwzględniono statystyki przestępstw kwalifikujących się jako przemoc w rodzinie według art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie m.in.:

art. 148 § 1 – 4 kk – zabójstwo;
art. 156 § 1 – 3 kk – spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka;
art. 157 § 1 kk – spowodowanie średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka;
art. 189 kk – pozbawienie wolności;
art. 190 kk – groźba bezprawna;
art. 191 kk – przemoc lub groźba bezprawna w celu zmuszenia do określonego zachowania;
art. 191a kk – utrwalanie i rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby;
art. 197 § 1 – 3 kk – zgwałcenie;
art. 198 kk – współżycie płciowe z osobą w stanie ograniczonej poczytalności;
art. 199 kk – wymuszenie współżycia płciowego na osobie podległej, w krytycznym położeniu;
art. 200 § 1 i 2 kk – pedofilia – uprawianie, prezentowanie treści;
art. 201 kk – kazirodztwo;
art. 202 § 1 – 4b kk – prezentowanie treści pornograficznych;
art. 203 kk – doprowadzenie przemocą innej osoby do uprawiania prostytucji;
art. 208 kk – rozpijanie małoletnich.

tabela 1

Tabela 1. Przestępstwa popełnione na szkodę osób najbliższych osądzone w 2012 roku

Dane statystyczne odnośnie do wyżej wymienionych przestępstw za rok 2012 przedstawiono w tabeli 1 ² .

W tabeli 2. zostały przedstawione dane w zakresie liczby i płci osób pokrzywdzonych poszczególnymi rodzajami przestępstw, kwalifikujących się jako przemoc w rodzinie według art. 2 pkt 2 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

tabela 2

TABELA 2. Płeć osób pokrzywdzonych przestępstwem popełnionym na szkodę osoby najbliższej osądzonych w 2012 roku

Z wyżej przedstawionych danych wynika, że spośród przestępstw kwalifikujących się jako przemoc w rodzinie najpowszechniejszym przestępstwem w 2012 roku było przestępstwo znęcania się oraz przestępstwo gróźb karalnych.

Orzecznictwo sądów powszechnych w zakresie art. 207 kk w 2012 roku

Przedstawione poniżej dane dotyczą czynu podstawowego z art. 207 § 1 kk. Nie przytaczam obu kwalifikowanych typów tego przestępstwa z art. 207 § 2 i § 3 kk, z uwagi na fakt, że liczba skazań w tym zakresie jest symboliczna (w sumie 93 skazania w 2012 roku).

W 2012 roku w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie osądzono z art. 207 § 1 kk ogółem 15.245 osób ³ (2011 – 16.077, 2010 – 16.239, 2009 – 17.413). (tabela 3.) Z tego:

tabela 3

TABELA 3.

wykres 1

WYKRES 1. Stosunek procentowy rodzajów orzeczeń sądów rejonowych w zakresie art. 207 § 1 kk

W 2012 roku w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie skazano z art. 207 § 1 kk ogółem: 12.877 osób ⁴ . (tabela 4.) Z tego wymierzono:

tabela 4

TABELA 4.

wykres 2

WYKRES 2. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w sądach rejonowych w Polsce w 2012 roku z art. 207 § 1 kk

wykres 3

WYKRES 3. Skazani w sądach rejonowych za przestępstwo z art. 207 § 1 kk w latach 1999–2012

Podsumowując powyższe dane, należy odnotować trend spadkowy w liczbie skazanych z art. 207 § 1 kk w ostatnich kilku latach. Nie sposób wskazać tu na konkretne przyczyny takiego stanu rzeczy. Statystyki nie podają nam wskazówek w tym zakresie. To jedynie domniemanie, że może mieć to związek z ogólnym płaskim trendem w liczbie skazanych, a także ze skuteczniejszą pracą służb w zakresie prewencji (policja) oraz zapobiegania powrotowi do przestępstwa osób już uprzednio skazanych (kuratorzy sądowi).

wykres 4

WYKRES 4. Stosunek procentowy wymiaru kary pozbawienia wolności orzekanej w sądach rejonowych w Polsce w 2012 roku z art. 207 § 1 kk

Z powyższego wykresu wynika, że sądy generalnie orzekają te kary w dolnych jej wymiarach. W sumie kary do 2 lat pozbawienia wolności wyczerpują 99% całości orzekanych kar pozbawienia wolności. Przy przyjęciu, że sankcja za tego rodzaju czyn przewidziana jest od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności, wolno stwierdzić, że sądy orzekają kary za tego rodzaju czyn w dolnych ustawowych granicach.

Nadto, w zdecydowanej większości, kara ta orzekana jest z zastosowaniem warunkowego zawieszenia wykonania kary, co stanowi 87% wszystkich kar pozbawienia wolności orzekanych wobec sprawców znęcania się.

Wśród osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 kk w 2012 roku było:

– 3.875 małoletnich (w 2011 – 4.407, 2010 – 3.003, 2009 – 3.526),

– 14.127 kobiet (w 2011 – 14.517, 2010 – 11.828, 2009 – 12.597),

– 2.810 mężczyzn (w 2011 – 2.012, w poprzednich latach nie zbierano danych w tej kategorii).

Od ponad dwóch lat obowiązują nowe instytucje mające na celu skuteczniejsze oddziaływanie na sprawcę przemocy poprzez jego izolację i właściwą reakcję na dalsze popełnianie przez niego czynów przemocowych w toku postępowania rozpoznawczego, tj.:

– nowe rodzaje środków karnych w postaci nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e kk w zw. z art. 41a kk) oraz zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 39 pkt 2b kk w zw. z art. 41a kk);

– nowe rodzaje środków probacyjnych w postaci zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 72 § 1 pkt 7a kk), a także osobne ujęcie w art. 72 § 1 pkt 6a uczestnictwa sprawcy w programach korekcyjno-edukacyjnych.

Z danych wynikających ze sprawozdań statystycznych (wprowadzonych po raz pierwszy od 1 stycznia 2012 roku) ⁵ wynika, że w 2012 roku sądy powszechne orzekły:

– obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach – w 42 przypadkach (2011 – 31, 2010 – 16),

– zakaz kontaktowania się z określonymi osobami – 330 przypadków (2011 – 161, 2010 – 81),

– zakaz zbliżania się do określonych osób – 205 przypadków (2011 – 106, 2010 – 26),

– zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu – 12 (2011 – nie orzekano),

– nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym – w 167 przypadkach (2011 – 110, 2010 – 20).

Tytułem obowiązków probacyjnych (art. 72 § 1 kk) w sądach powszechnych w 2012 roku orzeczono:

– powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających (art. 72 § 1 pkt 5 kk)

– 15.203 (2011 – 10.635, 2010 – 9.449),

– poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu albo oddziaływaniom terapeutycznym (art. 72 § 1 pkt 6 kk) – 2.564 (2011 – 2.263, 2010 – 1.914),

– uczestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych (art. 72 § 1 pkt 6a kk) – 346 (2011 – 296, 2010 – 253),

– powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach (art. 72 § 1 pkt 7 kk) – 316 (2011 – 317, 2010 – 170),

– powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonymi lub innymi osobami w określony sposób (art. 72 § 1 pkt 7a kk) – 1.040 (2011 – 592, 2010 – 554),

– powstrzymanie się od zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób (art. 72 § 1 pkt 7a kk) – 387 (2011 – 190, 2010 – 99),

– opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 72 § 1 pkt 7b kk) – 536 (2011 – 406, 2010 – 279).

Z powyższych danych wynika, że we wszystkich rodzajach obowiązków orzekanych jako środki karne oraz środki probacyjne, wartości liczbowe uległy poprawie. Oznacza to, że sądy coraz częściej wykorzystują dostępne narzędzia oddziaływania na osoby stosujące przemoc w rodzinie.

Postępowanie wykonawcze

Z powyższych danych wynika, że największy odsetek wszystkich kar za stosowanie przemocy w rodzinie stanowi kara pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem na okres od 2 do 5 lat. Należy odnotować, że z 10.454 skazanych w 2012 roku z art. 207 § 1 kk na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pod dozór kuratora oddano 7.556 osób, co stanowi aż 72,2% wszystkich skazanych na tę karę (2011 – 69,7%, 2010 – 67%, 2009 – 62%).

Widoczny jest zatem wzrost liczby i odsetka sprawców, których sądy oddają pod dozór kuratora sądowego. Ma to ogromne znaczenie z uwagi na możliwości skutecznego oddziaływania na skazanych w okresie próby, w celu zmiany postaw skazanych i ograniczenia ich powrotu do przestępstwa. Skazany pod dozorem kuratora jest w okresie próby stale monitorowany, a ewentualne zmiany zachowania mogą skutkować zaostrzeniem kontroli (nałożeniem nowych, bardziej intensywnych obowiązków probacyjnych) bądź jej złagodzeniem (uchyleniem lub zmianą obowiązków probacyjnych) przez sąd. Kurator sądowy ma obowiązek bowiem odpowiednio reagować i proponować sądowi, poprzez właściwe wnioski, elastyczny sposób oddziaływania na sprawcę przemocy w rodzinie.

W związku z wejściem w życie wspomnianej noweli do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, od ponad dwóch lat obowiązują także nowe instytucje w zakresie postępowania wykonawczego, tj.:

– obligatoryjne zarządzenie wykonania kary wobec skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkujących wspólnie ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art. 75 § 1a kk) – liczba postanowień sądu w 2012 roku wynosiła 1.767⁶ (2011 – 1.096, 2010 – 70);

– obligatoryjne odwołanie warunkowego zwolnienia wobec zwolnionego skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkujących wspólnie ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art. 160 § 2 kkw) – liczba postanowień sądu wynosiła w 2012 roku 187⁷ (2011 – 94, 2010 – 17).

Dla oddziaływania na sprawców przemocy w rodzinie istotnym jest wprowadzenie do ustawy nowego uregulowania przewidzianego w art. 12d. Przepis ten przewiduje obligatoryjne zarządzenie wykonania kary albo odwołanie warunkowego zwolnienia na skutek złożonego przez kuratora wniosku, a dotyczącego skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, który w okresie próby rażąco naruszył porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny.

Ogólna liczba wniosków złożonych przez kuratorów sądowych w trybie art. 12d w/w ustawy w 2012 roku wyniosła 2.143 (2011 – 1.315, 2010 – 372 wnioski) z czego 1.355 zostało uwzględnionych (2011 – 667, 2010 – 200).

Zwiększeniu efektywności i skuteczności składanych przez kuratorów wniosków na podstawie art. 12d mają służyć podpisane 29 listopada 2010 roku przez Ministra Sprawiedliwości, Komendanta Głównego Policji oraz przedstawicieli Krajowej Rady Kuratorów Procedury współpracy służby kuratorskiej oraz funkcjonariuszy Policji w stosunku do osób, wobec których wykonywane jest orzeczenie sądu w związku z popełnieniem czynów karalnych polegających na stosowaniu przemocy lub groźby bezprawnej, które określają zasady współpracy obu służb w zakresie szybkiego informowania kuratora sądowego o zaistniałym zdarzeniu i przekazaniu mu dokumentacji niezbędnej do sporządzenia wniosku do sądu. W wyniku sygnału płynącego od pokrzywdzonego może zostać wszczęta procedura skutkująca złożeniem przez kuratora wniosku z art. 12d ustawy.

Wnioski

Zaprezentowane w niniejszym artykule dane statystyczne wskazują, że z roku na rok następuje systematyczny wzrost liczby stosowanych wobec sprawców przemocy w rodzinie środków zapobiegawczych, karnych oraz probacyjnych w postępowaniu karnym, co niewątpliwie jest także pokłosiem wzrostu świadomości oraz znajomości problematyki przemocy w rodzinie wśród organów ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości.

Pozostałe informacje w zakresie procedur, a także inne przydatne materiały są dostępne w nowej podzakładce strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości, pn. Przeciwdziałanie Przemocy w Rodzinie, zawartej w zakładce Działalność (www.ms.gov.pl/dzialalnosc/przemoc w rodzinie).

Michał Lewoc – sędzia, naczelnik Wydziału ds. Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie w Departamencie Współpracy Międzynarodowej i Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości.

___________

¹ Dane z Wydziału Statystyki z Prokuratury Generalnej.

² Dane ze sprawozdań: MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Rejonowe MS-S6 sprawozdanie w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2012 oraz MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Okręgowe MS-S6 sprawozdanie w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2012 bez uwzględnienia danych dotyczących kar dożywotniego pozbawienia wolności, z uwagi na ich śladową ilość.

³ Ibidem.

⁴ Ibidem.

⁵ Dane ze sprawozdań: MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Rejonowe MS-S6 sprawozdanie w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2012 oraz MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Okręgowe MS-S6 sprawozdanie w sprawie osób osądzonych w pierwszej instancji według właściwości rzeczowej za rok 2012.

⁶ Dane pochodzą z MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Rejonowe MS-S10 sprawozdanie z sądowego wykonywania orzeczeń według właściwości rzeczowej za rok 2012 i 2011 oraz z MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Okręgowe MS-S10 sprawozdanie z sądowego wykonywania orzeczeń według właściwości rzeczowej za rok 2012 i 2011, dane za 2010 pochodzą z informacji uzyskanej od prezesów sądów okręgowych.

⁷ Dane pochodzą z MS-stat-Wydział Statystyki Sądy Okręgowe MS-S10 sprawozdanie z sądowego wykonywania orzeczeń według właściwości rzeczowej za rok 2012 i 2011, dane dotyczące rozpoznanych spraw w 2011 oraz w 2010 pochodzą od prezesów sądów okręgowych.