W kręgu przemocy: dziecko w rodzinie z problemem alkoholowym

Aktualności

08.02.2006

Niebieska Linia nr 1 / 2006

Nadużywanie alkoholu jest jednym z głównych czynników związanych ze złym traktowaniem dzieci. Nie oznacza to, że przemoc wobec dzieci jest zjawiskiem występującym tylko w rodzinach z problemem alkoholowym, ale zwraca uwagę na fakt, że rodzina, w której nadużywa się alkoholu, należy do grup wysokiego ryzyka jeśli chodzi o stosowanie przemocy.

Badania opisane w tym artykule były jednym z elementów projektu "Zjawisko przemocy domowej na terenie m.st. Warszawy", zrealizowanego przez Instytut Psychologii Zdrowia na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy jesienią 2004 roku. Dotyczyły doświadczeń i postaw związanych z przemocą domową wśród dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Posłużono się w nich metodą ankiety audytoryjnej. W badaniach wzięły udział 7172 osoby. Byli to uczniowie piątych i szóstych klas szkół podstawowych, trzecich klas gimnazjów i trzecich klas szkół ponadgimnazjalnych. Dziewczęta stanowiły 49,4%, chłopcy - 50,6%. Jedno z pytań ankiety dotyczyło nadmiernego picia przez rodziców. Zapytaliśmy uczestników badania, czy któreś z ich rodziców nadużywa alkoholu, definiując sytuację jako upijanie się co najmniej raz w tygodniu. Odpowiedź twierdzącą dało niespełna 6% badanych uczniów ze szkół podstawowych, prawie 9% gimnazjalistów i prawie 12% uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych. W całej badanej grupie odsetek ten wynosił 9%. Nie wydaje się, by dane te świadczyły o zmniejszającej się liczbie osób z problemem alkoholowym. Fakt, iż młodsze dzieci rzadziej wskazują na nadużywanie alkoholu przez rodzica wynika raczej z ich mniejszej świadomości w tym zakresie.

Założyliśmy, że upijanie się przez rodzica co najmniej raz w tygodniu świadczy o jego problemach z alkoholem i z dużym prawdopodobieństwem można mówić, że mamy do czynienia z rodziną dysfunkcyjną.

Na podstawie odpowiedzi na pytanie o nadużywanie alkoholu przez rodzica wyodrębniliśmy wśród badanych dwie grupy: młodzież z rodzin z problemem alkoholowym (w tabelach jako "nadużywa") oraz młodzież z pozostałych rodzin (w tabelach jako "nie nadużywa"). Analizy pokazały, że grupy te różnią się nie tylko w zakresie doświadczeń związanych z przemocą, ale i w obszarze innych cech.

Doświadczenia własne

Rozmiary przemocy wobec dzieci w opisywanym badaniu szacowaliśmy, pytając młodzież bezpośrednio o to, jak często rodzice lub opiekunowie zachowywali się w stosunku do nich w dany sposób. Przedstawiona lista zawierała pozycje odnoszące się do trzech kategorii: przemocy psychicznej (tabela 1), przemocy fizycznej (tabela 2) oraz zaniedbania (tabela 3).

Odpowiedzi młodzieży z domów, gdzie nadużywano alkoholu różniły się istotnie w każdym z analizowanych wymiarów od deklaracji pozostałych uczestników badania. Młodzież z rodzin alkoholowych znacznie częściej doznaje zarówno przemocy psychicznej, jak i fizycznej ze strony swoich opiekunów. Najmniejsze różnice występują w takich kategoriach jak krzyk i klapsy, które uznawane są przez wielu rodziców za tradycyjne środki wychowawcze. Jednak również w odniesieniu do tych zachowań zwraca uwagę fakt, że w przypadku dzieci z rodzin alkoholowych występują one w większym nasileniu - ta grupa respondentów znacznie częściej wskazuje na dużą (kilka lub kilkanaście razy w roku) lub bardzo dużą częstotliwość (co kilka lub kilkanaście dni, a nawet co dzień) ich używania.

Uzyskane wyniki mówią też o dużej skali zaniedbania emocjonalnego dzieci. Zjawisko to ma oczywiście większe rozmiary wśród młodzieży z rodzin alkoholowych, ale wśród pozostałych ankietowanych aż co czwarta osoba odpowiedziała, że rodzice nie interesują się jej problemami.

Wśród znajomych

Badaną młodzież zapytaliśmy też o to, czy wśród znanych im rówieśników rozpoznają osoby krzywdzone. Podobnie jak w przypadku doświadczeń własnych, dzieci z rodzin, w których nadużywa się alkoholu częściej przyznawały, że znają takie osoby, jednocześnie częściej wskazując, że znają kilka lub wiele takich osób. Największe różnice między grupami dotyczyły dzieci bitych i krzywdzonych emocjonalnie (dzieci z rodzin z problemem alkoholowym - 62% wskazań "znam wiele osób bitych przez rodziców" a dzieci z rodzin bez problemu alkoholowego - 1,9% takich wskazań). Wydaje się, że obok większej świadomości występowania tego rodzaju problemów, część młodzieży z rodzin z problemem alkoholowym funkcjonuje w szerszych niż środowisko rodzinne warunkach, gdzie przemoc wobec dzieci nie jest zjawiskiem marginalnym.

Mimo iż badanie dotyczyło przemocy domowej, można sądzić, że problemem o większym zasięgu jest przemoc rówieśnicza (zdecydowana większość uczniów stwierdziła, że zna osoby krzywdzone przez rówieśników), jak też wnioskować, że dotyczy on w większym stopniu młodzieży z rodzin alkoholowych.

Między rodzicami

Innym tematem objętym badaniami było występowanie przemocy fizycznej między rodzicami. Również w tym zakresie odpowiedzi młodzieży wychowującej się w rodzinach, gdzie któreś z rodziców nadużywa alkoholu i pozostałej części ankietowanych, są zdecydowanie odmienne.

Z relacji dzieci wynika, że fizyczna przemoc partnerska występuje w co najmniej połowie rodzin, gdzie nadużywa się alkoholu (w tym w około co siódmej: często). Jednocześnie czworo na pięcioro dzieci widziało matkę płaczącą z powodu zachowania ojca.

Przyczyny i skutki

Dzieci z rodzin alkoholowych wyróżniały się również pod względem takich cech, jak ocena sytuacji materialnej swojej rodziny, poziom wykształcenia rodziców oraz wyniki w szkole. Wydają się one tworzyć specyficzną sytuację, która nie tylko utrudnia dziecku normalny, zdrowy rozwój, ale wraz z występującą przemocą, wytycza jego przyszłe losy.

Młodzież pochodząca z domów, gdzie ktoś nadużywa alkoholu, gorzej oceniała sytuację materialną swojej rodziny - co piąta osoba uważała, że jest ona zła lub bardzo zła (20%); wśród pozostałych podobnej oceny dokonało tylko 3,5% respondentów. Rodzice młodzieży z rodzin z problemem alkoholowym, a zwłaszcza ojcowie, byli gorzej wykształceni. Prawie 7% ojców miało wykształcenie zaledwie podstawowe, a co piąty (20%) - zasadnicze zawodowe. Wśród pozostałych badanych odsetki te były niższe i wynosiły odpowiednio 1,6% i 13,9%.

Dzieci, których rodzice nadużywają alkoholu, osiągały gorsze wyniki w nauce. Średnią co najmniej 4,0 w poprzednim roku szkolnym miało tylko 29% z nich, wśród pozostałych odsetek ten wynosił 47,5%.

Podsumowanie

Uzyskane wyniki wskazują na bardzo trudną sytuację dzieci z rodzin, w których jedno z rodziców nadużywa regularnie alkoholu. Są one zagrożone nie tylko bezpośrednim atakiem fizycznym ze strony rodzica, ale w jeszcze większym stopniu grozi im przemoc emocjonalna. Innym aspektem jest funkcjonowanie w charakterze świadka przemocy między rodzicami. Dane, jakie uzyskaliśmy, mówią o większych rozmiarach fizycznej przemocy partnerskiej niż wobec dzieci. Możliwe jednak, że jest to wynikiem tego, iż młodzieży trudniej było przyznać się do złego traktowania przez rodziców.

Wydaje się też, że doświadczenia z przemocą dzieci z rodzin z problemem alkoholowym są również bardziej intensywne w środowisku pozarodzinnym. Osoby te częściej niż pozostali uczniowie znają rówieśników krzywdzonych przez innych młodych ludzi. Można przypuszczać, że w takich sytuacjach niektórzy z nich występują w roli ofiary, ale część z nich jest oprawcami. Hipotezy te jednak wykraczają poza zakres opisywanego badania.

K.K.