Zwróćcie na mnie uwagę!

Niebieska Linia 4/2009

Perspektywa psychologiczna dziecka w sytuacji okołorozwodowej

Rozwód jest zawsze kryzysem o charakterze destrukcyjnym. Narusza poczuciebezpieczeństwa osób w niego zaangażowanych, nie tylko stron, ale także dziecka, które w wyniku decyzji dorosłych bezpowrotnie traci rodzinę, swoje status quo.

W Polsce w ostatnich latach znacząco wzrosła liczba rozwodów. Rocznik statystyczny z 2007 roku podaje, że poza 1995 rokiem, w którym zanotowano jedyny spadek liczby rozwodów (o 4,3 tys.), od 1946 roku utrzymuje się tendencja wzrostowa. W porównaniu do 1946 roku, w którym po raz pierwszy określono skalę tego zjawiska, liczba rozwodów w stosunku do 2006 roku (przez 60 lat) wzrosła blisko dzie-więciokrotnie (z 8,0 do 71,9 tys.). Do tej statystyki należałoby dodać fakt zmniejszającej się dzietności Polaków - lata 2002-2005 to czas ujemnego przyrostu naturalnego (w 2006 roku mimo dodatniej liczby całkowitego przyrostu naturalnego, w miastach nadal był on ujemny). Dla zobrazowania skali zjawiska można porównać rok 2006 z 1960: w tym czasie nastąpił 100-krotny spadek przyrostu naturalnego rozumianego jako różnica między liczbą urodzeń a zgonów w danym roku (445 tys. w 1960 roku do 4,5 tys. w 2006 roku) (Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007).

Pomimo tych liczb badania prowadzone przez CBOS w 2008 roku pokazują, że Polacy za najważniejszą wartość uznają szczęście rodzinne -wybrało ją 78% respondentów, kolejną wartość - zachowanie dobrego zdrowia - wskazało 59% badanych¹. W Skali wskaźników zmian życiowych" Holmesa i Rahe'a z 1967 roku² zmiany życiowe - zarówno te oceniane jako pozytywne, jak i negatywne -są uszeregowane w skali od 100 punktów (śmierć współmałżonka) do 11 (drobne wykroczenia: mandaty, zakłócenia spokoju, roztargnienie na ulicy). Rozwód i separacja małżeńska plasują się na 2 i 3 pozycji i przypisane im są odpowiednio 73 i 65 punktów, a więc niezwykle wysoka punktacja.

Reakcje dziecka na kryzys

W sytuacji okołorozwodowej najtrudniejsza jest perspektywa dziecka. Rodzice bowiem, jako osoby dorosłe, podjęli decyzję o rozstaniu: czasem wspólnie, a czasem jest to decyzja tylko jednej strony. Porzucony partner jest zaskoczony, zdezorientowany, pogarsza się jego sytuacja zdrowotna i materialna. Pozostaje z poczuciem krzywdy i złości, które towarzyszą mu często przez wiele lat. Dzieci zaś są szczególnie podatne na wszelkie zakłócenia w ich świecie i w zależności od wieku prezentują zróżnicowane reakcje na kryzys. J. L Greenstone, S. C. Leviton (2005) wymieniają cztery grupy reakcji dzieci na kryzys w podziale na grupy wiekowe (tabela 1).

Rozwód, który dotyczy dorosłych partnerów, swoimi konsekwencjami sięga znacznie dalej. Narusza system, jakim jest rodzina, podważa wiarę dziecka w to, że jest ważne, potrzebne, wartościowe i kochane. Nie rozumie ono, co się dzieje, doświadcza lęku o swoją egzystencję, miejsce w życiu, stałość pewnych umów czy wartości.

Okiem badaczy

Badaczami, którzy zajmowali się konsekwencjami psychologicznymi rozwodu dla dzieci byli też Hetherington, Stanley-Hagan i Anderson (1989, za: Crane, 2002). Doszli oni do następujących wniosków:

■ Podczas pierwszych 2-3 lat po rozwodzie dzieci z takich rodzin sprawiały więcej problemów wychowawczych i osobistych niż ich rówieśnicy wychowywani w pełnych rodzinach.

■ Ich problemy w relacjach z innymi były następujące: aspołeczne nadpobudliwe zachowania, agresja, złośliwe reakcje, zachowania impulsywne w stosunku do rówieśników w postaci bójek i kradzieży, mniej przyjaciół,   więcej   problemów w szkole, złe stosunki z rodzicami i rodzeństwem, zdarzały się problemy związane z przemocą i przestępczością.

■ Problemy wewnętrzne dzieci to: bierność objawiająca się zależnością, ciągłym niepokojem, depresją, niepowodzeniami w nauce i życiu towarzyskim (Hetherington, Cox, Cox, 1985, za: Crane, 2002). Problemy te mogą prowadzić do klinicznej depresji, podwyższonego poziomu lęku i społecznego wyobcowania. Rezultatem tego są kłopoty z nawiązaniem prawidłowej więzi z rodzicami, nauczycielami i rówieśnikami.

TABELA 1. Reakcje dzieci na kryzys wg J. L. Greenstone'a, S. C. Leviton (2005)

Wiek dziecka

Objawy

Dzieci

od 1. do 5.  roku życia

Ssanie kciuka, moczenie nocne, lęk przed ciemnością lub zwierzętami, tulenie się do rodziców, koszmary nocne, nietrzymanie moczu lub kału albo obstrukcje, trudności w mówieniu, brak apetytu albo nadmierny apetyt, lęk przed pozostawieniem w samotności, bezruch

Dzieci

od 5. do 11. roku życia

Drażliwość, płaczliwość, tulenie się, agresywne zachowanie w szkole lub w domu, jawne rywalizowanie z młodszym rodzeństwem o uwagę rodziców, koszmary nocne, lęki nocne lub lęk przed ciemnością, niechęć do szkoły, zanik zainteresowania szkołą lub kłopoty z koncentracją na lekcjach, lęk przed doznaniem krzywdy, dezorientacja, lęk przed porzuceniem, ogólny niepokój

Dzieci

od 11. do 14. roku życia

Zakłócenia snu, zaburzenia apetytu, buntownicze zachowania w domu, odmowa wykonywania obowiązków, problemy w szkole, takie jak bójki, ustępowanie, spadek zainteresowania nauką oraz zabieganie o uwagę, problemy fizyczne, takie jak bóle głowy, nieokreślone bóle i symptomy, wykwity skórne, problemy z trawieniem oraz objawy psychosomatyczne, utrata zainteresowania zajęciami rówieśników, lęk przed doznaniem krzywdy osobistej, lęk przed utratą członków rodziny, przyjaciół lub domu, gniew, zaprzeczanie, ogólny niepokój

Dzieci

od 14. do 18. roku życia

Objawy psychosomatyczne takie jak wysypka, problemy z trawieniem lub astma, bóle głowy i napięcie, zaburzenia apetytu oraz snu, hipochondria, zaburzenia menstruacyjne, pobudzenie lub spadek poziomu energii, apatia, spadek zainteresowania płcią przeciwną, zachowania nieodpowiedzialne i (lub) przestępcze, rezygnacja z walki o uwolnienie się spod kontroli rodziców, kłopoty z koncentracją, poczucie winy, lęk przed stratą, gniew na niesprawiedliwość losu, który przyniósł kryzys, tendencja do obwiniania innych za negatywne wydarzenia

Hetherington (1991, za: Crane, 2002) stwierdziła również, że dzieci rodziców, którzy się rozwiedli lub powtórnie pobrali, częściej przejawiają zaburzenia niż dzieci z rodzin nierozwiedzionych (Crane, 2002). Do pojawienia się kłopotów wychowawczych doprowadza powtarzalność i wielość sytuacji stresowych, na które są narażone dzieci podczas rozpadu małżeństwa. Hetherington i in. (1989, za: Crane 2002) zaliczają do nich: konflikt prowadzący do rozwodu, wyprowadzenie się jednego z rodziców z domu, pogorszenie sytuacji finansowej rodziny, brak stabilności i struktury rodzinnej.

Hetherington ze współpracownikami doszła do wniosku, że w ciągu pierwszych 2 do 3 lat po rozwodzie, kiedy dziecko stara się dojść do równowagi po stracie, jaką jest rozpad rodziny, sukces w tym obszarze zależy od współwystępowania następujących czynników:

■ Płci: chłopcy częściej niż dziewczęta stają się nadpobudliwi.

■ Wieku dziecka w momencie rozpadu związku rodziców: im dziecko jest młodsze, tym łatwiej jest mu przystosować się do zaistniałej sytuacji.

■ Decyzji sądu, któremu z rodziców przyznał opiekę nad dzieckiem: łatwiej jest dziecku przystosować się do sytuacji, gdy zostaje z rodzicem tej samej płci.

■ Łatwości dostępu do pomocy psychologicznej.

■ Wieku dziecka w momencie zawarcia drugiego małżeństwa przez rodzica, który je wychowuje - łatwiej do tej sytuacji przystosowuje się młodsze dziecko.

■ Łatwiej też przystosować się dziecku do zmian wynikłych z rozwodu, jeśli obserwuje, że rodzic, który pozostał sam, poradził sobie z tym faktem w sposób dojrzały, a nie ucieczkowy, poprzez alkohol, depresję czy inne wydarzenia np. rozwiedzione osoby częściej powodują wypadki niż osoby, które tego nie doświadczyły.

■ Zazwyczaj dużo łatwiej jest dziecku przystosować się do bycia wychowywanym przez jednego rodzica niż do życia w rodzinie utworzonej w wyniku powtórnego małżeństwa (dotyczy to szczególnie dziewcząt w okresie dorastania).

Mimo wszystko dzieci sprawiają mniej problemów wychowawczych, gdy mieszkają tylko z jednym rodzicem lub prawidłowo funkcjonującą rodziną, powstałą w wyniku powtórnego małżeństwa jednego z rodziców, niż w skonfliktowanej rodzinie pierwotnej.

Z kolei Maria Beisert (2000) porównuje sytuację rozwodu do błędnego koła, czyli do samonapędzającego się mechanizmu, który trudno zatrzymać. Ukazuje go z perspektywy matki, choć może dotyczyć także porzuconych ojców i ich sytuacji emocjonalnej. Pierwszy etap w sytuacji okołorozwodowej to wzrost napięcia. Towarzyszy on zerwaniu relacji, która była znacząca, może bliska, a doprowadziła do rozczarowania, poczucia przegranej, utraty zaufania, zachwiania poczucia bezpieczeństwa, konieczności poradzenia sobie z nową rzeczywistością, z którą często trzeba się będzie zmierzyć samotnie, bez wsparcia i podzielenia obowiązków na dwoje. Napięcie wzmaga świadomość, że jest dziecko, za które matka jest odpowiedzialna i którego świat też runął i wymaga przebudowy.

Wraz ze wzrostem napięcia pogarszają się relacje matka - dziecko. Matka, skupiona na sobie, bólu, poczuciu obciążenia i odpowiedzialności, próbująca zastąpić ojca, który odszedł, bezradna, załamana problemami, które ją przerosły, mająca poczucie winy względem dziecka, że jego świat się rozpadł, próbuje wyładować swoje napięcie poprzez zwiększenie koncentracji na dziecku. Tym samym lokuje ona energię w nieskutecznych mechanizmach zaradczych i angażuje energię dziecka potrzebną do zadań rozwojowych w rozwiązanie pojawiającego się konfliktu i uwolnienie od nacisków. W odpowiedzi na to dziecko zaczyna stosować najprostszy i najbardziej dostępny mu sposób, aby uwolnić się przed nadmierną w jego odczuciu uwagą matki - ucieczkę przed uwagą matki. Dziecko przed uwagą matki może uciekać w bunt, chorobę, pogorszenie nauki, nałogi. Matka te niekorzystne zmiany odbiera jako wynik braku jej uwagi i jeszcze bardziej zwiększa swoje zainteresowanie dzieckiem. To wpływa na wzrost napięcia na linii matka -dziecko. W ten sposób cykl powtarza się i nasila.

Bowers, Fristad, Weller i Weller (1992) ukazują sytuację okołorozwodową jako sytuację straty, domagającą się przeżycia żałoby, przejawiającą się oznakami zewnętrznymi i wewnętrznymi oraz dokonującą zmian na poziomie obrazu siebie dziecka w obszarze Ja. Do oznak zewnętrznych związanych z żałobą po utracie bliskiej osoby w dzieciństwie zaliczają m.in. agresję i nieposłuszeństwo dziecka, jego drażliwość, próby zwrócenia i skupienia na sobie uwagi, trudności w odżywianiu oraz mogące wystąpić koszmary nocne. Do przejawów wewnętrznych z kolei zaliczają: depresję, poczucie winy, ospałość oraz zinternalizowaną (uwewnętrznioną) dezorientację.

Te długotrwale oddziałujące na dziecko procesy doprowadzają do trwałych zmian jego osobowości i w strukturze Ja, powodują m.in. niskie poczucie własnej wartości, przejawiające się automatycznymi, negatywnymi przekonaniami na swój temat (np. nic nie jestem wart; nikt mnie nie kocha; nie jestem godny niczyjej miłości; nie jestem wart tego, by ze mną być; nic mi się nie uda).

Maria Beisert (2000) twierdzi, że aby pokonać kryzys, trzeba dokonać zmiany w obrazie własnej osoby i wartościach (obszar ten stanowi tzw. zasoby człowieka), w dotychczasowym funkcjonowaniu, aby odnaleźć nowy poziom równowagi oraz nauczyć się radzić sobie z trudnymi emocjami. Im krócej trwa kryzys, tym mniejsze wywoła spustoszenie.

Domknięcie kryzysu" umożliwi przeprowadzenie bilansu zysków i strat w taki sposób, aby nie był on ujemny. Ważne jest pozytywne prze-formułowanie kryzysu, a więc dokonanie próby znalezienia dobrych stron, które wyzwoliła zaistniała sytuacja, np. zwiększenie własnych umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, znalezienie innych źródeł wsparcia (np. w rodzinie, przyjaciołach), uniezależnienie się od opinii i rozwiązań partnera itp.

Autorką, która jako pierwsza opisała sytuację zmierzenia się z kryzysem i wyodrębniła pięć etapów żałoby, była lekarka - Elizabeth Kübler-Ross (1979), badająca wraz ze swoimi studentami reakcje osób doświadczających straty w postaci choroby nowotworowej. Późniejsi badacze, piszący o żałobie, opierają się na wyróżnionych przez nią pięciu stadiach, ujmując je nieco inaczej w zależności od charakteru kryzysu.

I tak sytuację okołorozwodową można ująć - za Marią Beisert i w oparciu o podział Kübler-Ross - w sposób następujący:

1. Pierwszy etap to stadium zaprzeczania - jeśli nie trwa zbyt długo, może być użyteczny, pozwala ochłonąć", zatrzymać się, ustalić rozmiary kryzysu i kroki, jakie trzeba podjąć, by go pokonać. Jeśli jednak reakcja ta się przedłuży, jej efektem jest usztywnienie postaw i bagatelizowanie sygnałów rozpadu związku.

2. Stadium żałoby wyraża się w żalu, smutku, poczuciu straty, poczuciu winy, krzywdy, wstydu i lęku. Człowiek współczesny nauczył się uśmierzać" nawet pierwsze oznaki smutku, lęku - jest to wyraz ich negatywnej oceny, także próba zaprzeczenia rzeczywistości i przeżywania tylko przyjemnych uczuć: radości, szczęścia, spokoju. Jednak lęk, dezorientacja to ważne ewolucyjnie uczucia, w które zostaliśmy wyposażeni, aby pojawiła się w nas niezgoda, bunt, abyśmy uruchomili w sobie siłę do walki i pokonania trudnej sytuacji. Trzeba więc pozwolić sobie na przeżycie żałoby, na uznanie tych uczuć, które są naturalne w sytuacji straty ważnych wartości, osób, relacji, pokazując, że reagujemy naturalnie na stratę, na brak.

3. Etap złości i gniewu to etap energetyczny" - uruchomienia i wzbudzenia w sobie energii. Może ona być konstruktywna lub destrukcyjna. W formie konstruktywnej prowadzi do poszukiwania rozwiązań, prób zmiany niekorzystnej sytuacji. Negatywne zaś oblicze energii gniewu i złości to akty agresji w różnych jej przejawach, nasilenie konfliktu, oflankowanie się" w swojej pozycji, usztywnienie stanowisk. Jest to często ten czas, kiedy dziecko rozpoczyna kontakty z drugim rodzicem, który niejednokrotnie zabiega o nie na drodze sądowej. Często dochodzi w tym czasie do działań w afekcie", niezau-ważania tego, co przeżywa dziecko, a skupienia się na sprawach dorosłych, ugrywania" różnych dóbr - niestety, odbywa się to kosztem dziecka, które czuje się pomijane, wykorzystywane, odrzucane, obwinia się za rozpad związku rodziców (gdybym był/była lepszym dzieckiem, nie doszłoby do rozwodu moich rodziców"). Taka sytuacja rujnuje pozytywny obraz siebie, wzmaga żal do rodziców, nieufność do ludzi i nie zachęca w przyszłości do budowania własnej rodziny, aby nie skrzywdzić dzieci i partnera tak, jak samemu zostało się skrzywdzonym.

4. Ostatnie stadium nosi nazwę rekonstrukcji. Ma ono doprowadzić do zrobienia bilansu, poczucia autonomii, równowagi uczuciowej, rozpoczęcia od nowa. Jednak może to być także stadium destrukcji, jeśli rodzic się nie zreflektuje i będzie wymierzał drugiemu sprawiedliwość za doznane krzywdy", twardo stał na swoim stanowisku, uniemożliwiając porozumienie w interesie i dla dobra dziecka. W takiej sytuacji ważna jest wrażliwa pomoc osoby trzeciej, neutralnej, spoza konfliktu, która umożliwi porozumienie, np. pomoc mediatora.

Pomoc z zewnątrz

Najczęściej pomoc kuratora rodzinnego, mediatora czy innych osób lub instytucji przychodzi do rodziny w momencie nasilonego kryzysu, w poczuciu krzywdy, złości, bólu, i czasem trudno przebić się z pomocą przez mur tych bolesnych uczuć. Osoba pomagająca może być spostrzegana jako intruz, jako koalicjant wroga". Jednak udzielenie pomocy umożliwia przejście do konstruktywnych rozwiązań, zmniejsza koszty emocjonalne dziecka, stron, stanowi ważną pomoc w sytuacji spostrzeganej jako sytuacja bez wyjścia. Często usztywnienie stanowiska jednego rodzica na etapie gniewu i złości uniemożliwia drugiemu rodzicowi korzystanie z prawa do kontaktów z dzieckiem. Ze względu na uwikłanie emocjonalne stron i nasilenie konfliktów pomoc na tym etapie jest niezwykle trudna i może być mało efektywna.

Pomoc w kryzysie polega na okazywaniu akceptacji i zrozumienia, słuchaniu, adekwatnym reagowaniu, ale też na delikatnym ocenianiu czy interpretowaniu obserwowanych faktów bądź zachowań - zarówno dobrych, jak i destrukcyjnych. Wynikiem uważnego towarzyszenia klientowi i słuchania go jest to, że on sam stara się sformułować swój problem. Osoba pomagająca ma zapewnić bezpieczeństwo w tym procesie i okazywać akceptację oraz wsparcie.

Zanim osoba doświadczająca kryzysu przejdzie do działań, powinna rozważyć możliwości, ułożyć plan i podjąć zobowiązania co do działań, które zamierza podjąć, ich kolejności.

Pomoc świadczona dzieciom i rodzinie w sytuacji kryzysu okołorozwo-dowego będzie mogła być bardziej skuteczna i efektywna, jeśli będzie miała charakter szeroki, interdyscyplinarny - jeśli będą w nią zaangażowane różne osoby, instytucje, organizacje. Właściwa pomoc umożliwi dobre funkcjonowanie osób, ograniczy szkody, pozwoli na pokonanie trudności, wzmocnienie obszaru zasobów - radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych. Zapobiegnie utrwalaniu się niekorzystnych zmian, depresji, niechęci, spadku motywacji i aktywności, rozwojowi chorób somatycznych i psychicznych - stanowi więc priorytetowe zadanie dla profesjonalistów i samopomocowych grup wsparcia.

E. K.

Przypisy

¹ Za prof. Anną Kwak, wykład Czy rodzina jest wartością?", wygłoszony na seminarium poświęconym wsparciu rodziny (02.06.2008 r. Akademia Pedagogiki Specjalnej).

² Journal of Psychosomatic Research, 11, s. 213-218, Holmes i Rahe, Social Readiustment Racing Scalę, Pergamon Press Ltd, za: J. L. Greenstone, S. C. Le-viton, 2005, s. 35-39.

 BIBLIOGRAFIA

Beisert M. (2000), Rozwód. Proces radzenia sobie z kryzysem, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora".

Bowers J. M., Fristad M. A., Weller E. B., Weller R. A., (1992), Should children attend their parents funeral?, Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 27 (5).

Crane D. R. (2002), Podstawy terapii małżeństw, Gdańsk: GWP,

Greenstone J. L., Leviton S. C. (2005), Interwencja kryzysowa, Gdańsk: GWP,

Journal of Psychosomatic Research, 11, s. 213-218, Holmes i Rahe, Social Readiustment Racing Scale, Pergamon Press Ltd, za: J. L. Greenstone, S. C. Leviton, 2005.

Kübler-Ross E. (1979), Rozmowy o śmierci i umieraniu, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej 2007, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa.

Widel E. (2000), Przystosowanie dziecka do rozwodu rodziców (w:) Rodzice i dzieci, psychologiczny obraz sytuacji problemowych, Milewska E., Szymanowska A., Warszawa: CMPPP MEN.

Inne z kategorii

Działalność sieci Ośrodków Pomocy Osobom Pokrzywdzonym Przestępstwem w języku migowym

23.02.2024

Na naszym kanale na YOU Tube osoby niesłyszące znajdą informację...

czytaj dalej

Konferencja „Psychoterapia Młodych”

31.01.2024

Zapraszamy do udziału w konferencji, którą objeliśmy matronatem.Konferencja odbędzie się 18-19.03.2024...

czytaj dalej