Gra w Dobre Zachowania

Artykuły „Niebieskiej Linii"

14.06.2023

Strategia profilaktyczna w przeciwdziałaniu uzależnieniom i przemocy

Gra w Dobre Zachowania to strategia profilaktyczna, która przynosi krótko- i długoterminowe
korzyści. Badania prowadzone przez American Institutes for Research (AIR) udowodniły,
że wśród uczniów pierwszych klas szkoły podstawowej, już po roku stosowania GBG, zmniejsza
się poziom agresji i liczba zachowań utrudniających prowadzenie zajęć, a starsi uczniowie,
objęci programem GBG, stwarzają na dalszych etapach edukacji mniej problemów
wychowawczych i rzadziej korzystają z pomocy szkolnych psychologów niż ich rówieśnicy,
którzy w tym programie nie uczestniczyli.

Krzysztof Sarzała

Gra w Dobre Zachowania (Good Behavior Game) zaintrygowała mnie od pierwszego poznania, mimo że z edukacją wczesnoszkolną zerwałem – wydawało mi się wówczas – definitywnie blisko 50 lat temu, a z profilaktyką uzależnień też już długi czas nie miałem za wiele wspólnego.

Co było dla mnie w Grze chwytliwego? Może nazwa? Trochę intrygująca, a jednak lekka, odwołująca się do konwencji zabawy – nie bez powodu, jak się później okazało. Trochę miejsce, z którego przyjechała do Polski: wszak jej autorami są „amerykańscy uczeni”. No i towarzystwo,w jakim można grać w GBG! Do Gdańska strategię przywiozła Fundacja Ukryte Skrzydła, której założycielami są m.in. Jerzy Stuhr, Jerzy Fedorowicz, a pierwszym promotorem GBG w Polsce jest Krzysztof Brzózka, były dyrektor PARPA.

Gdy w 2021 roku Miasto Gdańsk zdecydowało się napilotażowe wdrożenie programu profilaktycznego, który przez dziesiątki lat dał się poznawać i weryfikować w USA i wielu innych krajach, a nieśmiało, od pięciu lat realizowany jest w Polsce – z entuzjazmem godnym pierwszoklasisty włączyłem się do Gry.

Realizacja rozporządzenia nakazującego szkołom wprowadzanie programów profilaktycznych zderza się i rozbija o takie trywialne powody, jak brak pieniędzy, kadry i czasu, ale jak sądzę, też z powodu dość pretensjonalnych pomysłów na profilaktykę. Przekleństwem jest, że samorządy i placówki edukacyjne zamiast kompleksowych, długotrwałych i konsekwentnie realizowanych zajęć psycho-edukacyjnych wybierają pogadanki, konkursy, spektakle lub koncerty. Takie archaiczne eventy wyparły pierwszy i drugi „Elementarz”, „Nasze spotkania”, „Spójrz Inaczej”, „Noe”, a także większość kolejnych, opartych na dowodach naukowych, o sprawdzonej skuteczności strategii profilaktycznych. Nic dziwnego, że w świecie, który od tamtych czasów sto razy się zmieniał,zapełnił smartfonami, zaczął dusić smogiem i katastrofą klimatyczną, i uświadomił nam, że dzieci też muszą przezwyciężać swoje kryzysy, te ostatnie coraz śmielej eksperymentują z chemią, w tym ze starym, ale legalnym depresantem (C2H5OH) oraz popadają w inne niechemiczne nałogi.

Strategia profilaktyczna

Gra w Dobre Zachowania nazywana jest strategią profilaktyczną, a nie po prostu programem, zapewne ze względu na fakt, że wykorzystuje różne środki oddziaływania na dzieci, dorosłych otaczających dzieci (rodziców, nauczycieli, zarządzających oświatą) i ze względu na spodziewaną trwałość oddziaływań. Przewidywania dotyczące efektywności opierają się na konsekwentnie zbieranych dowodach, których autentyczność potwierdza nieupolityczniona, niedochodowa organizacja American Institutes for Research (AIR), specjalizująca się w stosowaniu naukowych narzędzi badawczych oraz poszukiwaniu nowych rozwiązań odpowiadających wyzwaniom dla rozwoju w USA i na całym świecie. Fundacja Ukryte Skrzydła podpisała umowę dotyczącą implementacji GBG w Polsce zgodnie z międzynarodowymi standardami w tej dziedzinie (Craig i wsp., 2008) i była realizowana we współpracy z Państwową Agencją Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (obecnie Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom) i Miejskim Centrum Profilaktyki Uzależnień do 2020 roku. Obecnie Fundacja
jest stroną nowej umowy-licencji na kolejne dwa lata.

Koncepcja GBG jest zaskakująco prosta, a do tego pozwala niewielkim nakładem środków i wysiłków osiągnąć nadzwyczaj dużo. Zasada działania jest banalna: tak zorganizować pierwsze doświadczenia szkolne dzieci rozpoczynających naukę (6.-9. rok życia), aby jak najmniej doświadczały obciążających sytuacji społecznych, np. potencjalnie traumatyzujących metod wychowawczych, agresywnych i krzywdzących relacji międzyrówieśniczych, braku uważności otoczenia na potrzeby dziecka, utrwalania przekonań o własnych niskich kompetencjach, okazji do stymulowania przeżyć środkami zmieniającymi świadomość.W to miejsce wprowadzane i wzmacniane są doświadczenia chroniące przed zaburzeniami i nieadaptacyjnymi sposobami radzenia sobie z trudnościami: wzmacniane i trenowane są umiejętności komunikacyjne, wzmacniane jest poczucie wartości i zdolność do panowania nad stanami emocjonalnymi, praktykowana jest umiejętność przyswajania norm i zasad społecznych w zgodzie z własnymi potrzebami i zasobami, rozwijana świadomość konsekwencji własnych wyborów i zachowań itp. Dobrym amerykańskim akcentem w GBG jest, moim zdaniem, szczególny nacisk położony na zdrową, pozbawioną agresji rywalizację, z jednoczesną koncentracją na współpracę w zespołach.

W praktyce wygląda to tak: Pani Joanna jest nauczycielką z więcej niż dwudziestoletnim stażem pracy w szkole, w większości w nauczaniu początkowym (zwanym obecnie edukacją wczesnoszkolną). Jej szkoła to gdański „kombinat” na ludnym i niełatwym osiedlu. Jak w wielu innych, także w klasie pani Joanny są dzieci, które niezbyt sprawnie posługują się językiem polskim, są dzieci z orzeczeniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych, są bardziej i mnie zdolne, nieśmiałe i przebojowe, świetnie zsocjalizowane i te, które mają trudności z adaptacją – jak wszędzie. Gdy z programu wynika, że pora na ćwiczenie np. kaligrafii, pani Joanna może po prostu zacząć ćwiczenia, może jednak urozmaicić rutynową lekcję zabawą w Grę w Dobre Zachowania.

„Mam pomysł, abyśmy na tej lekcji zagrali w naszą Grę, którą niedawno poznaliśmy. Macie ochotę?”.

Dzieci, jak zwykle wrzeszczą, niczym opętane. „Chcemy!”.„Świetnie! Co więc musimy teraz zrobić?”. Pada pytanie retoryczne. „Musimy usiąść w zespołach!”. Pada szybka odpowiedź.

Oczywiście każde dziecko wcześniej, przez kilka tygodni (etap preimplementacji GBG), poznawało i ćwiczyło z całą klasą wszystkie elementy Gry, a to znaczy, że: zna i rozumie znaczenie „naszych zasad klasowych”, jest świadome tzw. poziomów głosu, wie, co to znaczy: „poziom głosu 3”. Każde też wie, po czym poznać, że zaczyna się Gra, jak należy zachwywać się podczas Gry, aby zwiększyć szanse na zwycięstwo swojego zespołu i co robić, gdy pada komenda „Gra kończy się teraz”. Nawet jeśli któryś z elementów Gry nie został jeszcze perfekcyjnie opanowany przez wszystkich uczniów, za każdym razem przed rozpoczęciem Gry zasady są przypominane, a ściągi w formie tablic przez cały rok eksponowane na klasowych ścianach. Na potrzeby Gry uczniowie podzieleni są na zespoły, których skład kilkukrotnie w ciągu roku będzie się zmieniał – co też jest jedną z reguł Gry. Pomocnikami są wybrani kapitanowie zespołów. Skład zespołów i wybór kapitanów nie jest kwestią przypadku, a nadzwyczaj ważnym aspektem szczegółowo omawianym na szkoleniu, w którym brała udział pani Joanna. Ich wybór odbywa się, przynajmniej w pierwszych tygodniach, ze wsparciem coacha. Każdy nauczyciel grający w GBG podczas pierwszego roku realizacji programu może liczyć na osobistego coacha!

„Wyjaśnię teraz, na czym polegać będzie wasze zadanie”. Pani omawia szczegółowo zadanie, które dzieci będą wykonywać, grając jednocześnie w GBG. Mogą to być właściwie zadania szkolne, wszystkie formy aktywności, jakie mają miejsce podczas zajęć, a nawet podczas przerw lekcyjnych, podczas zabawy na boisku szkolnym, spożywania posiłków na stołówce lub podczas wspólnego przemarszu z jednego miejsca do drugiego. Po nabraniu pewnego doświadczenia przez nauczyciela i opanowania zasad przez uczniów w GBG można grać wszędzie, a wszystko może być zabawą i świetnym treningiem umiejętności społecznych jednocześnie.

Zaraz po tym, gdy wszyscy wspólnie powtórzą podstawowe zasady, a pani ogłosi jak długo tym razem będzie trwała Gra (od 10 min. do całkiem dłuuugiego czasu), pada hasło: „Gra w Dobre Zachowania zaczyna się teraz”. A timer zacznie odmierzanie ustalonego czasu.

Tu zaczyna się magia. Podczas Gry panują takie warunki, jakie niezbędne są do wykonywania zadań, co znaczy, że czasem panuje absolutna cisza, a czasami – niezły hałas i rumor. Mimo że jest to gra w DOBRE ZACHOWANIA, w GBG nie chodzi o dyscyplinowanie uczniów! Nauczyciel dobiera poziom głośności i czas trwania Gry, które są optymalne do realizacji zadania i takie, które pozwalają na respektowanie pozostałych zasad klasowych. Zasady te dotyczą wzajemnej uprzejmości i szacunku, stosowania się dopoleceń związanych z najlepszym wywiązaniem się z zadań i bezpieczeństwa.

Cała sztuka polega na tym, że pani Joanna nie ma prawa ingerować w Grę! W znacznej mierze to dzieci decydują o przebiegu Gry i realizacji zadania, które wyznaczyła nauczycielka. Jeśli stosują się do zasad i respektują polecenia, jeśli wspólnym wysiłkiem wykonują zadanie, pomagając członkom swojego zespołu, którzy radzą sobie nieco gorzej (bo np. trudniej im pracować w obcym języku albo gdy mają trudności z usiedzeniem na miejscu) – wygrywają rywalizację.

Zadaniem pani Joanny jest tylko, czy aż, uważnie obserwować pracę uczniów, powstrzymywać naturalny odruch, który popycha ją do udzielenia pomocy bardziej gapowatym uczniom i... zaufać dzieciom. Z moich obserwacji wynika, że to jest najtrudniejsza, dorosła część GBG. Zadanie nauczyciela, to „zauważ-skomentuj-pochwal”. Wówczas nauczycielka komunikuje:

„Zespół ‘pinkowy’ złamał zasadę numer 3. Pozostałym zespołom gratuluję stosowanie się do zasad Gry!”.

Każde złamanie jednej z czterech zasad, choćby przez jedno dziecko, skutkuje stratą punktu na koncie całego zespołu. Przebieg jest na bieżąco notowany na Tablicy wyników Gry, którą widzą wszyscy uczestnicy zabawy. Gdy Gra kończy się, pani Joanna z dziećmi uroczyście ogłasza wyniki i celebruje zwycięstwa zespołów. To znaczy tych, które nie przekroczyły limitu (4) złamanych zasad. Wyniki notowane są na drugiej tablicy tygodniowych wyników. Każdy uczeń otrzymuje potwierdzenie swojego zwycięstwa w Książeczce Dobrych Zachowań, najczęściej w formie pieczątki, uśmieszku lub podobnych znaczków. I oczywiście wszyscy zwycięzcy otrzymują nagrody!

Na początek każdy nauczyciel otrzymuje od organizatorów pakiet nagród materialnych dla swoich uczniów, którymi dysponuje podczas GBG, ale też w trakcie szkolenia rozwijamy kreatywnie pojęcie „wzmocnienia pozytywnego”, aby wyjść poza schematy i w konsekwencji nauczyciele wspólnie z dziećmi tworzą „banki nagród”, które potem przez cały rok stosują dla celebrowania zwycięstw.

Co jednak, gdy któryś z zespołów przegrywa? To się zdarza (rzadko), ale czyż nie jest to właśnie świetna okazja dla nauczyciela do omówienia z wychowankami przebiegu Gry i korygowania sądów lub zachowań, które przyczyniły się do porażki? Rozbudzania współodpowiedzialności za zespół? Tę umiejętność także rozwijamy wśród nauczycieli przystępujących z nami do GBG podczas szkoleń.

Rezultaty poparte badaniami

Gra w Dobre Zachowania przynosi krótko- i długoterminowe korzyści. Wyniki badań naukowych wskazują, że znacząca część dzieci z grupy tych, które nie były w stanie sprostać wymaganiom stawianym uczniom w pierwszych latach nauki w perspektywie kilku, kilkunastu kolejnych lat zasilają grupy osób zaburzonych w sferach edukacyjnych i zdrowotnych. Szybkie wdrożenie na etapie pierwszych doświadczeń szkolnych GBG powoduje, że maluchy lepiej odnajdują się w społecznej roli ucznia, łatwiej przyswajają właściwe zachowania, płynniej internalizują normy społeczne. Przy tej okazji nauczyciele skuteczniej zarządzają zachowaniami klasy, mogą efektywniej realizować zadania dydaktyczne i wychowawcze. Badania prowadzone przez AIR udowodniły, że wśród uczniów pierwszych klas szkoły podstawowej, już po roku stosowania GBG zmniejsza się poziom agresji i liczba zachowań utrudniających prowadzenie zajęć. Wzrasta poziom koncentracji podczas wykonywania zadań. Starsi uczniowie, którzy byli objęci programem GBG, na dalszych etapach edukacji stwarzają mniej problemów wychowawczych i rzadziej korzystają z pomocy szkolnych psychologów niż ich rówieśnicy, którzy w programie GBG nigdy nie uczestniczyli.

W młodym wieku dorosłym (pomiędzy 19. a 21. rokiem życia) pozytywny wpływ GBG jest nadal widoczny w następujących aspektach (redukcja wskaźników):

nadużywanie/uzależnienie od alkoholu i/lub narkotyków,
palenie papierosów,
antyspołeczne zaburzenia osobowości, zachowania agresywne,
korzystanie z instytucji zdrowia psychicznego,
myśli i zamiary samobójcze.

Największe korzyści widoczne są w populacji chłopców/mężczyzn, którzy wykazywali zachowania agresywne lub utrudniające prowadzenie zajęć na początku pierwszej klasy szkoły podstawowej.

Gdańska edycja GBG zamknęła pierwszy rok szkolny w czerwcu, a już w sierpniu ruszyła nowa edycja. Za nami niezwykły czas: nauka, wdrażanie, dwie konferencje, wyzwania nauki zdalnej, włączanie uczniów przybyłych z Ukrainy do Gry i wiele innych niespodzianek, ale pierwsze koty za płoty! Wierzę, wraz z naszym kilkunastoosobowym zespołem pomorskich coachów, że ten okres to dopiero przygrywka do objęcia tą profilaktyczną zabawą wszystkich „pierwszaków” w Gdańsku, a potem w wielu innych pomorskich miastach. Zainteresowane samorządy zapraszamy do kontaktu i wspólnego grania w GBG (kontakt do koordynatora na Pomorze: e-mail: off.krzych@gmail.com, tel. 511 137 167; koordynacja na cały kraj (PL): katarzyna@astra.krakow.pl).

_____________________________________________________

Krzysztof Sarzała – pedagog, terapeuta, prowadzi zajęcia dydaktyczne na trójmiejskich uczelniach GUM-ed, WSB, pracuje z rodzicami dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi, z osobami z niepełnosprawnościami oraz jako koordynator GBG w fundacji Ukryte Skrzydła, jest członkiem Rady ds. Przeciwdziałania Przemocy (obecnie przy Dyrektorze KCPU), Gdańsk.