Współpraca w grupach zawodowych (6/107/2016)

Katarzyna Rogala

Wiedza na temat mechanizmów rządzących grupą jest bardzo cenna i może nam się przydać, by poprawić jakość współpracy w grupach roboczych czy zespołach interdyscyplinarnych funkcjonujących w systemie przeciwdziałania przemocy.

Oczywisty jest fakt, że w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie konieczna jest współpraca interdyscyplinarna. Doświadczenia z udziału w grupach roboczych oraz doświadczenia z bycia superwizorem w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie stały się dla mnie inspiracją do tego, aby przyjrzeć się bliżej współpracy w grupie. Celem artykułu jest wzbudzenie refleksji dotyczącej poziomu własnej skuteczności interpersonalnej i motywacji do twórczego działania w wybranym zawodowym obszarze życia oraz wskazanie na pewne aspekty rozwoju zawodowego i interpersonalnego profesjonalistów. 

Grupa i jej konstytuowanie 

Według definicji Edgara Scheina (1988) grupa to każda liczba osób, która spełnia następujące warunki: 

• osoby w grupie są związane wzajemnymi interakcjami, 
• są psychologicznie wzajemnie siebie świadome, 
• postrzegają siebie z perspektywy grupy. 

Ważnym kryterium grupy jest jej cel (Kożusznik, 2005). Inne cele będzie miała grupa robocza, działająca w obszarze przeciwdziałania przemocy domowej, inne zespół interdyscyplinarny, a jeszcze inne grupa superwizyjna. 

Można wyciągnąć wniosek, że działania grupowe w ramach procedury „Niebieskie Karty” dla lepszej efektywności pomagania wymagają ustalenia sprecyzowanego celu, którym jest z założenia plan pomocy osobom uwikłanym w przemoc. Członkowie grupy superwizyjnej każdorazowo ustalają cele grupowe na bieżąco, co wiąże się z gotowością i umiejętnością superwizora do bycia elastycznym w tym zakresie. W takim znaczeniu celem grupy superwizyjnej będzie stan końcowy, pożądany przez większość członków grupy. Znalezienie wspólnego celu jest istotnym elementem pracy także z inną grupą, jaką jest rodzina. Pokazuje to m.in. ważność określania celu w obszarze pomocy i współpracy. 

Według Shawa (1976, za: Sęk, 1993) można wyróżnić przynajmniej sześć czynników (oprócz celów grupy), które ją konstytuują: procesy poznawcze i percepcja członków grupy, motywacja i zaspokajanie potrzeb (we wzajemnych kontaktach), organizacja grupy, wzajemna zależność członków grupy i interakcja (Sęk, 1993). Interakcja społeczna stanowi istotę życia społecznego i jest trwałą cechą wszystkich społeczeństw (Szacka, 2003). W niektórych ujęciach interakcja społeczna związana jest z pojęciem działania społecznego. Wynika ono z orientowania się na innych ludzi, a także jest odpowiedzią na ich zachowania i działania; to ważny element wzajemnego oddziaływania. Natomiast podstawą interakcji we wzajemnych relacjach między ludźmi jest komunikowanie się. 

Komunikowanie się w małych grupach 

C.T. Vardaman i C.C. Halterman (1968) określają definicję procesów komunikacji jako „przepływ materiałów, informacji, spostrzeżeń i sposobów rozumienia pomiędzy różnymi osobami” (Sęk, 1993, s. 103). Takie definiowanie wskazuje, jak wiele rzeczy może dziać się między ludźmi, gdy nawiązują ze sobą interakcję.

Shaw (1964, na Sęk 1993) na podstawie przeglądu badań wyróżnił scentralizowane i zdecentralizowane sieci w zakresie przestrzennego, zorganizowanego obiegu informacji. Na czym polega różnica w charakterystyce tych dwóch grup sieci i jaki mają one wpływ na efektywność współpracy? 

Sieci scentralizowane to te grupy, w których występuje jednokierunkowy przepływ informacji. Oznacza to, że osoba zajmująca pozycję „centralną” w grupie uzyskuje informacje od wszystkich innych osób, natomiast pozostałe osoby nie przekazują sobie nawzajem informacji. W różnych strukturach sieci scentralizowane mogą być bardziej lub mniej rozwinięte. Natomiast sieć komunikacyjna zdecentralizowana to taka, w której jest dwukierunkowy przepływ informacji. Oznacza to, że wszyscy członkowie grupy w takim samym stopniu biorą udział w wymianie informacji (Sęk, 1993, s. 105). 

Istotną rzeczą we wnioskach Shawa jest to, że rodzaj sieci ma wpływ na procesy grupowe, w tym na satysfakcję uzyskiwaną przez członków grupy w ramach pracy całej grupy. Satysfakcja jest tym większa, im niższy stopień centralizacji. Shaw zauważył również, że zdecentralizowanie sprzyja popełnianiu błędów przy rozwiązywaniu prostych problemów i stanowi utrudnienie w przypadku problemów złożonych; centralizacja natomiast wywiera wpływ w odwrotnym kierunku. Wnioski te pokazują, nad czym warto popracować, by poprawić jakość współpracy w grupach roboczych czy zespołach interdyscyplinarnych funkcjonujących w systemie przeciwdziałania przemocy. 

Jednym z czynników, mających wpływ na grupę, jest – oprócz przytoczonych struktur komunikacyjnych – funkcjonowanie szeregu innych struktur: socjometrycznej, prestiżu, władzy. Wszystkie one mają wpływ na określenie struktury grupy. Aby grupa mogła spełniać swoje funkcje, konieczna jest interakcja między jej członkami, co z założenia będzie miało wpływ na zróżnicowanie grupy. 

Komunikowanie się jest podstawową kompetencją społeczną każdego człowieka. Kompetencje społeczne definiowane są jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do danej sytuacji, w której znajduje się człowiek (Sternal, 2014). 

Zdolność do współpracy z innymi i umiejętność prowadzenia wspólnych działań, to podstawowe umiejętności, niezwykle cenne we współczesnej rzeczywistości. Chcąc efektywnie funkcjonować w strukturach społeczno-zawodowych, człowiek powinien inwestować w działania oparte na wnikliwym wglądzie w ludzkie i środowiskowe potrzeby. To sprzyja rozwojowi kompetencji społecznych. Kompetencje te są opisywane jako złożone umiejętności, które umożliwiają efektywne radzenie sobie w różnych sytuacjach społecznych. Umożliwiają one z jednej strony osiąganie własnych celów, z drugiej zaś działanie w zgodzie z oczekiwaniami społecznymi (Matczak, 2001, s. 91-93). Jest to więc wiedza na temat celów i potrzeb, a także rozumienie sytuacji występujących w istniejącej rzeczywistości. 

Najważniejsza jest umiejętność realizacji własnych celów przy udziale i współpracy innych osób. Kompetencje społeczne dotyczą różnych aspektów funkcjonowania człowieka i ujawniają się w różnych sytuacjach społecznych. W tym sensie na te kompetencje składają się interakcje wewnętrzne człowieka oraz środowisko, w którym on funkcjonuje, a także reakcje otoczenia w relacji z daną osobą. Warto przyjrzeć się, jak dana osoba może funkcjonować w grupie i jaki wpływ na nią mają poszczególne osoby (jak ważne dla człowieka może być funkcjonowanie w grupie). 

Dynamika procesów grupowych 

Niemal w każdej sytuacji społecznej, kiedy mamy do czynienia z grupą osób, ulegamy pewnym mechanizmom psychologicznym, reorganizując nasz indywidualny sposób myślenia. Poddajemy się tym wpływom bezwiednie, ale także całkowicie świadomie, gdy sytuacja staje się dla nas bardziej korzystna niż w przypadku decyzji podejmowanych samodzielnie. 

Wiele czynników może odegrać rolę hamulca w rozwoju efektywności współpracy interpersonalnej. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy współpraca ma na celu rozwiązanie problemu. Przytoczę kilka barier mających wpływ na efektywność pracy zespołu. 

Efekt polaryzacji to tendencja członków grupy do podejmowania decyzji, które są bardziej skrajne niż ich początkowe upodobania. Bardzo skrajne, ryzykowne stanowiska mogą być bardziej atrakcyjne, ekstrawaganckie. Pułapka w efektywności współpracy polega na tym, że członkowie zespołu w trakcie dyskusji utwierdzają się w słuszności własnego skrajnego rozwiązania, co prowadzi do „fiksacji” poglądów (Kożusznik, 2005, s. 98). W dobrej współpracy ważne jest to, aby uczestnicy dyskusji umieli pracować, wykorzystując także pomysły innych, a nie tylko swoje. 

Obecnie zjawisko polaryzacji grupowej tłumaczy się w oparciu o pewne teorie. Jedna z nich to teoria porównań społecznych i autowaloryzacji. Zwykle ludzie są przekonani, że ich poglądy są słuszne (powszechnie przyjmowane) i jednocześnie nieco lepsze niż pozostałych osób. Poznając poglądy innych ludzi, przekonują się, że niektórzy z nich są bardziej radykalni, co prowadzi do przekonania, że nie jest się „dość dobrym” i w efekcie do przesunięcia własnego poglądu ku skrajności (Strelau, 2001, s. 53). 

Inny powód występowania polaryzacji to perswazja. W trakcie wymiany informacji osoby w grupie uzyskują nowe argumenty do wsparcia swoich pierwotnych przekonań i jednocześnie wzajemnego utwierdzania się w „racjach”. Interpretując zjawisko polaryzacji grupowej, można również odwołać się do społecznego dowodu słuszności. Według tej zasady osoba, która nie wie, jaka decyzja lub pogląd są słuszne (co może zależeć od różnych czynników), podejmuje decyzję lub przyjmuje poglądy takie same, jak większość grupy. Na zatrzymanie procesu polaryzacji może mieć wpływ dyskusja nad konsekwencjami skrajnych poglądów, co w konsekwencji minimalizuje ich radykalizację. 

Kolejnym ograniczeniem efektywności rozwiązywania problemów przez grupę osób jest zjawisko myślenia grupowego. Polega ono na tym, że dla grupy liczy się bardziej zachowanie spójności, solidarności niż realne uwzględnianie faktów. Jej członkowie dobrowolnie rezygnują z krytykowania pomysłów innych, żeby być jednością i mają to złudzenie jednomyślności i nieomylności, ale wówczas mogą być podejmowane błędne decyzje (Kożusznik, 2005, s. 99). 

Innym hamulcem w rozwoju efektywności współpracy interpersonalnej może być przyjmowanie pomysłu osoby najbardziej dominującej. Kiedy kogoś bardzo lubimy, chcemy się przypodobać albo gdy czujemy wobec danej osoby respekt, wówczas zgadzamy się z jej poglądami, nawet jeśli mamy nieco inne zdanie na dany temat. W takiej sytuacji może się zdarzyć, że np. w podejmowaniu grupowej decyzji może przejść pomysł osoby najbardziej dominującej w grupie, choć niekoniecznie najbardziej kompetentnej w danej kwestii. Podobnie: jeśli najbardziej kompetentny członek grupy ma niski status, tzn. nie cieszy się ogólnym poważaniem, sympatią zgromadzonych, jego pomysł może zostać odrzucony. 

Zjawisko tzw. próżniactwa społecznego oddziałuje negatywnie na efektywność współpracy interpersonalnej. Prof. Barbara Kożusznik opisała to w swojej książce jako zjawisko inhibitacji społecznej (Kożusznik, 2002, s. 123). Mianem próżniactwa społecznego określa się sytuację, gdy jeden z członków grupy nie podejmuje się wykonywania powierzonych zadań, gdyż uważa, że jego udział nie zaważy na głównym rezultacie podejmowanych działań, a co za tym idzie – nie poczuwa się do obowiązku pracy i ogranicza swój indywidualny wkład w rozwój grupy. 

Niewątpliwie wtopienie się w grupę daje większe poczucie komfortu psychicznego. Nie boimy się krytycznej oceny, jeśli nikt nie może określić naszego wkładu w pracę grupy. W krytycznej sytuacji efektywność działania można zwiększyć poprzez określenie indywidualnego wkładu pracy poszczególnych osób. 

W przypadku, gdy panuje tendencja do nieprzekazywania ważnych informacji, które posiadają członkowie grupy, traci ona cenne informacje. Zjawisko to polega na tym, że uczestnikom zespołu wydaje się, że posiadana przez nich wiedza jest na tyle oczywista, że nie warto o tych faktach mówić na forum grupy (Rzepka, 2012, s. 153). 

Oczywiście można się zastanawiać nad tym, jak zniwelować działanie niektórych mechanizmów rządzących grupą. Nie da się wyeliminować burz w przyrodzie, choć można je przewidzieć i się do nich przygotować, podobnie jest z barierami grupowymi. Świadomość trudności, które mogą się pojawić, pozwala się na nie w pewnym stopniu przygotować. Warto inwestować w rozwój kompetencji społecznych, ponieważ może to wpłynąć na umiejętne radzenie sobie z mechanizmami rządzącymi grupą. W pracy z grupą warto: 

• dawać przestrzeń do własnych pomysłów poszczególnym osobom w grupie, 
• stwarzać warunki do swobodnej wypowiedzi każdej osobie z zespołu, 
• rozważać każde „za i przeciw”, 
• brać pod uwagę inne punkty widzenia, 
• dawać przestrzeń do rozwoju osobistego krytyka u poszczególnych osób. 

Podsumowanie 

W artykule uwzględniłam tylko niektóre aspekty jakości współpracy zawodowej z perspektywy superwizora oraz uczestnika grupy interdyscyplinarnej. Zdecydowanie więcej jest w tym materiale refleksji nad zjawiskami interakcji międzyludzkich niż nad wkładem w kształt i rozwój grupy poszczególnych jej członków, także prowadzącego, m.in. superwizora, czyli indywidualne właściwości członków grupy. 

Podnoszenie własnego poziomu asertywności, rozwijanie umiejętności budowania autorytetu oraz przeciwdziałanie ryzyku wypalenia zawodowego to jedynie trzy aspekty rozwoju własnej skuteczności społecznej i budowania kompetencji społecznych. „Pomagacz”, superwizor poprzez specyfikę wykonywanej pracy zawodowej, jest zmuszony do podejmowania zindywidualizowanych działań naprawczych, twórczych i rozwojowych.

BIBLIOGRAFIA: 

Kożusznik B. (2002), Psychologia zespołu pracowniczego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 

Kożusznik B. (2005), Wpływ społeczny w organizacji. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. 

Matczak A. (2001), Kwestionariusz kompetencji społecznych. Podręcznik. Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa. 

Rzepka B. (2012), Komunikacja w zespole. Wydawnictwo Edgard, Warszawa. 

Scheim E. (1992), Organizational Culture and Leadership, Jossey Bass, San Francisco

Sęk H. red. (1993), Społeczna psychologia kliniczna. Wydawnictwo PWN, Warszawa. 

Sternal E. (2014), Kompetencje społeczne w obliczu przemian społeczno-gospodarczych. „Przegląd Pedagogiczny” nr 2. 

Strelau J. (2001), Psychologia temperamentu. Wydawnictwo PWN, Warszawa. 

Szacka B, (2003), Wprowadzenie do socjologii. Oficyna Naukowa, Warszawa.

Katarzyna Rogala – socjolożka, dyrektorka Stalowowolskiego Ośrodka Wsparcia i Interwencji Kryzysowej (SOWiIK), certyfikowana superwizorka w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie, trenerka i realizatorka programów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 6/107/2016

Inne z kategorii

Toksyczna miłość (4/117/2018)

20.05.2025

Ewa Foks

Dopóki kobieta nie rozpozna sieci manipulacji i kłamstw,...

czytaj dalej

Jak ułatwić diagnozę i psychoterapię przemocy seksualnej (3/152/2024)

17.07.2024

Agnieszka Widera-Wysoczańska

Przemoc seksualna doznawana w dzieciństwie jest istotnym...

czytaj dalej