Przemoc w szkole. W jaki sposób interweniować i zapobiegać obojętności wobec krzywdzenia

Niebieska Akademia Warszawska

29.06.2023

Mimo dużej dostępności programów profilaktycznych, przemoc w środowisku szkolnym nadal stanowi ogromny problem. Szansą na zmianę tej sytuacji są treningi empatii i wrażliwości interpersonalnej zarówno dla uczniów, jak i dla nauczycieli. Zmiana postawy świadka przemocy z obojętnej w aktywną jest możliwa, ale zależy od sposobu wywierania wpływu na ucznia w kontekście wzbudzania lub zwiększania poziomu empatii.

Analiza literatury i badań związanych ze zjawiskiem przemocy w szkole, odrzuceniem rówieśniczym czy też znęcaniem się, prowadzi do wniosku, iż nie istnieje jedna definicja, która w pełni oddałaby istotę znaczenia wspomnianych pojęć. Nawet jeśli przyjmiemy za słuszne stwierdzenie, iż przemoc ma charakter prześladowczy, to pojawia się różnica poglądów na temat tego, czym jest zachowanie prześladowcze, a czym nie jest. Ponadto wiele osób stosujących przemoc jest przekonana o zasadności swojego zachowania. Niewątpliwie należą do nich osoby, które dysponują władzą i korzystają z faktu szeroko rozumianej zależności dziecka od świata dorosłych. Dotyczy to przede wszystkim dwóch środowisk wychowawczych, jakimi są rodzina/placówka opiekuńczo-wychowawcza oraz przedszkole i szkoła. Jednakże z uwagi na ograniczenia redakcyjne analizie zostanie poddane wyłącznie środowisko szkolne.

Szkoła jest miejscem, w którym panuje bardzo silna hierarchia władzy i nie dotyczy ona wyłącznie zależności uczniów od nauczycieli, dyrektorów czy też innych osób pracujących w systemie oświaty. Hierarchia funkcjonuje również w środowisku uczniowskim. Jest ona spowodowana przede wszystkim różnicą wieku, wzrostu, siły czy też kształtujących się cech osobowości młodych ludzi. W odróżnieniu od dzieci człowiek dorosły po ukończeniu szkoły wybiera sobie takie miejsca i ludzi, wśród których czuje się dobrze. Przewagą okresu dorosłości nad okresem wieku dziecięcego jest możliwość dokonywania szeroko rozumianego wyboru. Dotyczy to nie tylko okoliczności przebywania z osobami w podobnym wieku, ale również zainteresowań, poglądów, czy też dojrzałości emocjonalnej. Dzieci są niejako zmuszone przebywać z grupą/grupami bez względu na wzajemnie odczuwany i wyrażany poziom lubienia i sympatii.

Hierarchia w szkole a powstawanie konfliktów

Szkoła jest zatem idealnym miejscem do powstawania konfliktów, walki o władzę i trenowania umiejętności przetrwania. Posiadanie władzy i możliwości realizacji zamierzonych celów wiąże się z zajmowaną przez uczniów pozycją zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz szkoły. Idealną sytuacją byłoby, gdyby osoba postawiona wysoko w hierarchii szkolnej dążyła do porozumienia i kompromisu, a tym samym poprzez modelowanie, uczyła sposobu osiągania celu bez krzywdze-
nia innych. Niestety rzeczywistość szkolna jest zupełnie inna od opisanego ideału. Dlaczego? Otóż środowisko szkolne jest drugim, po środowisku rodzinnym, miejscem wychowawczym. Dzieci i młodzież są poddawane zróżnicowanym stylom wychowawczym, wchodząc na teren szkoły, wnoszą ze sobą osobiste doświadczenia życiowe i przekazy rodzinne na temat świata, innych osób oraz ich samych. Wspomniane doświadczenia są nierzadko trudniejsze od doświadczeń uczących ich nauczycieli (pomimo różnicy wieku).

Niektóre dzieci już w wieku przedszkolnym z niezwykłą łatwością wykorzystują sytuacje, które pozwalają im na przejęcie kontroli i władzy nad innymi. Warto w tym miejscu wspomnieć o ramowej teorii umysłu (Sutton, Smith i Swettenham, 1999), zgodnie z którą dzieci w wieku czterech lat potrafią odróżnić świat rzeczywisty od świata wyobrażonego i wykazują zdolność do manipulacji. Dzieci bez opóźnień rozwojowych znacznie lepiej rozumieją stany emocjonalne i potrafią lepiej przetwarzać informacje społeczne od dzieci młodszych, czy też wykazujących średni poziom inteligencji i chorych na autyzm. Jeśli połączymy niniejsze założenia teorii umysłu z siłą znaczenia przekazów rodzicielskich/opiekuńczych dla rozwoju społecznego i osobistego dzieci, otrzymamy szerszy kontekst znaczenia przemocy szkolnej jako problemu społecznego. Z wielu badań wynika, iż sprawcy przemocy w szkole aktywnie szukają swojej ofiary zazwyczaj wśród dzieci nielubianych przez rówieśników. Istnieje wiele czynników, które sprawiają, iż dzieci takie znajdują się w grupie ryzyka i stają się obiektem
drwin, prześladowania, nękania oraz fizycznego znęcania przez sprawców przemocy. Dokonanie wyboru danej osoby na ofiarę jest procesem wymagającym oceny i analizy posiadanej przez nią pozycji w hierarchii w klasie.

Ogólna analiza wniosków z badań dotyczących nieletnich, którzy gnębią inne dzieci, prowadzi do konkluzji, iż młodzi sprawcy przemocy wykazują się wysokim poziomem umiejętności poznawczych. Wskazują na to ich działania w obszarze manipulacji i interpretacji dynamiki procesów grupowych w środowisku szkolnym. Pojawia się przy tym ważne dla dalszych rozważań pytanie o powód, dla którego sprawcy przemocy szkolnej nie wykorzystują swoich umiejętności do zachowań prospołecznych.

Według twórców koncepcji teorii umysłu jest to konsekwencja nieuznawania przez uczniów stosujących przemoc zachowań i postaw prospołecznych za wartościowe. Co więcej – okazało się, że uczniowie, którzy stosują przemoc/znęcanie się nad kolegami i koleżankami ze szkoły, są wysoce skupieni na sobie i nie potrafią współczuć swoim ofiarom oraz odczuwać przykrych emocji spowodowanych dokonanym czynem. W obronie samych siebie przed psychicznymi konsekwencjami własnego dysonansu poznawczego, stosują wiele mechanizmów obronnych, m.in. zaprzeczanie, umniejszanie znaczenia szkody, racjonalizowanie. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden ważny aspekt związany ze stosowaniem przemocy przez dzieci wobec innych dzieci. Otóż agresja relacyjna i przemoc rówieśnicza mogą pełnić funkcję adaptacyjną. Oznacza to, że stosowanie siły i wykorzystywanie władzy w celu podporządkowania sobie innych, pełnią ważną rolę w poprawianiu statusu społecznego w społeczności uczniowskiej.

Przyczyny występowania przemocy w szkole

Istnieją co najmniej trzy teorie psychologiczne podejmujące próby wyjaśnienia, z jakiego powodu, pomimo istnienia dużej liczby programów profilaktycznych, przemoc w szkole nadal istnieje.

Pierwsza teoria zwana teorią przyciągania głosi, iż nastolatkowie, którzy wykazują zachowania agresywne i nie podporządkowują się ustalonym przez dorosłych normom i zasadom są w większym stopniu atrakcyjni i godni naśladowania dla innych. Z kolei nastolatkowie, którzy są posłuszni, ugodowi i podporządkowani woli dorosłych, są kojarzeni
z dziećmi i tym samym ich popularność w grupie jest niska. Zjawisko to jest szczególnie widoczne wśród młodych ludzi, którzy zgodnie z prawidłowym etapem rozwoju, podejmują próby uniezależniania się od rodziców/opiekunów.

Kolejna teoria, o której była już wcześniej mowa, jest związana z posiadanym statusem w hierarchii szkolnej. Chodzi tutaj przede wszystkim o ustanowioną, głównie przez zachowania agresywne, dominację nad innymi. Uczniowie stosujący zachowania agresywne wobec innych uczniów posiadają tym samym większe możliwości do przejmowania kontroli i wywierania wpływu na pozostałe osoby w szkole.

Trzecią teorią, o której warto wspomnieć, jest teoria homofilii, zgodnie z którą dzieci i młodzież uczą się od siebie nawzajem stosowania przemocy w oparciu o zasadę internalizacji norm i zasad ustanowionych przez uczniów agresywnych. Zgodnie z koncepcją homofilii, osoby stosujące przemoc wspólnie ze sobą przebywają i nakłaniają innych do wykazywania agresji i zastraszania słabszych. Powodem łączenia się w grupy jest w tym przypadku konieczność posiadania liczebnej przewagi nad jednostką. Prześladowca potrzebuje innych do pomocy w zastraszaniu czy też utrudnianiu ucieczki swojej ofierze. Z kolei ci, którzy przynależą do grupy utworzonej przez sprawcę, czują się silniejsi i bardziej atrakcyjni dla pozostałych rówieśników.

Niewątpliwie sprawca przemocy lub ofiara przemocy przeżywają wiele przykrych emocji. Młodzi ludzie, którzy doświadczyli lub doświadczają przemocy ze strony swoich kolegów, wykazują wysoki poziom samotności, niskie poczucie wartości i mają tendencję do zasmucania się i straszenia. Najczęściej unikają kontaktu z pozostałymi osobami w klasie, nie nawiązują relacji i często opuszczają zajęcia szkolne. Ofiary przemocy szkolnej wykazują również objawy depresji i zaburzenia somatyczne w postaci częstego bólu głowy lub brzucha czy też nudności. Uogólniając, dziecko doświadczające przemocy wykazuje zachowania internalizacyjne w postaci zaburzeń myślenia i zaburzeń nastroju (zaburzeń lękowych, depresji). Z kolei dziecko stosujące przemoc wykazuje zachowania eksternalizacyjne, ujawniające się w niesubordynacji, stosowaniu agresji i zachowań przekraczających obowiązujące w szkole normy i zasady. Może się jednak zdarzyć, iż uczniowie podatni na depresję i z niską samooceną, stosują przemoc wobec innych, aby poczuć się lepiej. Oznacza to, iż niektóre dzieci zamiennie wchodzą w rolę ofiary i sprawcy przemocy. Warto wspomnieć także o jeszcze jednej grupie wśród dzieci i młodzieży – widzach przemocy w szkole.

Świadkowie przemocy w szkole

Ogólnie uważa się, iż im więcej jest świadków przemocy, tym dłużej trwa znęcanie się. Jednakże wraz z reakcją obronną chociażby jednego ze świadków, o 50% wrasta prawdopodobieństwo zaprzestania stosowania przemocy. Pojawia się zatem ważne pytanie – skoro tak duży wpływ na zaprzestanie przemocy ma reakcja pojedynczego świadka, to co należałoby zrobić, aby było więcej świadków reagujących na przemoc?

Okazało się, że na zwiększenie poziomu motywacji do reakcji na przemoc nie wpływa ani opinia nauczyciela, ani też opinia ojca lub matki. Po dokonaniu łącznej analizy opinii obydwojga rodziców, okazało się, że ich wpływ jest istotny. Szkoła nie ma jednak wpływu na postawy rodziców, a zwłaszcza obydwojga rodziców (rodzice rzadko przychodzą wspólnie do szkoły). Świadomość, iż dorośli mają niewielki wpływ na wzrost aktywności świadków przemocy w sytuacji obserwowanej przemocy, może wywołać zniechęcenie i obojętność wśród samych dorosłych. Jest to bardzo niebezpieczne zjawisko, ponieważ wzrostowi poziomu obojętności towarzyszy wzrost lęku i bezradności szykanowanych dzieci i młodzieży. Niestety rozmowy pouczające czy też prelekcje na temat zjawiska przemocy nie będą skuteczne bez wprowadzenia kilku ważnych działań i zasad. Przede wszystkim koniecznym działaniem jest propagowanie empatii, a więc wzbudzanie w uczniach umiejętności patrzenia na innych z perspektywy osób doświadczających przemocy. Istnieje bowiem bardzo silny związek między poziomem empatii i umiejętnościami społecznymi. Co więcej – praca nad rozwojem poznawczym i emocjonalnym uczniów w kontekście współodczuwania przykrych emocji u ofiar przemocy wpływa na zmianę z postawy obojętnej na postawę aktywną.

Najważniejszym czynnikiem zwiększającym skuteczność programów profilaktycznych jest wzajemne oddziaływanie samych uczniów (nie dorosłych). Niezwykle pomocne mogą się okazać opracowania metodyczne, warsztaty dla dzieci i młodzieży na temat związany z oczekiwaniami kolegów i koleżanek wobec nich jako obserwatorów. Podsumowując, istnieje duża szansa w zmniejszeniu przemocy/znęcania się w szkole poprzez zmianę postawy świadka przemocy z obojętnej w aktywną. Zmiana ta jest jednakże zależna od sposobu wywierania wpływu na ucznia w kontekście wzbudzania lub zwiększania poziomu empatii. Ważne jest, aby uczniowie mieli możliwość pracy nad wyobrażaniem sobie oczekiwań kolegów i koleżanek wobec nich jako obserwatorów w sytuacji doznawanej przemocy.

Istotnym działaniem profilaktycznym w przeciwdziałaniu przemocy w szkole jest również stwarzanie nauczycielom możliwości odbycia treningu empatii oraz treningu wrażliwości interpersonalnej. Jak wynika z wielu badań, empatia nauczyciela pozwala uczniom zarówno stosującym przemoc, jak i uczniom doświadczającym przemocy, zaspokajać ich potrzeby psychologiczne. Większość programów profilaktycznych koncentruje się na zachowaniach dezadaptacyjnych sprawców przemocy, pomijając ważny fakt, iż stosowanie przemocy ma głębsze podłoże – częstym źródłem agresji jest bowiem lęk.

Co więcej, empatia nauczyciela sprzyja budowaniu atmosfery zaufania w klasie i otwartości uczniów na relacje interpersonalne. Jest to szczególnie ważne w obecnej sytuacji alienacji i wycofania na skutek trwania pandemii. Treningi psychologiczno-terapeutyczne dla nauczycieli mają także ogromne znaczenie dla nich samych i pozytywnie oddziałują na jakość ich kontaktów z uczniami. Praca w szkole jest bowiem stresująca, a zwiększanie umiejętności samoobserwacji i skutecznego komunikowania własnych odczuć i opinii w klasie może zwiększyć poziom sympatii i szacunku zarówno ze strony impulsywnych, jak i zastraszonych dzieci.

Sylwia Kita – dr n. hum., psycholożka, certyfikowana psychoterapeutka, certyfikowana psychoterapeutka par, socjoterapeutka, autorka książek, rozdziałów w monografiach oraz artykułów naukowych z obszaru zdrowia psychicznego i interwencji kryzysowej, Częstochowa.

BIBLIOGRAFIA:

Deptuła M. (2013). Odrzucenie rówieśnicze. Profilaktyka i terapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kita S. (2014). Praca socjalna w sytuacjach kryzysowych. Warszawa: Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich.

Kubacka-Jasiecka D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Akade
mickie i Profesjonalne.

Rigby K. (2010). Przemoc w szkole. Jak ją ograniczać. Poradnik dla rodziców i pedagogów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Sutton J., Smith P.K., Swettenham, J. (1999). Bullying and theory of mind. A critique of the social skills deficyt view of anti – social behaviour. Social Development 8,117–127.

Swearer S.M. Espelage D.L. Napolitano S.A. (2010). Przemoc rówieśnicza. Zapobieganie i interwencje. Skuteczne strategie dla szkół. Warszawa: Wydawnictwo Edukacyjne Parpamedia.