Przemoc w rodzinie jest zagadnieniem bardzo szerokim. Mówiąc o przemocy wobec członka rodziny, mam na myśli różne zachowania i działania, naruszające prawa i dobra osobiste drugiej osoby, które powodują u niej cierpienia i szkody. Mogą to być przypadki ciężkich przestępstw związanych z pobiciem członka rodziny czy gwałtem, lecz także zachowania, które nie są przestępstwem, ale naruszają prawa drugiej osoby, np. prawo do odpoczynku, do samostanowienia o sobie, godności i szacunku, prawo do głoszenia swoich poglądów i opinii, prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej, a także zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania, czy zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie (Czarkowska, 2014).

 

W odpowiedzi na sytuację zagrożenia, jaką stanowi przemoc, może pojawić się wiele różnych objawów i zaburzeń. Wiele ofiar przemocy mówi o skrajnym smutku, poczuciu beznadziei i braku wartości, nadmiernym poczuciu winy bądź występowaniu uporczywych myśli, że zasłużyło się na tego rodzaju traktowanie, utracie zainteresowania zajęciami, które wcześniej sprawiały przyjemność, zmniejszonej zdolności koncentracji, agitacji lub retardacji psychomotorycznej, utracie wagi, zmęczeniu i utracie energii oraz zaburzeniach snu. Doznawanie długotrwałej przemocy interpersonalnej może także skutkować pojawieniem się klinicznych objawów depresji.

 

Ponieważ doznawanie długotrwałej przemocy wiąże się z doświadczaniem poczucia zagrożenia i bezbronności, wśród następstw traumy związanej z przemocą spotyka się często objawy lękowe. U osób doznających silnego i chronicznego stresu mogą pojawić się ataki paniki, fobie lub objawy lęku uogólnionego.

 

Ponadto zdarza się, że objawy doświadczeń traumatycznych, do których bez wątpienia można zaliczyć przemoc, mogą przerodzić się w PTSD (zespół stresu pourazowego). Do typowych objawów PTSD należą: powtórne przeżywanie zdarzenia traumatycznego, unikanie związanych z traumą bodźców oraz stan nadmiernego wzbudzenia.

 

Ponowne przeżywanie polega na przebłyskach pamięci, intruzywnych myślach lub wspomnieniach traumy oraz doświadczaniu cierpienia i reaktywności fizjologicznej w momencie ekspozycji na bodźce przypominające o zdarzeniu. Unikanie może mieć charakter poznawczy (unikanie myśli, uczuć, wspomnień), behawioralny (unikanie zajęć, ludzi, miejsc, rozmów, które mogą wywoływać wspomnienia trudnego zdarzenia), dysocjacyjny (amnezja dotycząca stresora, depersonalizacja) oraz fizjologiczny (odrętwienie emocjonalne). Natomiast nadmierne pobudzenie może objawiać się
drażliwością, problemami z koncentracją oraz zaburzeniami snu. Objawy polegające na ponownym przeżywaniu zdarzenia często ustępują jako pierwsze wraz z upływem czasu.

 

Osoby doznające przemocy często rozwijają również zaburzenia somatyzacyjne, uskarżając się na objawy bólowe, żołądkowo-jelitowe, neurologiczne. Wspólnym mianownikiem tych symptomów jest ściśle somatyczny charakter oraz fakt, że nie można znaleźć ich typowo medycznej przyczyny
(Briere, Scott, 2010). Ofiary przemocy interpersonalnej bardzo często zaczynają nadużywać substancji psychoaktywnych i uzależniają się od nich. Z jednej strony traktują je jako „lek” na cierpienie pourazowe, a z drugiej – nadużywanie tych substancji może stać się przyczyną doznawania przemocy. Niektóre badania wskazują również, że nadużywanie substancji psychoaktywnych przez osoby, które doświadczyły krzywdzenia, zwiększa prawdopodobieństwo wiktymizacji (Cottier i in., 1992).

Terapia poznawczo-behawioralnaosób doznających przemocy

Podejście poznawczo-behawioralne jest wynikiem połączenia teorii poznawczej z teorią społecznego uczenia się i ma swoje uzasadnienie we wspólnym podłożu teoretycznym obu koncepcji: założeniu, że proces uczenia się determinują zachowania (terapia behawioralna), nabywanie oraz utrwalanie przekonań i sposobu widzenia świata (terapia poznawcza) (Popiel, Pragłowska, 2008).

 

Podejście poznawczo-behawioralne podkreśla konieczność uwzględniania w analizie funkcjonowania człowieka jego zachowań, uczuć i myśli. System osobowości jest tworzony przez te trzy elementy, a zmiana jednego z nich skutkuje zmianą w dwóch pozostałych. Zasada ta została określona jako model ABC Alberta Ellisa (Curwen i in., 2006). Jest to model rozumienia problemu pacjenta, gdzie A to wydarzenie aktywizujące, B to przekonania oraz C – konsekwencje, do których zaliczamy objawy fizyczne, emocje i zachowania. Wydarzenie aktywizujące stanowi w myśl powyższego modelu pretekst do aktywacji myśli, stanowiących odzwierciedlenie bardziej utrwalonych przekonań danej osoby na temat siebie, innych ludzi, świata i reguł nim rządzących. Na przykład uwaga „mogłaś zrobić to inaczej” (A) skierowana do osoby, która ma za sobą traumatyczne wydarzenie, jakim jest doznawanie długotrwałej przemocy, uruchamia myśli: „Nic nie umiem”, „To nie ma sensu”, „Wszystko robię źle” (B), co może spowodować obniżenie nastroju i spadek aktywności (C). To zjawisko stanowi problem, kiedy te myśli nie pojawiają się przelotnie, lecz są wyrazem ugruntowanego, aktywizowanego w wielu trudnych sytuacjach przekonania o sobie, innych i własnej przyszłości, wpływając na powstanie lub podtrzymywanie objawów zaburzenia.

 

Osoba doświadczająca chronicznej przemocy najczęściej postrzega siebie jako słabą, ponieważ nie potrafi poradzić sobie z aktualną sytuacją, odciąć się emocjonalnie od byłego partnera, nie myśleć o nim i zacząć nowe życie. Słaba czuje się również ze względu na brak pracy, gdyż do niedawna to mąż/partner dbał o utrzymanie rodziny. Jej zadaniem było dbanie o dom i wychowywanie dzieci. Taka kobieta czuje się również słabsza od innych kobiet, ponieważ nie jest w szczęśliwym związku, zwykle jest samotną matką z dziećmi. Bardzo często postrzega inne osoby jako silniejsze i lepiej radzące sobie w życiu. Ponadto ma trudności z zaufaniem do mężczyzn, ponieważ obawia się ponownego skrzywdzenia.

 

Analizując treść takich myśli, można zauważyć, że łączą się one z negatywnymi emocjami oraz zawierają błędy logiczne, nazywane w psychoterapii poznawczo-behawioralnej zniekształceniami poznawczymi. Najczęstsze z nich to:
a) uogólnianie – charakteryzujące się nadużywaniem kwantyfikatorów „zawsze”, „nigdy”, „wszystko”, np.: „Zawsze tak będzie”, „To wszystko przeze mnie”; 

b) myślenie dychotomiczne, np.: „Jeśli odejdę, zawsze będę sama”;

 

c) przepowiadanie przyszłości, np.: „Zawsze będę sama”, „Już nikogo sobie nie znajdę”, „Nikt mnie nie pokocha”;

 

d) katastrofizacja, np.: „Nie uda się”;

 

e) personalizacja, np.: „Zrobił to przeze mnie”;

 

f) etykietowanie, np.: „Ale ze mnie idiotka”;

 

g) nadużywanie imperatywów „muszę”, „powinnam”, np.: „Powinnam sama sobie z tym poradzić” (Popiel, Pragłowska, 2008).

 

Do najważniejszych cech terapii poznawczo-behawioralnej należą:
! założenie, że zmiana sposobu myślenia pociąga za sobą zmianę w sferze emocji i zachowań;
! zorientowanie na wyznaczony cel, a co za tym idzie – ograniczenie czasowe i krótkoterminowość;
! współpraca pacjenta z terapeutą – pacjent traktowany jest podmiotowo; cele terapii są wspólnie ustalane;
! psychoedukacja – przekazywanie w jasny i zrozumiały sposób wiedzy dotyczącej przejawianego przez pacjenta zaburzenia; uświadamianie pacjenta w kwestii przebiegu i postępów terapii;
! wielość technik poznawczych (dialog sokratejski, klaryfikacja, skalowanie, metoda sondowania, poszukiwanie dowodów słuszności sądu, dekatastrofizacja, nazywanie zniekształceń poznawczych) i behawioralnych (techniki ekspozycji, modelowanie, planowanie czynności i monitorowanie związanych z aktywnością emocji, eksperymenty behawioralne, ćwiczenia oddechowe i treningi relaksacyjne) (Popiel, Pragłowska, 2008).

Strategie i metody oddziaływań

Strategie i metody oddziaływań poznawczo-behawioralnych w terapii osób doznających przemocy koncentrują się przede wszystkim na zmianie błędnych przekonań wpływających na niewłaściwą ocenę własnych działań oraz na korygowaniu wadliwych sposobów zachowania się i naukę adekwatnych do sytuacji reakcji. Najczęstsze przekonania występujące u ofiar przemocy domowej to: „jestem bezsilna”, „jestem słaba”, „jestem niesamodzielna”, „nikt mnie nie rozumie”, „mężczyźni są nieobliczalni”, „nie da się mnie kochać”. Tego typu dysfunkcjonalne przekonania zazwyczaj dotyczą własnej niekompetencji oraz poczucia straty i porażki, a na ich powstanie kluczowy wpływ mają traumatyczne doświadczenia z przeszłości, np.: zaniedbanie, przemoc, alkoholizm. Na co dzień pozostają one latentne, jeżeli w otoczeniu pacjenta nie pojawiają się żadne stresory życiowe. Natomiast w sytuacjach stresowych, przypominających negatywne wydarzenia z przeszłości, są uaktywniane i prowadzą do zmiany w funkcjonowaniu poznawczym (pojawienie się negatywnych myśli automatycznych i zniekształceń poznawczych), emocjonalnym
(odczuwania obniżonego nastroju, przygnębienia), behawioralnym (obniżenie aktywności, spadek motywacji, wycofanie się z relacji interpersonalnych).

 

Pojawianie się negatywnych automatycznych myśli doprowadza bardzo często do stosowania strategii kompensacyjnych (takich, jak ucieczka od domu rodzinnego, rodziców, angażowanie się w niedojrzałe związki z narkomanami, alkoholikami, nadużywanie substancji psychoaktywnych) i zasad, które wyznaczają kierunek w życiu (np. potrzebą radzenia sobie ze wszystkim samodzielnie). Przekonania kluczowe osób doznających przemocy znajdują wyraźne odzwierciedlenie w sposobach budowania związków emocjonalnych. Zwykle unieważniają w nich swoje potrzeby, walczą o miłość i akceptację poprzez podporządkowanie się i dostosowywanie

swoich potrzeb do potrzeb partnerów.

 

Podczas sesji terapeutycznych błędny osąd własnej osoby i sprawcy poddawany jest wnikliwej analizie. Wspólnie z pacjentem ocenia się dotychczasowe (nieefektywne) sposoby
radzenia sobie oraz analizuje podejmowane w przeszłości decyzje, wynikające z nieprawidłowych przekonań.

 

Terapia poznawczo-behawioralna jest niezwykle skuteczną formą terapii w pracy z tak specyficzną grupą pacjentów, jaką są osoby doznające przemocy interpersonalnej. W indywidualnej pracy terapeutycznej proces zmiany dokonuje się poprzez opracowanie konceptualizacji, czyli zrozumienia indywidualnych problemów pacjentów (ich konkretnych przekonań i wzorców zachowań). Terapeuta na różne sposoby dąży do wywołania zmiany poznawczej
– modyfikacji myślenia i systemu przekonań pacjenta
– w celu spowodowania trwałej zmiany emocjonalnej
i behawioralnej. Podstawowy model poznawczy zakłada bowiem, że dysfunkcjonalne myślenie (wpływające na nastrój i zachowanie) jest wspólną cechą wszystkich zaburzeń
psychicznych. Gdy ludzie uczą się oceniać swoje myślenie w sposób bardziej realistyczny i przystosowawczy, ich stan emocjonalny i zachowanie ulegają poprawie (Beck, 2012).

 

O wyborze terapii poznawczo-behawioralnej przesądza potwierdzona badaniami skuteczność, jasność procedur oraz krótkoterminowość. Działania terapeutyczne ukierunkowane są na odzyskanie poczucia bezpieczeństwa, wiary we własne możliwości i umiejętności oraz skonstruowanie i wdrożenie w życie planu na przyszłość dla siebie i dzieci. Celem procesu terapeutycznego jest wydostanie się z przemocy poprzez nowy sposób patrzenia na swoje życie i podejmowane decyzje, a nie próba „naprawienia” sprawcy.

 

Joanna Sikora – psycholog, psychoterapeuta poznawczo-behawioralny w procesie certyfikacji, Certyfikowany Specjalista Pomocy Ofiarom Przemocy w Rodzinie, członek Polskiego Towarzystwa Terapii Poznawczo-Behawioralnej oraz Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Krotoszyn.

 

BIBLIOGRAFIA:

• Beck J.S. (2012). Terapia poznawczo-behawioralna, Kraków.
• Briere J., Scott C. (2010). Podstawy terapii traumy, Warszawa.
• Cottier L.B., Compton W.M., Mager D., Spitznagel E.L., Janca A. (1992). Postraumatic stress disorder among substance users from the general population. „American Journal of Psychiatry”, 149, 664-670.
• Curwen B., Palmer S., Ruddell P. (2006). Poznawczo-behawioralna terapia krótkoterminowa, Gdańsk.
• Czarkowska M. (2014). Przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet w rodzinie w praktyce organów ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innych instytucji, Warszawa.
• Popiel A., Pragłowska E. (2008), Psychoterapia poznawczo-behawioralna, Warszawa.