Szkolny warsztat mediacyjny a przemoc

Szczegóły

Agnieszka Lewicka-Zelent, Ewa Trojanowska

Niebieska Linia nr 1/2014

Szkolny warsztat mediacyjny z powodzeniem pełni funkcję profilaktyczną wobec zjawiska przemocy, również tej domowej. Zasoby rozwinięte przez młodzież uczestniczącą w tym warsztacie zwiększają poziom świadomości na temat mechanizmów przemocy oraz wzmacniają pozytywne cechy, które skutkują zmniejszeniem przejawów zachowań agresywnych i zwiększeniem wrażliwości na potrzeby innych osób.

Zjawisko przemocy domowej rozpatrywane jest z wielu perspektyw. Przedstawia się je w aspekcie statystycznym, uwidaczniając jego skalę i zakres. Wskazuje się na jego uwarunkowania i konsekwencje. Proponuje się także konkretne rozwiązania, związane z udzielaniem pomocy zarówno sprawcom, jak i ofiarom przemocy.

Ze względu na to, że zdecydowanie łatwiej jest zapobiegać przemocy, aniżeli niwelować jej skutki, ważne miejsce w badaniach naukowych zajmuje profilaktyka. Dlatego celem artykułu jest uwidocznienie profilaktycznej funkcji szkolnego warsztatu mediacyjnego w kontekście przemocy domowej.

Jak rozumieć profilaktykę?

Zasadniczo pojęcie profilaktyki można ujmować na dwa sposoby. Dominuje pogląd, że profilaktyka jest procesem zapobiegania niepożądanym stanom rzeczy i zjawiskom (S. Górski, 1985), poprzez diagnozowanie i eliminowanie czynników warunkujących występowanie zachowań ryzykownych (G. Świątkiewicz, 2002). Na kanwie tego tradycyjnego podejścia powstała koncepcja profilaktyki kreatywnej, w której centralne miejsce zajmują zasoby podmiotu hamujące działanie czynników ryzyka (K. Ostaszewski, 2006). Przyjmując, że zasobami może być wszystko czym dysponuje jednostka, aby sprawnie funkcjonować, w ich poczet włącza się m.in. kompetencje społeczne. Podmiot może również czerpać siłę z pozytywnych relacji z osobami najbliższymi lub socjalizująco znaczącymi z dalszego środowiska oraz ze współpracy z grupami społecznymi, które umożliwiają jej zaspokojenie ważnych potrzeb i założonych celów (K. Mudyń, 2003; A. Masten, J.L. Powell, 2003).

Wydaje się, że w praktyce psychopedagogicznej powinno się łączyć te dwa sposoby podejścia do profilaktyki. Jak twierdzi Z.B. Gaś (1993, 2000), stanowi ona kompleksową i kompensującą interwencję, która zmierza do udzielenia pomocy jednostce w walce z czynnikami warunkującymi jej zachowanie sprzeczne z normami społecznymi i naruszające dobro jej samej, oraz wzmacnianie zasobów, z których może czerpać siłę, przeciwstawiając się działaniu szkodliwych czynników. W takim kontekście analizowany będzie szkolny warsztat mediacyjny.

Specyfika warsztatu mediacyjnego

Przegląd literatury dotyczącej zagadnień związanych z pośredniczeniem w sporze potwierdza, że możliwe jest prowadzenie warsztatów w ramach programów mediacyjnych, realizowanych w placówkach edukacyjnych lub wdrażanie ich niezależnie od innych podejmowanych na terenie szkół działań o charakterze wychowawczym. Jednak szkolenia mediacyjne w zdecydowanej większości skierowane są do kadry pedagogicznej, a rzadziej do młodzieży. Należy przy tym podkreślić, że praktyka mediacyjna jest znacznie bogatsza w Stanach Zjednoczonych, Irlandii Północnej, Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii, Francji, Niemczech czy Szwecji niż w Polsce (A. Lewicka-Zelent, 2012).

We własnym projekcie badawczym warsztat mediacyjny skierowany do młodzieży gimnazjalnej składa się z dwóch zasadniczych części. Początkowe spotkania mają na celu rozwijanie kompetencji społecznych uczestników. Natomiast kolejne zmierzają do wyposażenia młodzieży w kompetencje mediacyjne, bezpośrednio związane z umiejętnością konstruktywnego rozwiązywania konfliktów (A. Lewicka-Zelent, 2012, s. 43). Młodzi ludzie mają możliwość wzmocnienia swoich różnorodnych zasobów, w tym ograniczających działanie czynników warunkujących przemoc domową.

Zasoby osobiste uczestników warsztatu mediacyjnego

Wyniki badań naukowych jednoznacznie wskazują, że po zakończeniu warsztatu mediacyjnego jego uczestnicy rzadziej stosowali agresję, a i sami rzadziej stawali się obiektem przemocy ze strony osób z bliższego i dalszego otoczenia (J. Gilhooley, N.S. Scheuch, 2000; L. Marklund, 2010). Analizując zagadnienie w kontekście przemocy domowej, stwierdzono, że mediatorzy-rówieśnicy (osoby biorące udział w warsztacie) zaczęli istotnie rzadziej doświadczać przemocy ze strony rodzeństwa. Jednak w relacji rodzic-dziecko nie zaobserwowano tak korzystnych zmian (A. Lewicka-Zelent, 2012). Sytuacja taka może wynikać z faktu, że trudno jest młodym ludziom regulować stosunki z rodzicami, czyli osobami dorosłymi, najczęściej silniejszymi zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Zapewne łatwiej jest przeciwstawiać się rodzeństwu, które jest w podobnym wieku. A nawet, jeśli występuje przewaga sił między dziećmi, to jest ona mniejsza, aniżeli w relacji rodzic-dziecko. Rodzic zdecydowanie dominuje nad dzieckiem w wymiarze ekonomicznym oraz społecznym. A kiedy jest dla niego autorytetem, staje się ideałem, do którego trzeba się dostosować.

Trenerzy, którzy prowadzili warsztaty mediacyjne z młodzieżą, zaobserwowali (i wykazali statystycznie) korzystne zmiany w zakresie poprawy jej relacji społecznych z innymi osobami. Oznacza to, że młodzi ludzie, podczas realizowanych zajęć, skutecznie rozwinęli swoje kompetencje społeczne, niezbędne do efektywnego podtrzymywania pozytywnych kontaktów. Można więc przypuszczać, że młodzież była bardziej skłonna do nawiązywania dialogu z członkami swojej rodziny, którzy to mogą stanowić ważny zasób w jej życiu, zmniejszający ryzyko pojawienia się przemocy (A. Masten, J.L. Powell, 2003). Jakość porozumiewania się warunkowana jest poziomem umiejętności i cech, składających się na kompetencje podmiotu. Wyniki ewaluacyjne przeprowadzonych warsztatów mediacyjnych prowadzą do konkluzji, że ich uczestnicy stali się bardziej empatyczni (L. Mousset-Libeau, 2005) i asertywni (B. Hartop, S. Farrell, J. Tyrrell, 1999). Wzrosło ich poczucie odpowiedzialności oraz poziom umiejętności podejmowania decyzji (J. Tyrrell, 2002). Zwiększyło się ich poczucie własnej wartości (L. Marklund, 2010). Młodzież uczestnicząca w warsztatach zaczęła w większym stopniu kontrolować swoje zachowanie oraz lepiej radzić sobie ze stresem, opierając się na stylu skoncentrowanym na zadaniu. Zwiększyło się jej poczucie niezależności (L. Mousset-Libeau, 2005). Uzyskane u mediatorów-rówieśników zmiany dotyczą cech i umiejętności, które pełnią ważne role w funkcjonowaniu ofiar i sprawców przemocy (schemat 1).

Schemat 1. Wybrane cechy ofiar i sprawców przemocy

Źródło: opracowano na podstawie: K. Marzec-Holka (1999), Przemoc seksualna wobec dziecka, WSP, Bydgoszcz; S. Tucholska (2002), Charakterystyka sprawców przemocy domowej, ,,Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 1; D. Kubacka-Jasiecka (2005), Sprawcy przemocy partnerskiej. W niewoli dążenia do kontroli i mocy, ,,Chowanna”, nr 1; P. Antoniak (2007), Syndrom ofiary, ,,Niebieska Linia”, nr 5.

Na schemacie 1 zamieszczono wybrane cechy ofiar i sprawców przemocy (w oderwaniu od poszczególnych ich typów), skorelowane z wynikami ewaluacji warsztatów mediacyjnych. Zamierzano w ten sposób podkreślić, że osoby doświadczające i stosujące przemoc mają problemy z tymi przymiotami, które są rozwijane u mediatorów-rówieśników podczas spotkań warsztatowych. Można zatem wysunąć tezę, że szkolny warsztat mediacyjny sprzyja kształtowaniu i/lub wzmacnianiu zasobów osobistych, odgrywających istotną rolę w zapobieganiu występowania zjawiska przemocy. Osoba asertywna, o wysokim poziomie poczucia niezależności i pewna siebie będzie stanowiła ,,trudny materiał do urobienia” w rękach sprawcy przemocy. Natomiast empatyczny rodzic, o adekwatnej samoocenie, umiejętnie kontrolujący swoje emocje, nie będzie musiał manifestować swojej wyższości nad domownikami.

Grupa warsztatowa jako wartość

Kolejne ważne zasoby, wiążące się z uczestnictwem w warsztacie mediacyjnym, ściśle wynikają z charakteru realizowanych zajęć. Mediatorzy-rówieśnicy tworzą nową grupę społeczną, alternatywną do klasy szkolnej i nieformalnej grupy kolegów z osiedla. Młodzież, wykonując wspólne zadania, integruje się (E. Jagielska-Zieleniewska, 1978), co sprzyja nawiązywaniu przyjaźni, w której jest miejsce na dzielenie się problemami, także tymi związanymi z rodziną. Szansa na omawianie z kolegami tego, co dzieje się w domu jest znaczna, zważywszy na pewne cechy grupy młodzieżowej. Słowo kolegi jest wiarygodne, szczere i godne dochowania tajemnicy (M. Fudali, 2008). Grupa rówieśnicza, szczególnie w okresie adolescencji, wywiera silny wpływ na zachowanie jednostki, której bardzo zależy na akceptacji (B. Misztal, 1974). Podmiot czasami bezwiednie ulega poglądom jej członków, które niesłusznie niemal zawsze uważa się za szkodliwe. Rówieśnik, mimo młodego wieku, także może służyć dobrą radą i pomocą (Z.B. Gaś, 1999). W młodzieży tkwi duży potencjał, który trzeba wykorzystać przy udzielaniu wsparcia członkom grupy, doświadczającym przemocy. Grupa rówieśnicza może rekompensować brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności i akceptacji w rodzinie, uczyć większej wrażliwości na drugiego człowieka, a także przejmować odpowiedzialność za siebie i innych (A. Famuła-Jurczak, 2009).

Uczestnicy warsztatu ściśle współpracują z mediatorem wyjściowym (osobą dorosłą), który, jako profesjonalista w zakresie konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, może skutecznie udzielać wsparcia młodzieży doświadczającej przemocy, także w rodzinie. Mediator pomaga młodzieży nie tylko w rozwijaniu umiejętności odpowiedniego radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, ale wyposaża ją także w wiedzę dotyczącą mechanizmów przemocy i związanych z nią konfliktów. Wysoki poziom świadomości stanowi kolejny czynnik ochronny w walce z doświadczaną przemocą. Bowiem w początkowych fazach konfliktu młody człowiek, w pełni świadomy skutków przemocy, może próbować negocjować z drugą stroną konfliktu, oczywiście, o ile ta skłonna jest do poszukiwania efektywnego rozwiązania, w którym jest miejsce na potrzeby partnera interakcji. Natomiast w sytuacji nasilonego konfliktu może poszukiwać rozwiązania trudnej sytuacji, uczestnicząc w procesie mediacyjnym (A. Lewicka-Zelent, 2013). Posiadaną wiedzę młodzież przekazuje innym osobom, w tym członkom swoich rodzin, którzy często nie wiedzą o możliwości uczestniczenia w mediacjach rodzinnych, a nawet karnych (A. Lewicka, E. Grudziewska, 2010). Powyższe rozważania potwierdzają wyniki badań, które jednoznacznie wskazują na występowanie zjawiska transferu. Uczestnicy warsztatu przenoszą nabyte umiejętności na sytuacje pozaszkolne, najczęściej rodzinne (np. H. Stacey, P. Robinson, 1997; B. Hartop, S. Farrell, J. Tyrrell, 1999; A. Lewicka-Zelent, 2012).

Podsumowanie

Posługując się klasyfikacją poziomów oddziaływań profilaktycznych Z.B. Gasia (1998), można stwierdzić, że szkolny warsztat mediacyjny z powodzeniem pełni funkcję profilaktyczną (pierwszo-, drugo- i trzeciorzędową) wobec zjawiska przemocy, również tej domowej. Uczestnicy warsztatu mają możliwość doskonalenia zasobów, które zapobiegają pojawianiu się lub nasilaniu już występujących zachowań sprzecznych z normami społecznymi.

Zasoby, rozwinięte przez młodzież uczestniczącą w szkolnym warsztacie mediacyjnym, mogą pełnić dwojaką funkcję w zapobieganiu przemocy domowej. Z jednej strony zwiększają ,,potencjał obronny” ofiary, a z drugiej wzmacniają przymioty podmiotu, które skutkują zmniejszeniem przejawów zachowań agresywnych i zwiększeniem wrażliwości na potrzeby innych osób.

Bibliografia:

• Antoniak P. (2007), Syndrom ofiary, "Niebieska Linia", nr 5, s. 4-6.
• Famuła-Jurczak A., 2009, Rola grup rówieśniczych w zapobieganiu uzależnieniom, ,,Wychowanie na co dzień”, nr 10-11, s. 13-17.
• Fudali M., 2008, Zrozumieć gimnazjalistę, ,,Wychowanie na co dzień”, nr 9, s. 23-26.
• Gaś Z.B., 1993, Profilaktyka uzależnień, Warszawa.
• Gaś Z.B., 1998, Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, Lublin.
• Gaś Z.B., 1999, Młodzieżowe programy wsparcia rówieśniczego, Katowice.
• Gaś Z.B. (2000), Psychoprofilaktyka. Procedury konstruowania programów wczesnej interwencji, Lublin.
• Gilhooley J., Scheuch N.S. (2000), Using Peer mediation in Classrooms and schools. Strategies for Teachers, California.
• Górski S., 1985, Metodyka resocjalizacji, Warszawa.
• Hartop B., Farrell S., Tyrrell J. (1999), The EMU Promoting School Project Peer Mediation Manual, Ulster.
• Jagielska-Zieleniewska E. (1978), Z zagadnień empatii, „Psychologia Wychowawcza”, nr 5, s. 494-505.
• Kubacka-Jasiecka D. (2005), Sprawcy przemocy partnerskiej. W niewoli dążenia do kontroli i mocy, ,,Chowanna”, nr 1, s. 9-27.
• Lewicka A., Grudziewska E. (2010), Mediacja sądowa. Alternatywna metoda resocjalizacyjna?, Lublin.
• Lewicka-Zelent A. (2012), Obniżanie poziomu przemocy i lęku młodzieży gimnazjalnej, Lublin.
• Lewicka-Zelent A. (2013), Uwarunkowania gotowości nieletnich do zadośćuczynienia w paradygmacie sprawiedliwości naprawczej, Lublin.
• Marklund L. 2010, Resolving School Conflicts through Peer mediation in Sweden, [w:] European Best Practices of restorative Justice in the Criminal Procedure, Conference Publication, Hungry, s. 72-77.
• Marzec-Holka K., 1999, Przemoc seksualna wobec dziecka, Bydgoszcz.
• Masten A., Powell J.L. (2003), A resilience framework for research, policy and practice, [w:] S. Luthar (red.), Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities, Cambridge, s. 1-25.
• Misztal B. (1974), Grupy rówieśnicze młodzieży, Wrocław.
• Mousset-Libeau L., 2005, Proposal For a primary Program of Prevention, In Educational Circle, of Violences, [w:] M. Głażewski, L. Sałaciński (red.), Conflicts – Mediation – the Youth, Kraków, s. 81-90.
• Mudyń K. (2003), Czy można mieć zasoby, nie mając do nich dostępu? Problem dostępności zasobów, [w:] Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik (red.), Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki, Łódź, s. 63-77.
• Ostaszewski K. (2006), Pozytywna profilaktyka, „Świat Problemów”, nr 3, s. 6-10.
• Stacey H., Robinson P. (1997), Let’s mediate, Bristol.
• Świątkiewicz G. (red.), (2002), Profilaktyka w środowisku lokalnym, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa.
• Tucholska S. (2002), Charakterystyka sprawców przemocy domowej, ,,Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 1, s. 34-38.
• Tyrrell J. (2002), Peer mediation. A process for primary schools, London.

Dr Agnieszka Lewicka-Zelent – pracownik naukowo-dydaktyczny w Zakładzie Pedagogiki Resocjalizacyjnej UMCS w Lublinie, mediator szkolny i sądowy, trener, członek European Forum for Restorative Justice.

Ewa Trojanowska – kierownik Stowarzyszenia ,,Otwarte serca” w Zamościu, mediator, członek European Forum for Restorative Justice.

• « poprz.
• nast. »