Pod zasłoną objawu. Przemoc a problemy psychiczne dzieci i młodzieży

Aktualności

30.11.2020

Kartoteka psychiatry… niemy świadek cierpienia:

Jan – 6 lat, cierpi na atopowe zapalenie skóry, występują tiki, pojawia się moczenie nocne.

W rodzinie pełnił rolę bohatera, czuł się odpowiedzialny za młodsze rodzeństwo. Nie zasnął, dopóki nie sprawdził, czy młodsi bracia zjedli kolację. Gdy szedł na plac zabaw, zabierał ze sobą pistolet i strzałki, jak mówił: żeby się bronić.

Zuzanna – 14 lat, po próbie samobójczej, zdiagnozowana depresja, izoluje się od rówieśników, trudności w nauce, samotna, smutna, w relacjach z mężczyznami wykazuje zachowania uwodzicielskie, ubiera się i maluje nieadekwatnie do wieku, molestowana seksualnie.

Mateusz – 8 lat, wbiega do gabinetu, zrzuca wszystkie przedmioty leżące na biurku, podbiega do okna, łamie kaktusa, wbija sobie kolce w ręce, na widok krwi zaczyna się śmiać, wykazuje zachowania autoagresywne, silną nadpobudliwość, niską tolerancję frustracji. W rodzinie biologicznej przywiązywany do łóżka, pozostawiany sam na wiele godzin, głodzony, bity kablem.

Julia – 15 lat, 165 cm wzrostu, waga 34 kg, nad jej łóżkiem wiszą zasady, które restrykcyjnie wciela w życie:

Jeśli nie jesteś chuda, to znaczy, że nie jesteś atrakcyjna.Bycie chudą jest ważniejsze od bycia zdrową.Będziesz się głodziła i robiła wszystko co w Twojej mocy,aby wyglądać coraz szczuplej.Nie będziesz jadła bez poczucia winy.Nie będziesz jadła niczego bez ukarania się za to.Będziesz liczyła każdą kalorię i ograniczała ich ilość.Najważniejsze jest to, co mówi waga.To proste – chudnięcie jest dobre, a przybieranie na wadze złe.Nigdy nie jesteś zbyt chuda.Bycie chudą i niejedzenie są dowodami prawdziwej siływoli (motylkiproanadietlove.blogspot.com).Rodzice wysoko sytuowani, pełniący zawody zaufaniapublicznego, najważniejsza zasada w domu: płacimy i wymagamy,masz wysokie kieszonkowe, w zamian mamy twojeświadectwo, tylko pasek wchodzi w grę, jakiś problem?A jakie ty możesz mieć problemy? Jesteśmy zmęczeni nieustanymzarabianiem na ciebie, więc znikaj…

Skutki doświadczanej przemocy

Należy z całą stanowczością podkreślić, że przemoc w rodzinie, zarówno psychiczna, fizyczna, jak też seksualne wykorzystanie stanowią traumę dla dziecka. Fizyczne maltretowanie lub seksualne wykorzystywanie dziecka powodują dogłębne spustoszenie w życiu psychofizycznym ofiary przemocy, sięgające zmian w budowie i funkcjonowaniu struktur mózgowych dziecka. Naukowcy dowiedli, że u osób, które doznały długotrwałego, silnego stresu, istotnemu zmniejszeniu uległ hipokamp – struktura mózgowia odpowiadająca za pamięć przestrzenną i długotrwałą.

Długotrwały stres powoduje, że struktura mózgu ulega znaczącym przemianom. Efektem są m.in. zaburzenia koncentracji, problemy z pamięcią, brak kontroli nad emocjami, a nawet stany lękowe oraz depresja. Można powiedzieć, że wskutek długotrwałego stresu nasz mózg zaczyna sam siebie pożerać. Co to znaczy? Otóż, jak tłumaczy Kimberly Hiss w artykule opublikowanym na stronie Readers Digest, w korze mózgowej osoby będącej pod wpływem chronicznego stresu zaczyna ubywać istoty szarej. Autorka powołuje się na badania z kilku uniwersytetów. Szczególne ubytki pojawiają się w korze przedczołowej. To ta część mózgu odpowiada za nasze funkcje poznawcze – planowanie, podejmowanie decyzji, przewidywanie ich konsekwencji, kontrolę emocji (businessinsider.com.pl).

Pod wpływem silnego stresu: Zmniejsza się szczególnie liczba neuronów w korze przedczołowej – informuje prof. Rajita Sinha, psychiatra i neurobiolog Medical School of Yale University. To część związana z kontrolą emocji i metabolizmu, z planowaniem i podejmowaniem decyzji. Zanik neuronów tej części obniża zdolności adaptacyjne człowieka w nowych sytuacjach.

Inne badania pokazały, że szczególny wpływ na zmiany mózgu ma kortyzol – hormon stresu wydzielany przez nadnercza. Jego wysoki poziom uszkadza synapsy komórek neuronów różnych struktur w mózgu, poprzez co neurony nie mogą się łączyć. Brak takiej łączności uniemożliwia przesyłanie informacji, a nieużywane neurony po prostu obumierają. Jest to szczególnie wyraźne w hipokampie, strukturze silnie powiązanej zarówno z procesem uczenia się i zapamiętywania, jak i z emocjami (www.hellozdrowie.pl).

Zespół stresu pourazowego doprowadza do wzrostu aktywności osi HPA podwzgórze-przysadka-nadnercza, powodując wydzielanie m.in. hormonu stresu – kortyzolu, uszkadzającego hipokamp. Ponadto wykazano, że stres osłabia układ odpornościowy, a dysfunkcja systemu immunologicznego może być mechanizmem łączącym traumę dziecięcą z początkiem choroby afektywnej dwubiegunowej. Dziecko doświadczające zagrożenia życia, przemocy, zaniedbania lub porzucenia przeżywa bardzo silny lęk, tym bardziej bolesny, że zwykle spowodowany przez tych, którzy powinni je kochać i zapewnić poczucie bezpieczeństwa, czyli rodziców. Jeżeli zdarzenia traumatyczne spotykają dziecko w czasie, kiedy rozwój jest intensywny (od poczęcia przez cały okres dzieciństwa), wówczas mamy do czynienia z dziecięcą traumą rozwojową.

W ramach dwuczynnikowej klasyfikacji przemocy w rodzinie wyodrębniono występowanie dwóch form przemocy: aktywnej i biernej. Akty przemocy bezpośrednio skierowane na ofiarę są zaliczane do przemocy aktywnej, natomiast zaniedbania, brak zainteresowania dzieckiem, unikanie – to przemoc bierna. Mazur (2002) proponuje klasyfikację dwóch form zaniedbania: zaniedbanie fizyczne i zaniedbanie psychiczne (www.wbc.poznan.pl). Jednocześnie badania pokazują, że nie tylko sytuacje opisywane jako trauma, ale również np. doświadczenie zaniedbania, nadmierna dyscyplina w rodzinie pochodzenia mogą być stresorami mającymi związek z powstawaniem chorób psychicznych (Jaworska-Andryszewska, Rybakowski, 2016, s. 990). Wśród najbardziej powszechnych form zaniedbywania dzieci znajdują się: brak kontroli, zaniedbania zdrowotne i wychowawcze oraz porzucenie. Długotrwała rozłąka z rodzicem może skutkować traumą relacyjną. Jak zauważa John Bowlby (2007) w swej teorii przywiązania: choroby psychiczne, alkoholizm, rozwód, śmierć matki to niektóre spośród czynników deprywacji relacji z osobą znaczącą mogące skutkować rozwojem nieprawidłowego wzorca przywiązania i zaburzeń osobowości.

Badania nad traumą wykazują, że silny, przewlekle przeżywany stres wpływa na powstawanie zaburzeń psychicznych. Wśród wydarzeń z okresu dzieciństwa mogących mieć wpływ na występowanie zaburzenia afektywnego dwubiegunowego jest doświadczenie wczesnej utraty rodzica lub długotrwała rozłąka. Stwierdzono, że wydarzenie takie zwiększa niemal czterokrotnie ryzyko wystąpienia w przyszłości depresji, a 2,6-krotnie ryzyko rozwinięcia się zaburzenia dwubiegunowego. Powyższa zależność została zauważona w przypadku śmierci lub rozłąki z jednym z rodziców przed 17. rokiem życia badanych (Jaworska-Andryszewska, Rybakowski, 2016, s. 991).

Dzieci, które były ofiarami nadużyć w porównaniu z dziećmi niekrzywdzonymi przejawiają problemy w zakresie nauki, regulacji emocji, są bardziej agresywne, bardziej podatne na stres, wykazują mniej umiejętności społecznych i prowadzą ryzykowny styl życia.

Doświadczanie przemocy fizycznej niesie ze sobą podwyższone ryzyko wystąpienia zaburzeń zachowania, depresji, prób samobójczych, przemocy, uzależnień. Pacjenci doświadczający przemocy fizycznej częściej cierpieli również z powodu zespołu stresu pourazowego (posttraumatic stress disorder – PTSD) i częściej nadużywali substancji psychoaktywnych (tamże, s. 992).

Warto zauważyć, że doświadczenia przemocy emocjonalnej często łączą się z innymi formami nadużyć. Dzieci doświadczające maltretowania psychicznego odczuwają silny lęk, mają zaburzony obraz siebie, innych i świata. Uleganie tej formie przemocy może powodować późniejsze zaburzeniadepresyjne, skłonności samobójcze, uzależnienia, zaburzenia odżywiania, zachowania antyspołeczne.

Skutki przemocy seksualnej można podzielić na:a) reaktywne: niepokój, lęk, problemy ze snem, poczucie winy, niska samoocena, objawy somatyczne (moczenie nocne, bóle, problemy z odżywianiem się, bezsenność), agresja, zachowania destrukcyjne,b) długoterminowe: ataki lęku, myśli samobójcze, depresja, koszmary senne, negatywny obraz własnej osoby, trudności w relacjach społecznych, problemy z adaptacją do społeczeństwa, dewiacje, dysfunkcje seksualne.

Wykorzystywanie seksualne może mieć związek z występowaniem zaburzenia osobowości typu borderline, a także skłonnością do samouszkodzeń i tendencji samobójczych. Stała ekspozycja na przemoc wywiera destrukcyjny wpływ na rozwój dzieci, prowadząc do rozwoju zachowań anty-społecznych. Dzieci krzywdzone najczęściej mają obniżone poczucie własnej wartości, są pełne lęku, strachu i agresji. Nie potrafią bronić się przed atakami, wykorzystywaniem ze strony innych, są zagubione, wycofane, a wielokrotne doświadczanie urazu niszczy i zniekształca ich osobowość. Jedno z badań przeprowadzonych przez Hoertela i wsp. wykazało, że wszystkie typy negatywnych doświadczeń w dzieciństwie (przemoc seksualna, fizyczna i emocjonalna, zaniedbania) są powiązane z ryzykiem samobójstwa oraz z wczesnym wiekiem wystąpienia pierwszej próby samobójczej. Jednocześnie wykorzystywanie seksualne było najsilniej powiązane z ryzykiem samobójstwa (tamże, s. 992).

Jak pomóc dziecku krzywdzonemu?

Jak opisuje Iwona Jurczenko-Topolska w swojej książce Podróżą każda miłość jest, dzieci chłoną atmosferę, w której żyją:

Ania (7 lat) sprawowała niepodzielną władzę rodzicielską, w jedyny sposób, jaki znała: krzycząc, wrzeszcząc, bijąc, kopiąc, wyzywając, szczypiąc, rozdzielając jedzenie (chowane przedtem w łóżku) po uważaniu – czyli który z chłopców na co zasłużył. Ania wyrokowała, kto o czym mówi (podpowiadając, co który ma powiedzieć), decydując, kto co umie (ona umiała wszystko), co teraz mają robić, zabraniając tego, na co ona sama akurat nie miała ochoty, chroniąc chłopców przed tym, co uznawała za niebezpieczne (Jurczenko-Topolska, 2014, s. 126).

W jaki sposób zaopiekować się dzieckiem, które cierpi z powodu przemocy?

1) Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa W codziennym biegu ustalaliśmy priorytety: pierwszy, główny i najważniejszy: zbudowanie poczucia bezpieczeństwa. Zdrowie. Co tam jeszcze? A prawda przedszkole, szkoła, dzieci czują się źle, bo są w stosunku do innych opóźnione. Nauka. Stymulacja umysłowa. A miłość? No nie, najpierw miłość. Ale miłości nie da się zbudować bez poczucia bezpieczeństwa. Więc Pierwsze i Najważniejsze: poczucie bezpieczeństwa (tamże, s. 127).2) Responsywność – rozumiana jako opowiadanie na potrzeby dziecka, uwzględnianie jego historii, deficytów i możliwości.3) Akceptacja.4) Prawdziwość.5) Rozmowa: Będzie nam przykro, ale zrozumiemy. Wszystkie nasze dzieci są dziwne, specjalne i kochamy je za to, ale jest jedna zasada. Tolerancja za zaufanie. Jeśli nam coś nie pasuje, gadamy o tym, a nie uciekamy (Marcel A. Marcel, 2012, s. 112).6) Cierpliwość i rozumienie, że postęp w rozwoju/wychowaniu/ pracy z drugim człowiekiem to nie prosta lecz sinusoida.7) Respektowanie zasady rozwoju: dwa kroki do przodu, jeden do tyłu.8) Reparacja – rozumiana jako pomoc w naprawieniu błędów.9) Towarzyszenie, lecz nie wyręczanie.10) Otwartość na współpracę ze specjalistami.11) Rozumienie, że dziecko może ukryć swój ból pod murem mechanizmów obronnych często podczas późnonocnych rozmów udawało nam się choć odrobinę przebić się przez jego mur i okazaćmu naszą głęboką troskę o jego istnienie (Kübler-Ross, 2008, s. 209).

I nade wszystko serce okazywane w codzienności, w której, jak w piosence Michała Bajora:Trochę chmur, trochę słońcaCoś z początku, coś z końcaTrochę pieprzu, ciut miętyCzęść dróg prostych, część krętychCiut poezji, ciut prozyTrochę plew, trochę ziarnaTaka miłość w sam raz idealna.

___________________________________

Maria Langer-Fyda – ukończyła psychologię, filozofię i psychoterapię psychodynamiczną. Prowadzi psychoterapię dzieci, młodzieży, dorosłych. Pracuje w ROPS Kraków dział MOA w Nowym Sączu, oraz we własnym gabinecie psychologicznym.

BIBLIOGRAFIA:

Bowlby J. (2007). Przywiązanie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Herman J. (2004). Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Iniewicz G. (2008). Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży z perspektywy teorii przywiązania, Psychiatria Polska nr 42, s. 671-682.
Jadczak-Szumiło T. (2017). Zrozumieć, by chronić. Problemy psychologiczne dzieci adopcyjnych i w rodzinach zastępczych., Warszawa.
Jaworska-Andryszewska P., Rybakowski J. (2016). Negatywne doświadczenia dziecięce a powstawanie i przebieg choroby afektywnej dwubiegunowej. Psychiatria Polska Nr 50(5), s. 989-1000.
Jurczenko-Topolska I. (2014), Podróżą każda miłość jest, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa.
Kübler-Ross E. (2008), Śmierć. Ostatni etap rozwoju, Warszawa: MT Biznes Sp. z o.o.
Marcel A., Marcel. (2012). ORO, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa.
Melibruda J. (1993). Oblicza przemocy, Remedium nr 10, s.5-6.
Mellibruda J. (2000). Wybrane problemy patologii życia rodzinnego.
W: J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot.
Murzyn A. (2012). Doświadczenie wczesnodziecięcej traumy jako predyktor wyniku leczenia pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi i osobowości. Praca doktorska. Uniwersytet Jagielloński. Collegium Medicum. Wydział Lekarski, Kraków.
http://motylkiproanadietlove.blogspot.com/2017/12/dekalog.html
http://businessinsider.com.pl/rozwoj-osobisty/dlugotrwaly-stres-a-zmiany-w-mozgu/rmv2pr7
http://www.wbc.poznan.pl/Content/447770/index.pdf
https://www.hellozdrowie.pl/artykul-stres-pozera-mozg/