Agresywna bieda

Niebieska Linia nr 4 / 2005

Ubóstwo, które uniemożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka, staje się powodem chronicznej frustracji. Najbardziej typową reakcją na frustrację jest agresja, która może przybierać różne formy. Co na ten temat mówią badania?

W poprzednim systemie w Polsce zwykło się przemilczać fakt istnienia ubóstwa, a jeśli już była o nim mowa, to raczej w kontekście patologii społecznej. Uważano, że przyczyną tego, że rodzina żyje na granicy lub poniżej minimum socjalnego jest alkoholizm lub innego rodzaju patologie. Dziś problem ten widzi się szerzej i jasno wskazuje jego społeczne uwarunkowania. Ubóstwo, dotykające z różnych przyczyn rodziny, stanowi nie tylko bieżącą dolegliwość jej członków, ale również niekorzystnie odbija się na rozwoju dzieci (Bee, 2004). Dzieci niedożywione, gorzej ubrane od rówieśników, pozbawione nie tylko modnych gadżetów, ale niezbędnych pomocy szkolnych nie mogą rozwijać własnych zainteresowań ani zaspakajać życiowych aspiracji. Bywają też często odrzucane przez grupę, dla której są za mało atrakcyjne. A przecież bycie aprobowanym przez rówieśników to jedna z najistotniejszych potrzeb każdego dziecka (Harris, 1998).

Co oznacza ubóstwo?

Powiększanie się obszaru biedy, ubóstwa, niedostatku – o tym wciąż mówi się w dobie przedłużającego się okresu transformacji w Polsce. Pojęcia te można stosować zamiennie, można też uważać je za pewną skalę, gdzie niedostatek to najsłabsza, a bieda – najostrzejsza forma zjawiska (Winiewski, 1990). Ubóstwo to stan niedoboru, powodujący permanentny brak możliwości zapewnienia elementarnych potrzeb, co prowadzi do kryzysu, którego rodzina lub jednostka nie są w stanie przezwyciężyć o własnych siłach, bez pomocy z zewnątrz. Ubóstwo jest zjawiskiem, które trzeba rozpatrywać w dwóch aspektach: ekonomicznym i duchowym (Dyczewski, 1993). Człowiek ubogi z jednej strony nie ma co jeść, nie posiada dachu nad głową, nie ma się w co ubrać, z drugiej zaś strony pozbawiony jest poczucia bezpieczeństwa, jest osamotniony, a poprzez brak dostępu do szkoły ma ograniczoną możliwość uczestnictwa w życiu publicznym, co spycha go na margines życia społecznego.

Ubóstwo może dotknąć człowieka z winy jego samego lub być rezultatem działania czynników zewnętrznych. Można zatem uznać je za zawinione wtedy, gdy powoduje je alkoholizm, narkomania bądź patologiczna niezdolność podjęcia i kontynuowania pracy. O niezawinionym ubóstwie mówi się, gdy człowiek otrzymuje tak niską rentę lub emeryturę, że nie wystarcza mu ona na życie, mimo iż wcześniej przepracował rzetelnie odpowiednią ilość lat (Zawada, 2002).

J. Hrynkiewicz (1992) wyróżnia dwa typy ubóstwa występującego w Polsce:

• marginalne – wynikające z indywidualnych sytuacji życiowych (alkoholizm, podeszły wiek, wielodzietność, pozostawanie w subkulturze ubogich); może być spowodowane brakiem bądź niskimi kwalifikacjami zawodowymi;
• masowe – o charakterze strukturalnym, utrwalonym, obejmującym wszystkie gospodarstwa domowe osiągające dochody nieznacznie wyższe od minimum socjalnego.

Ubóstwo masowe stanowi obecnie jeden z najbardziej palących problemów społecznych w Polsce. W przytoczonym podziale warto zwrócić uwagę na fakt, że wielodzietność znacząco zwiększa w naszym kraju „szanse” na znalezienie się w gronie rodzin ubogich i to jeszcze jakoby z własnej „winy”. Fakt ten jest żenujący, zwłaszcza w kontekście alarmujących danych demograficznych.

Do ubóstwa o charakterze strukturalnym należy zaliczyć sytuację rodzin osób bezrobotnych, którym niewiele brakuje do przekroczenia granicy ubóstwa, zwłaszcza w przypadku bezrobocia o charakterze długotrwałym. Ta grupa społeczna ma duże szanse powiększenia istniejącej już subkultury ubóstwa a to poprzez daleko idące uzależnienie się od systemu świadczeń państwowych i innych instytucji.

W biedę popadają w naszym kraju osoby, które do niedawna żyły na dostatecznym, a nawet średnim poziomie i to niezależnie od stopnia kwalifikacji, walorów osobistych czy też użyteczności dla społeczeństwa (np. pielęgniarki, nauczyciele). Często ta sytuacja ich zaskakuje i nie potrafią się jej skutecznie przeciwstawić. Ubożenie ludności ma skokowy charakter, szeroki zasięg i szybkie tempo. Odnosi się to zwłaszcza do tych, którzy tracą pracę i do osób pozostających na ich utrzymaniu (Smulska, 1996).

Droga do agresji

Termin agresja pochodzi z języka łacińskiego, w którym słowo agressio oznacza napad, a słowo agressor – rozbójnika. Zatem agresja oznacza czynną napaść na kogoś lub na coś i chociaż uznaje się, że celem owej napaści jest wyrządzenie komuś krzywdy, zadanie bólu lub przyniesienie straty, to nie ulega wątpliwości, że celem agresji bywa często rozładowanie napięcia emocjonalnego odczuwanego przez agresora.

Istnieją trzy główne teorie agresji, które ujmują ją jako (Wojciszke, 2000):

• instynkt – czyli zachowanie wrodzone, zdeterminowane biologiczną koniecznością wyładowania agresywnej energii;
• popęd – agresja jest wynikiem rozładowania popędu będącego rezultatem oddziaływania czynników sytuacyjnych;
• agresja stanowi nabyty przez doświadczenie życiowe jednostki rezultat uczenia się.

Najbardziej popularne ujęcie agresji jako popędu zawiera teoria frustracji Dollarda i Millera, która głosi, że wszelka agresja jest wynikiem frustracji, która rodzi skłonność do agresji. Frustracja to zablokowanie skierowanej na cel aktywności organizmu, bądź też stan wynikający z napotkania takiej przeszkody (Wojciszke, 2000). Wzbudzona przez frustrację tendencja do agresji jest tym większa, im większa jest wartość zablokowanego celu, osiągnięcie celu przez frustrację jest bardziej uniemożliwione, zablokowaniu ulegnie większa liczba działań.

Pobudzenie emocjonalne wywołane frustracją zawsze prowadzi do agresji. Nie zawsze jest ona jawna i skierowana na czynnik ją powodujący, ponieważ ujawnienie agresji hamuje strach przed karą, który powoduje jej przemieszczenie na obiekt zagrożony mniejszą karą i na mniej społecznie potępianą formę agresji. Osoby cierpiące biedę są skazane na chroniczną frustrację, stąd znajdują się one w stanie permanentnego pobudzenia emocjonalnego, które powoduje u nich arogancję, wybuchy nieuzasadnionego gniewu, ataki napastliwości słownej, fizycznej itp.

Poszukiwanie współzależności

Magistranci prowadzonego przeze mnie seminarium w Zakładzie Psychologii Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, poszukując różnorodnych uwarunkowań agresywnych zachowań, analizowali między innymi związek między sytuacją socjalną osób badanych a ich skłonnością do agresywnych zachowań. W 2004 roku Ewa Kośmider prowadziła badania dotyczące związku między sytuacją socjalną dziecka a poziomem jego agresji, zaś Aleksandra Makuch analizowała związek między problemami socjalnymi osób bezrobotnych a ich agresją.

Aleksandra Makuch prowadziła badania w miejskim ośrodku pomocy społecznej, obejmując nimi osoby pozostające bez pracy powyżej dwóch lat i korzystające z pomocy społecznej. Badana grupa liczyła sześćdziesiąt sześć osób, połowę z nich stanowiły kobiety, połowę mężczyźni. Wśród badanych wyodrębniono grupę o szczególnie trudnej sytuacji materialnej. Zaliczono do niej osoby, w których rodzinie obydwoje małżonkowie korzystali z pomocy społecznej, a pieniądze z zasiłków stanowiły jedyne źródło utrzymania. Ponadto ze względu na liczebność rodziny dochód na osobę był poniżej minimum socjalnego. Rodziny te zalegały z opłatami za czynsz i media, były zadłużone w bankach i u osób prywatnych.

Agresję mierzono przy pomocy Kwestionariusza do Badania Agresywności A. H. Bussa i A. Durkee’a w polskiej adaptacji A. Chojnowskiego. Skala ta mierzy poziom ośmiu form agresji: fizyczną, słowną, pośrednią, negatywizm, podejrzliwość, urazę, drażliwość i poczucie winy, które stanowi formę autoagresji. Porównując poziom sytuacji materialnej z poziomem agresji badanych, brano pod uwagę ogólny wynik, czyli sumę uzyskaną we wszystkich skalach kwestionariusza.

Tabela 1. Poziom agresji bezrobotnych w krytycznej i w trudnej sytuacji materialnej

Poziom agresji

Krytyczna sytuacja L %

Trudna sytuacja L %

 

Wartość chi²

 

Istotność różnic df = 1

wysoki

16 62

9 23

10,20

p < 0,01

przeciętny

10 38

30 75

8,81

p < 0,01

niski

0 -

1 2

0,16

ni

Tabela 1. zawiera dane porównujące współzależność między poziomem agresji a sytuacją materialną badanych. Porównywano osoby w krytycznej sytuacji z takimi, które były w stosunkowo najlepszej sytuacji materialnej wśród badanych.

Jak wynika z danych zawartych w tabeli 1. badania prowadzone nawet na tak małej grupie (w której ujawniają się tylko silne zależności), wykazały istnienie związku między sytuacją materialną osób bezrobotnych a poziomem ich agresji. Tylko u jednej osoby badanej stwierdzono niski poziom agresji, ponad 60% badanych będących w krytycznej sytuacji materialnej miało wysoki poziom agresji.

Ewa Kośmider (2004) prowadząc badania w grupie 110 uczniów (65 chłopców, 45 dziewcząt) klas pierwszych jednego z częstochowskich gimnazjów, przy pomocy opracowanej przez siebie ankiety, oceniała zamożność rodziny osób badanych. Wyodrębniła trzy grupy: dzieci zamożne, zamożne przeciętnie i raczej ubogie. Poziom agresji badanych mierzono przy pomocy wspomnianego już Kwestionariusza Bussa i Durkee’a. Badania wykazały statystycznie istotną współzależność między zamożnością rodziny a formami agresywnego zachowania dzieci. Różnice wystąpiły w grupie dzieci zamożnych w porównaniu z dziećmi ubogimi.

Do zamożnych zaliczano dzieci, które mieszkają w nowym domu jednorodzinnym, zawsze dostają wysokie kieszonkowe, często chodzą do kina, McDonalds’a, rodzice kupują im rzeczy, na które mają ochotę, zawsze wyjeżdżają na wakacje (często za granicę), otrzymują okazałe prezenty z różnych okazji (np. pod choinkę), posiadają komputer, dużo sprzętu sportowego (rower, wrotki, narty itp.), mają odzież dostosowaną do każdej pory roku, markową i drogą, mają własny telefon komórkowy, rodzice posiadają nowy samochód, w rodzinie dużo i smacznie się jada, oboje rodzice pracują.

Za ubogie uważano takie dzieci, których oboje rodzice nie pracują, rodzina mieszka w ciasnym, pozbawionym wygód mieszkaniu, dzieci nie mają własnego łóżka (śpią z kimś) ani miejsca do nauki, brakuje im podstawowych przyborów szkolnych, nie dostają kieszonkowego, nie stać ich na kino czy odwiedzanie McDonalds’a, nie dysponują żadnym sprzętem sportowym, nie mają dostępu do komputera, nawet w kawiarenkach internetowych, w domu często się nie dojada, domownicy bywają głodni, nie wszyscy posiadają odzież dostosowaną do pory roku, brakuje podstawowych sprzętów (np. pralki), rodzina chronicznie cierpi na brak środków do życia. Referowane badania wykazały statystycznie istotną współzależność między napastliwością słowną a poziomem agresji dzieci zaliczonych do grupy zamożnych w porównaniu z dziećmi raczej ubogimi.

Tabela 2. Różnice w napastliwości słownej dzieci z rodzin o dobrej i złej sytuacji materialnej

Napastliwość słowna

Dzieci zamożne L %

Dzieci ubogie L %

Wartość chi²

Istotność różnic df = 1

wysoka

3 15

16 43

4,66

p < 0,05

przeciętna

9 45

17 46

0,00

ni

niska

8 40

4 11

6,65

p < 0,01

Z danych zawartych w tabeli 2. widać wyraźną współzależność między ubóstwem dotykającym dziecko a skłonnością do zachowań agresywnych. W obu grupach najczęściej stwierdzano przeciętny poziom agresji słownej (cecha rozwojowa!), natomiast wysoki poziom agresji słownej wystąpił prawie trzykrotnie częściej w grupie dzieci ubogich w porównaniu z zamożnymi, zaś niski poziom agresji prawie czterokrotnie rzadziej wśród dzieci ubogich w porównaniu z zamożnymi. W cytowanych badaniach zaznaczyła się również statystycznie istotna różnica między napastliwością pośrednią a zamożnością dzieci, co prezentuje tabela 3.

Tabela 3. Różnice w napastliwości pośredniej dzieci z rodzin o dobrej i złej sytuacji materialnej

Napastliwość pośrednia

Dzieci zamożne L %

Dzieci ubogie L %

Wartość chi²

Istotność różnic df = 1

wysoka

- -

7 19

4,31

p < 0,05

przeciętna

7 35

20 54

1,89

ni

niska

13 65

10 27

7,77

p < 0,01

Analizując wyniki zawarte w tabeli 3., widać, że żadne dziecko zamożne nie uzyskało wysokiego rezultatu w zakresie napastliwości pośredniej, podczas gdy wysoki poziom tej formy agresji wykazało prawie 20% dzieci ubogich. Napastliwość ta polega na kierowaniu agresji nie wprost, lecz pośrednio – poprzez rozpowszechnianie złośliwych plotek, robienie przykrych kawałów lub opowiadanie nieprzyjemnych dowcipów na temat osoby będącej przedmiotem agresji. Tego typu zachowania rzadko pojawiały się u osób z rodzin zamożnych, aż 65% badanych uzyskało niską ocenę w stosowaniu tej formy agresji.

Podsumowanie

Przytoczone rezultaty badań wskazują jednoznacznie na istnienie związku między ubóstwem a agresywnym zachowaniem zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Brak pracy i widoków na jej zdobycie, podstawowych rzeczy codziennego użytku, niedojadanie, a nawet głód, powodują chroniczną frustrację, która staje się źródłem agresji. Ubogi człowiek, zwłaszcza zaś dziecko skazane na marginalizację – jest mało atrakcyjny dla najedzonych, eleganckich ludzi. To budzi u odrzuconych dzieci agresję, a tym samym czyni je jeszcze mniej atrakcyjnymi i jeszcze bardziej spycha na margines. Brutalizacja życia w rodzinie i w życiu społecznym ma swe źródła we frustracji spowodowanej nieudolnością państwa w zapewnieniu ludziom pracy, która umożliwiałaby im godne, nie prowokujące agresji życie.

BIBLIOGRAFIA

Bee H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Zysk i S-ka: Poznań. Dyczewski L. (1993). Rodzina w okresie transformacji ustrojowej, Polityka Społeczna, nr 2. Harris J. R. (1998). Geny czy wychowanie, Wydawnictwo Jacek Santorski & CO: Warszawa. Hrynkiewicz J., Sieprzutowska E. (1992). Ubóstwo w Polsce w 1992 roku, Warszawa. Kośmider E. (2004). Sytuacja socjalna dziecka a poziom jego agresji, Niepublikowana praca magisterska, WSP: Częstochowa. Makuch A. (2004). Problemy socjalne osób bezrobotnych a poziom ich agresji, Niepublikowana praca magisterska, WSP: Częstochowa. Smulska G. (1996). Polityka społeczna wobec ubóstwa, Polityka Społeczna, nr 3. Winiewski M. (1990). Ubóstwo jako bariera rozwoju, Polityka Społeczna, nr 5/6. Wojciszke B. (2000). Relacje interpersonalne. (w:) J. Strelau (red.). Psychologia, T. 3, GWP: Gdańsk. Zawada A. (2002). Warunki życia i kondycja Polaków lokujących się w sferze ubóstwa, Wyd. Filii Uniwersytetu Śląskiego: Cieszyn.

G. M.