Klucz do przeciwdziałania przemocy

Niebieska Linia nr 4/2014

W społeczeństwach o wyższym poziomie nierówności częściej dochodzi do aktów przemocy. Jedną z najbardziej pospolitych przyczyn wyzwalających agresję jest poczucie utraty twarzy i upokorzenia, gdy komuś się wydaje, że inni patrzą na niego z góry albo nie okazują mu szacunku. Wówczas agresja jest jedną z metod zdobywania szacunku dla samych siebie.

Richard Wilkinson i Kate Pickett w znakomitej książce Duch równości. Tam, gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej[1] przedstawiają wiele badań, w wyniku których określono zależności pomiędzy poziomem przemocy a nierównością społeczeństwa. Zauważono wyraźny związek między większą nierównością i większą liczbą zabójstw. Z przytoczonych analiz wynika, że wraz ze wzrostem nierówności mieszkańców danego terytorium wzrastała częstotliwość przestępstw z użyciem przemocy.

Przyczyny przemocy stosowanej przez mężczyzn

W książce przedstawiono proces kształtowania charakteru agresywnych mężczyzn i przekazywanych z pokolenia na pokolenie cykli przemocy. Wykazano także związek pomiędzy poziomem agresji i poziomem kapitału społecznego w danych miejscowościach oraz silny związek z nierównością, co prowadzi młodych mężczyzn o niższym statusie do przemocowych reakcji na zniewagę, upokorzenie czy utratę honoru. W społeczeństwach, gdzie brak jest równości, więcej ludzi jest pozbawionych barier ochronnych do radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Wówczas agresja jest jedną z metod zdobywania szacunku dla samych siebie. Tam, gdzie panuje nierówność, ludzie nie ufają sobie nawzajem, obawiają się innych, czują się bezradni i nie reagują w imię wspólnego dobra, jakim jest bezpieczeństwo. Natomiast w środowisku, gdzie mieszkańców łączą bliskie więzi i są skorzy do działań na rzecz wspólnego dobra, jest mniej przestępstw z użyciem przemocy[1]. Mając taką wiedzę, rządzący danym krajem, województwem, w tym osoby zarządzające bezpieczeństwem w ramach długofalowych działań zapobiegawczych i naprawczych, powinny dążyć do eliminowania nierówności (np. poprzez ekonomię, budżetowanie działań na rzecz kształtowania społeczeństwa  obywatelskiego, wrażliwego na równość płci), ale również objąć dzieci obowiązkową edukacją w zakresie kompetencji radzenia sobie ze stresem, kontroli i rozładowywania emocji w trudnych sytuacjach. Im spójniejsze społeczeństwo, bardziej świadome i wyedukowane, tym lepsze wspólne bezpieczeństwo!

Rodzaje i struktura nierówności są różne w poszczególnych miejscowościach – zatem do obowiązków osób mających wpływ na bezpieczeństwo powinno należeć przeprowadzenie rzetelnej, genderowej analizy nierówności poszczególnych miast. Należy to uczynić także w skali kraju. Przykładem może być diagnoza nierówności społeczno-ekonomicznych i kapitału ludzkiego gminy Cisna, gdzie zidentyfikowano problemy społeczne. Władze gminy Cisna poszukują nowych koncepcji i rozwiązań zmierzających do poprawy jakości życia mieszkańców oraz przeciwdziałania społecznemu wykluczeniu i marginalizacji niektórych rodzin. Społeczność wiejska jest na ogół mało mobilna, ma problemy ze znalezieniem pracy, a dzieci najuboższych, mając gorszą ofertą edukacyjną i miejscowe wzorce kulturowe", dziedziczą ubóstwo[2].

Im większa równość w społeczeństwie, tym lepszy jego dobrostan. Społeczeństwo zintegrowane, nastawione na budowanie wzajemnych więzi to klucz do lepszej jakości życia. Prowadzenie bardziej sprawiedliwej polityki i zmniejszanie różnic w dochodach może się przyczynić do odejścia od podziałów i nierówności, które to negatywnie wpływają na funkcjonowanie całego społeczeństwa. Społeczeństwa oparte na równości funkcjonują lepiej, są spójne i mają wyższy poziom wzajemnego zaufania, który sprzyja rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego.

Patriarchat nikomu nie służy – ani mężczyznom, ani kobietom

Patriarchat szkodzi mężczyznom

Z danych wynika, że głównymi sprawcami przestępstw są mężczyźni – stanowią ponad 90% podejrzanych. Wielu z tych mężczyzn to nieszczęśliwi ludzie, którzy odziedziczyli" złe wzorce społeczno-kulturowe i na których oddziaływało wiele negatywnych czynników związanych z przypisaną im rolą w danej społeczności. Pierwszym krokiem do przemocy jest nieświadome powielanie złych wzorców, brak kompetencji społecznych i emocjonalnych do radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Brak poczucia własnej wartości często zastępowany jest agresją i przemocą.

Pamiętam głośne zdarzenie sprzed kilku lat – media donosiły, że mężczyzna zabił swoje dzieci, żonę, a na końcu siebie. Wcześniej stracił pracę. Pamiętam również i takie, jak mężczyzna spotkał się ze swoją byłą żoną, która z powodu stosowanej przemocy od niego odeszła, podczas spotkania zabił ją, a następnie siebie, bo nie mógł przeżyć rozstania – jak to później komentowano. Takie zdarzenia powinny mieć szczegółową analizę genderową, ze wskazaniem możliwych ich przyczyn i rekomendacji zmierzających do przeciwdziałania ponownemu pojawieniu się tego typu tragedii. W mojej ocenie to ustalony porządek i stereotypy płci funkcjonujące w społeczeństwie typu: to mężczyzna jest żywicielem rodziny, jak nie potrafi na nią zarobić, to co z niego za mężczyzna; przyprawiła ci rogi, co z ciebie za mężczyzna etc. rodzą poczucie upokorzenia, niepowodzenia życiowego i w rezultacie mogą zdominować racjonalne podejście. Wielu mężczyzn nie radzi sobie z negatywnymi emocjami i robią wszystko, aby tego uniknąć. Boją się utraty honoru, a nawet władzy nad kimś albo robią wszystko, aby odzyskać utraconą męską dumę.

O braku właściwej reakcji organów ścigania na przemoc pisaliśmy już w nr 3/2013 NL. Warto jednak ponownie spojrzeć na niektóre sprawy pod kątem stereotypu genderowego mężczyzny, czyli roli społeczno-kulturowej przypisywanej mężczyźnie, która może być przyczyną jego agresywnych, przestępczych zachowań i może prowadzić do tragedii. W dwóch opisywanych przypadkach chodziło o przemoc i zabójstwa kobiet, dokonane przez mężczyzn w efekcie odejścia od nich partnerek – notabene – z powodu przemocy. Najpierw groźby, następnie zabójstwo kobiety i dziecka, a na końcu samobójstwo mężczyzny (Opuz, Tomasic). Z wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Branko Tomasić i inni z dnia 15 kwietnia 2009 r. (skarga nr 46598/06) wynika, że Chorwacja naruszyła prawo do życia z uwagi na brak leczenia i właściwej terapii sprawcy gróźb karalnych wobec swoich najbliższych, braku oceny ryzyka pojawienia się dalszej przemocy przed wyjściem z więzienia i zaniechania skierowania na terapię, wskutek czego mężczyzna po opuszczeniu zakładu karnego zrealizował swoje wcześniejsze groźby (zabił swoją byłą dziewczynę, małe  dziecko i popełnił samobójstwo). Doszło do naruszenia Konwencji, gdyż władze nie zapewniły bezpieczeństwa kobiecie i dziecku przed mężczyzną, który groził im pozbawieniem życia. Z uwagi na konflikty z członkami rodziny i stosowanie gróźb, mężczyzna wyprowadził się z mieszkania, lecz nadal groził byłej partnerce i dziecku, że ich zabije. Wszczęto wobec niego postępowanie karne. Kobieta zeznała, że mężczyzna przychodził do jej domu i groził, że zabije ją i dziecko, chyba że ona zdecyduje się do niego wrócić. Te same groźby powtarzał przez telefon oraz w wielokrotnie wysyłanych SMS-ach. Najbliższa rodzina zabitej kobiety podniosła zarzut braku realizacji przez państwo obowiązku podejmowania działań w celu zapobiegnięcia śmierci kobiety i jej dziecka oraz braku rzetelnego postępowania wyjaśniającego w zakresie odpowiedzialności funkcjonariuszy za ich śmierć. Mając na uwadze wcześniejsze skazanie mężczyzny za stosowanie gróźb oraz opinię biegłego psychiatry, władze miały świadomość, że groźby są na tyle poważne, że mogą być zrealizowane. Mimo że sąd połączył karę ze środkiem przymusowego leczenia psychiatrycznego, aby pomóc skazanemu w rozwijaniu zdolności do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami w życiu w bardziej konstruktywny sposób, to terapia nie została zastosowana. Nie podjęto działań zapobiegających śmierci (brak wymaganych środków prewencyjnych w stosunkach pomiędzy osobami prywatnymi), wskutek czego naruszono art. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz przyznano skarżącym 40.000 euro tytułem słusznego zadośćuczynienia.

Refleksję powinien budzić fakt, że odejście kobiety od mężczyzny powoduje tak silne negatywne emocje, które mogą stać się przyczyną jej zabójstwa, a nawet samobójstwa mężczyzny.

Patriarchat szkodzi kobietom

Nierówność kobiet i mężczyzn powoduje, że kobiety łatwiej stają się osobami doznającymi wielu upokorzeń i przemocy ze strony osób mających władzę, którym z powodu wyższego statusu w społeczeństwie łatwo zdominować ofiarę". Kobiety przez wiele lat w nierównym społeczeństwie są socjalizowane do pełnionych ról społecznych, zwykle podległych mężczyźnie. Wiele kobiet nie uświadamia sobie swojej podległej roli w stosunku do mężczyzny, a przez to ciężko im oduczyć się wpojonych w procesie socjalizacji przekonań o swojej niższej wartości. Jeśli wnikliwie przyjrzymy się różnorodnym aspektom życia, to okaże się, że mają one płeć, np. bieda ma płeć, bo aż 70% biednych osób na świecie to kobiety. Brak genderowego spojrzenia na problem przemocy pojawił się w sprawie Opuz przeciwko Turcji[3], gdyż pomimo formalnych działań organów ścigania doszło do zabójstwa kobiety (mężczyzna zabił teściową, gdyż jego zdaniem, to z jej powodu żona doznająca z jego strony przemocy odeszła od niego, co naraziło go na utratę honoru). W tym przypadku przemoc trwała wiele lat, w tym czasie wszczynano wiele postępowań, które na skutek późniejszego wycofywania oskarżeń czy zawiadomień, były umarzane. Jednak nikt nie zastanowił się, nie przeanalizował problemu, dlaczego kobiety wycofywały oskarżenia, jedno wręcz bezpośrednio po wypuszczeniu sprawcy z aresztu. W tym przypadku odpowiedź nasuwa się sama! Genderowe podejście odpowiednich służb oraz znajomość sytuacji, w jakiej znalazły się ofiary przemocy, ich sytuacji psychologicznej (mieszkały ze sprawcą) oraz społecznej, mogłoby przyczynić się do uniknięcia tragedii i właściwej reakcji na zgłoszone zawiadomienia. Kobiety oczekiwały wsparcia i faktycznej pomocy ze strony organów ścigania, które tymczasem ograniczyły się jedynie do wypełnienia formalności, bez głębszego wnikania i podjęcia dodatkowych czynności. W tej sytuacji nasuwa się wniosek o solidarności płci mężczyzn. Bowiem sprawca przemocy bardzo łatwo unikał odpowiedzialności za stosowaną przemoc z powodu wycofywania oskarżeń przez wyczerpane i zastraszone kobiety.  Za uszczerbek na zdrowiu poprzez dźgnięcie kobiety nożem dostał jedynie niewielką grzywnę, bo ta sprawa toczyła się z urzędu i nie można jej było wycofać.

Zatem nierówność płci nie tylko sprzyja pojawieniu się przestępczości wobec kobiet, ale ponadto powoduje brak właściwej reakcji na przestępczość. Paradoksalnie nierówność płci jest odzwierciedlona w organach władzy, która ma przecież zapewniać równe stosowanie prawa wobec wszystkich obywateli. Równe, ale z uwrażliwieniem na gender, na płeć społeczno-kulturową, ze świadomością funkcjonujących nierówności, uprzedzeń i stereotypów!

Patriarchat szkodzi społeczeństwu

Im większa nierówność w społeczeństwie, tym bardziej status społeczny nabiera znaczenia. Badania nad zdrowiem ludności wykazały, że niski status społeczny, brak przyjaciół i trudne dzieciństwo są najważniejszymi czynnikami stresu psychospołecznego we współczesnych społeczeństwach. Wrażliwość na społeczne porównania jest wykorzystywana przez reklamodawców bazujących na skłonnościach do kupowania rzeczy, które są wyznacznikiem wysokiego statusu. Jak ujęli to w swojej książce R. Wilkinson i K. Pickett wrażliwość ta częściowo wyjaśnia, dlaczego w społeczeństwach o wyższym poziomie nierówności częściej dochodzi do aktów przemocy. Jedną z najbardziej pospolitych przyczyn wyzwalających agresję jest poczucie utraty twarzy i upokorzenia, gdy komuś się wydaje, że inni patrzą na niego z góry albo nie okazują mu szacunku. Możliwe, że reklamodawcy, grając na ludzkich obawach przed byciem postrzeganym jako ktoś mniej wartościowy, przyczyniają się do wzrostu przemocy w społeczeństwie"[4].

Wrażliwość na ocenę społeczną jest elementem kondycji psychicznej danego społeczeństwa. Z badań wynika, że liczba zabójstw wzrasta na danym terenie, gdy więcej ludzi zaczyna się czuć bezwartościowymi, zaś przemoc i niechciane ciąże wśród nastolatek mają ścisły związek ze względną deprywacją i osiągają największą koncentrację w najbiedniejszych regionach. Osoby o niskim poziomie kapitału społecznego są bardziej predysponowane do wyrządzenia komuś krzywdy, są częściej niż osoby o wyższym statusie pozbawione barier ochronnych, więc przemoc (z reguły u mężczyzn) jest często reakcją na zniewagę, upokorzenie i utratę honoru. James Giligan, zajmujący się profilaktyką przemocy dowodzi, że akty przemocy są próbami ustrzeżenia się przed uczuciami wstydu i poniżenia bądź próbami wyeliminowania tych uczuć – bolesnych, bywa że wręcz nie do zniesienia – i zastąpienia ich przeciwieństwem, poczuciem dumy". Na podstawie rozmów z mężczyznami, którzy byli sprawcami przestępstw z użyciem przemocy ustalił, że zawsze impulsem było zagrożenie dla ich dumy, jak np. czyjeś zachowanie budzące w nich uczucie upokorzenia lub wstydu. Czasem były to zdarzenia takie, jak: wyrzucenie z pracy, porzucenie przez kobietę dla innego mężczyzny, fakt, że ktoś głupio na nich patrzył[5].

Rola naszego społeczeństwa i rządu to eliminowanie nierówności, przynajmniej w aspekcie psychologicznym, nieokazywanie pogardy, niepodkreślanie różnic, niewykorzystywanie swojej władzy nad kimś, aby go poniżać (np. w pracy), bo tam, gdzie zmniejsza się nierówność – liczba aktów przemocy maleje.

Rekomendacje

Ratyfikacja Europejskiej Konwencji o zapobieganiu i przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej jest ważna przede wszystkim dlatego, że działa ona prewencyjnie, czyli zobowiązuje państwa do wdrożenia edukacji równościowej, mającej zmniejszać stereotypy genderowe, których korzenie tkwią w tradycji, kulturze, religii czy w tzw. honorze mężczyzn i są główną przyczyną nierówności kobiet, a co za tym idzie – przemocy wobec nich. Konwencja mówi również o równościowej edukacji czy programach wpływających na zmianę agresywnych wzorców zachowań.

Można to osiągnąć poprzez wprowadzenie do szkół zajęć z zakresu, podczas których uczono by dzieci jak nie stać się w przyszłości ani sprawcami przemocy ani osobami, które jej doznają, ze szczególnym naciskiem na radzenie sobie w sytuacjach trudnych. Ponadto rekomenduje się objęcie obowiązkowymi zajęciami z etyki wszystkich uczniów w celu budowania właściwych postaw i zachowań moralnych oraz rozbudzanie w nich poczucia własnej wartości (godności), która pozwala dostrzec podmiotowość w innych. Obudzenie w dzieciach wrażliwości moralnej w odniesieniu do siebie samych skutkuje jednoczesną wrażliwością wobec innych.

Wiele w zakresie profilaktyki przemocy mogą zrobić same kobiety, które powinny wspierać inne kobiety w dążeniu do obalenia panujących w społeczeństwie stereotypów.

Wiele do zrobienia mają rządzący oraz samo społeczeństwo w zakresie niwelowania powszechnej dyskryminacji kobiet i wdrażania równości kobiet i mężczyzn, niezależnie od pełnionych ról społeczno-kulturowych. W mojej ocenie dopiero faktyczna równość kobiet i mężczyzn na wszystkich płaszczyznach życia – co wymaga pełnej świadomości zarówno po stronie kobiet, jak i mężczyzn – przyczyni się do spadku przestępstw wobec kobiet oraz mniejszej liczby sprawców przestępstw.

Kamila Zimoń – prawniczka, słuchaczka Gender Studies przy ISNS UW.

___________________

[1] R. Wilkinson, K. Pickett, Duch równości. Tam, gdzie panuje równość, wszystkim żyje się lepiej. Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2011.

[2] Tamże, s. 151 i nast.

[3] W. Jastrzębska, M. Lechwar, Nierówności ekonomiczne i kapitał ludzki z perspektywy polskich obszarów przyrodniczo cennych, Katedra Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Rzeszowski, ze strony: www.ur.edu.pl

[4] Szerzej o tym przypadku pisaliśmy w Niebieskiej Linii" w nr 3/2013.

[5] Tamże, s. 57

[6] Za: R. Wilkinson, K. Picket, op. cit, s. 150.

Inne z kategorii

Wsparcie dla osób pokrzywdzonych przestępstwem w Ośrodkach Funduszu Sprawiedliwości

21.02.2024

Obecnie w całej Polsce działa 305 miejsc świadczenia pomocy finansowych...

czytaj dalej

PODCAST || Tzw. pigułka gwałtu – jak reagować, gdy doświadczysz odurzenia lub jesteś jego świadkiem?

13.05.2025

▪️Czym tak naprawdę jest tzw. „pigułka gwałtu"?▪️Co powinno wzbudzić twój niepokój np. w klubie...

czytaj dalej