Konsekwencje przemocy seksualnej wobec dzieci

Aktualności

30.10.2010

Niebieska Linia 5/2010

Depresja, lęk, agresja, zespól stresu pourazowego oraz zaburzone zachowania seksualne należą do jednych z częściej występujących konsekwencji wykorzystania seksualnego dziecka. Jednakże ani te sygnały ani inne nie są symptomami specyficznymi dla doświadczeń przemocy seksualnej i nie można mówić o syndromie dziecka wykorzystanego seksualnie", a więc zespole objawów, których pojawienie się pozwalałoby jednoznacznie stwierdzić, że dziecko doświadczyło molestowania.

Problematyka konsekwencji przemocy seksualnej doświadczanej przez dzieci to obszar niezwykle szeroki i wieloaspektowy. Niniejszy artykuł stanowi przegląd wybranych zagadnień poruszających tę tematykę. Podjęta w nim została charakterystyka możliwych konsekwencji, jakie mogą pojawiać się u dzieci, które doznały wykorzystania seksualnego, a także analiza czynników modyfikujących charakter tych konsekwencji.

Wielkość i charakter konsekwencji

O wielkości i charakterze znaczenia wykorzystania seksualnego wnioskować można zarówno z badań prowadzonych wśród osób dorosłych, jak i obserwując i analizując zachowania dzieci mające za sobą takie przeżycie.

Odnosząc się do pierwszego źródła informacji, przytoczyć można wyniki badań, w których dorosłe ofiary nadużyć seksualnych proszono o subiektywną ocenę tego wpływu. W badaniach Baker i Duncan (1985; za: Glaser, Frosh, 1995) 54% osób wpływ ten określiło jako negatywny. Odsetek ten wzrastał do 67%, gdy zdarzenie zaistniało w rodzinie, a jeśli sprawcą był ojciec, to nawet do 75%. W badaniach tych 4% respondentów stwierdziło, że doświadczenie nadużycia poprawiło jakość ich życia. Żadna z osób należących do tych 4% nie zaznała przemocy wewnątrz-rodzinnej.

Warto zauważyć, że praktycznie we wszystkich badaniach poświęconych zagadnieniu konsekwencji wykorzystania seksualnego dzieci pojawia się taka grupa osób, które - chociaż doznały przemocy seksualnej -nie prezentują żadnych objawów mierzonych w badaniach (zob. Kendall-Tackett i in., 1993). Próba wyjaśnienia tego zjawiska obejmuje kilka kwestii (Kendall-Tackett i in., 1993). Po pierwsze, sugeruje się, iż badacze mogli nie uwzględnić wszystkich potencjalnych objawów lub też nie użyli wystarczająco czułych narzędzi, które mogłyby je odnotować. Wiele dzieci spośród tych należących do grupy bez objawów", mogło mieć zatem objawy, które nie były w danym badaniu brane pod uwagę. Po drugie, istnieje możliwość, że u wielu z tych dzieci objawy w czasie badania mogły się jeszcze nie ujawnić, a pojawią się one dopiero w innych stadiach rozwojowych lub po osłabieniu mechanizmu tłumienia ograniczającego czasowo ich manifestację. Ostatnią możliwością jest to, że faktycznie istnieje grupa dzieci, u których doświadczenie wykorzystania - z różnych względów - nie doprowadziło do powstania objawów. Jako przyczyny wskazuje się tu mniejszą surowość doświadczenia wykorzystania, posiadanie rozmaitych zasobów - zarówno psychicznych, jak i zewnętrznych, społecznych - pozwalających na radzenie sobie z przeżytym zdarzeniem. Wyniki badań wskazują, że dzieci, u których niestwierdzono objawów częściej były wykorzystywane przez krótki okres, bez użycia siły, aktywność seksualna dorosłego rzadziej miała charakter penetracji, a sprawcą rzadziej był ojciec lub mężczyzna pełniący funkcję ojca. Ponadto dzieci takie częściej doznawały wsparcia ze strony rodziców (Browne, Finkelhor, 1986).

Obszary konsekwencji

Niezależnie od danych wskazujących na możliwość braku konsekwencji wykorzystania u niektórych dzieci, to jednak badania pokazują, że u większości konsekwencje takie się pojawiają. Tabela 1. przedstawia propozycję podziału możliwych u dzieci konsekwencji wykorzystania.

Innym sposobem systematyzacji możliwych konsekwencji przemocy seksualnej jest opisywanie ich w odniesieniu do wieku dziecka. Zgodnie z analizą przeprowadzoną przez Kendall-Tackett i in. (1993), okazało się, że jest możliwe wykazanie wzorców rozwojowych, zgodnie z którymi pewne objawy są częstsze w określonych grupach wiekowych niż w innych. Objawami, które występowały najczęściej wśród dzieci przedszkolnych (od 0 do ok. 6. roku życia), były: niepokój, koszmary nocne, PTSD, internalizacja, ekster-nalizacja i nieodpowiednie zachowania seksualne. U dzieci szkolnych (od ok. 7. do 12. roku życia) w badaniach najczęściej stwierdzano: lęk, nerwicę i ogólną chorobę psychiczną, agresję, koszmary, problemy szkolne, hiperaktywność i zachowanie regresywne. Z kolei u nastolatków (od ok. 13. do 18. roku życia) najczęściej pojawiały się: depresja, wycofanie, tendencje samobójcze, samouszkodzenia, skargi somatyczne, akty przestępcze, ucieczki z domu i nadużywanie substancji psychoaktywnych

■ TABELA 1. Możliwe konsekwencje wykorzystania seksualnego pojawiające się u dzieci

Konsekwencje wczesne

SFERA SOMATYCZNA

Specyficzne: Urazy zewnętrznych narządów płciowych oraz okołoodbytnicze, urazy pochwy, przerwanie błony dziewiczej, infekcje moczowo-płciowe i choroby weneryczne, ciąża

Niespecyficzne: urazy ciała, bóle głowy, brzucha, nudności, wymioty, trudności w oddawaniu moczu, zaburzenia jedzenia, zaburzenia snu

SFERA PSYCHICZNA

Lęki, fobie, koszmary i lęki nocne, depresja, przygnębienie hipomania, nadpobudliwość ruchowa, drażliwość, złość, wstyd i poczucie winy, obniżenie poczucia własnej wartości, negatywna samoocena

SFERA SEKSUALNA

Prowokacyjne zachowania seksualne, publiczna masturbacja, nietypowe zachowania seksualne wobec rówieśników, erotyczna twórczość dziecka, nadmierne zainteresowanie seksualnością

SFERA SPOŁECZNA

Zachowania regresywne (np. moczenie nocne), izolowanie się, problemy z nauką, wagary, ucieczki z domu, agresywność, konfliktowość, okrucieństwo, samouszkodzenia

Źródło: Opracowano na podstawie Zielonej-Jenek (2003); Widery-Wysoczańskiej (2002) i Kendall-Tackett, Williams, Finkelhor (1993).

Częstość pojawiania się konsekwencji

Analiza badań dotyczących możliwych konsekwencji wykorzystania seksualnego dzieci, przeprowadzona przez Kendall-Tackett i in. (1993), wskazuje, iż częstość pojawiania się określonych objawów zależy od etapu rozwojowego, w którym w czasie badania znajduje się dziecko. Jednocześnie możliwe jest wyodrębnienie kilku objawów, których występowanie jest szczególnie częste niezależnie od grupy wiekowej. Do symptomów takich zalicza się: depresję (zob. Glaser, Frosh, 1995, Browne, Finkelhor, 1986, Finkelhor, 1990), PTSD (zob. Zielona-Jenek, 2003, Browne, Finkelhor, 1986, Finkelhor, 1990), zaburzenia lękowe, zaburzenia związane z nasileniem złości i agresji oraz zaburzone zachowania seksualne (Browne, Finkelhor 1986, Finkelhor, 1990).

Na depresję jako częstą konsekwencję wykorzystania seksualnego w dzieciństwie wskazuje się zarówno w odniesieniu do ofiar dorosłych, jak i dzieci w różnym wieku.

Wyniki badań prowadzonych w zakresie PTSD wskazują, że około 50% dzieci wykorzystanych seksualnie przejawia jedynie częściowe, a nie pełne kryteria PTSD. Bardzo możliwe jest zatem stwierdzenie nie-pełnoobjawowego zespołu stresu pourazowego (McLeer i in., 1992, za: Badura-Madej, Dobrzyńska-Mesterhazy, 2004). Ponadto specyfika zaburzeń pourazowych u dzieci różni się od tej, którą zaobserwować można u osób dorosłych. Zdaniem Krystal (1978, za: Badura-Madej, Dobrzyńska-Mesterhazy, 2004) różnice te wynikają z faktu, iż emocje dzieci są słabo zróżnicowane, silnie powiązane z somatycznymi doznaniami i niewyrażane werbalnie. W niemowlęctwie i dzieciństwie wyróżniono dwa dominujące typy reakcji na stres: pobudzenie oraz dysocjacja, przy czym dzieci młodsze mają skłonność do reagowania zaburzeniami dysocjacyjnymi, np. unikaniem, zamieraniem, uciekaniem w marzenia w ciągu dnia, fugą, depersonalizacją, a nawet katatonią. U dzieci starszych częstsze jest natomiast reagowanie pobudzeniem (zob. Dąbkowska, 2002). Specyfika reakcji dzieci na uraz zależeć będzie zatem od etapu rozwojowego, na jakim się one znajdują. Warto dodać, iż niektórzy badacze zjawiska postulują, iż istnieje możliwość diagnozy PTSD już u bardzo małych dzieci. Przykładowo, u niemowląt do 6. miesiąca życia pojawiać się mogą: pobudzenie, nadmierna odpowiedź na bodźce, drażliwość, zaburzenia fizjologiczne, wycofanie (Dąbkowska, 2002).

Dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksualnego nierzadko prezentują zaburzone zachowania seksualne. Charakteryzują się one przede wszystkim - zarówno pod względem formy, jak i częstości - nieadekwatnością do wieku i poziomu rozwoju dziecka. Do zachowań takich należeć może m.in. nasilona masturbacja, a także erotyzacja relacji z otoczeniem (zob. Badura-Madej, Dobrzyńska-Mesterhazy, 2004).

Innym często powtarzającym się objawem u dzieci ofiar przemocy seksualnej jest zwiększony poziom zachowań agresywnych (Browne, Finkelhor, 1986, Finkelhor, 1990). Tendencja ta nierzadko utrzymuje się również w dorosłości. Jak pokazują badania (zob. Glaser, Frosh, 1995), ofiary przemocy seksualnej są bardziej skłonne w późniejszym życiu do seksualnego wykorzystywania innych.

Uwarunkowania powstawania konsekwencji

Depresja, lęk, agresja, zespól stresu pourazowego oraz zaburzone zachowania seksualne należą do jednych z częściej występujących konsekwencji wykorzystania seksualnego dziecka. Objawy te nie są jednak ani konieczne, ani wystarczające do jednoznacznej oceny, czy dane dziecko doświadczyło przemocy seksualnej. Nawet biorąc pod uwagę częstość występowania wymienionych stanów u dzieci, które przeżyły molestowanie, to ani te sygnały, ani inne nie są symptomami specyficznymi dla doświadczeń przemocy seksualnej i nie można mówić o syndromie dziecka wykorzystanego seksualnie", a więc zespole objawów, których pojawienie się pozwalałoby jednoznacznie stwierdzić, iż dziecko doświadczyło molestowania lub też odrzucić taką możliwość, jeśli one nie wystąpią (por. Kendall-Tackett i in., 1993). Jedynymi objawami, które pozwalają ze stuprocentową pewnością stwierdzić, że dane dziecko doświadczyło wykorzystania, są ciąża oraz choroby weneryczne.

Rozległość oraz specyfika możliwych konsekwencji wykorzystania seksualnego zależy od czynników, które pogrupować można w cztery główne obszary: czynniki dotyczące ofiary, czynniki dotyczące sprawcy, czynniki dotyczące samego doświadczenia oraz czynniki dotyczące jego kontekstu (zob. Beisert, 2004).

W zakresie warunków związanych z ofiarą wykorzystania do istotnych należy wiek dziecka doświadczającego przemocy. Mimo braku jednoznacznej zgodności, większość wyników badań wskazuje, że im młodsza jest ofiara, tym konsekwencje są bardziej zróżnicowane i poważniejsze. Pojawia się również różnica we wzorcach symptomów w przypadku chłopców i dziewczynek. Bardzo istotnym czynnikiem jest także kondycja psychiczna dziecka przed doświadczeniem wykorzystania. Dobrostan psychiczny stanowi ważny czynnik zmniejszający ryzyko przekształcenia się negatywnego doświadczenia w traumę. Jeżeli chodzi o warunki dotyczące sprawcy, jako istotne wymienia się jego wiek oraz płeć, a także bliskość między nim a dzieckiem. Groźniejsi i wywołujący więcej negatywnych skutków okazali się sprawcy płci męskiej, zwłaszcza ci w starszym wieku. Siła traumy wzrasta także, gdy molestujący jest osobą bliską, darzoną przez dziecko zaufaniem. W zakresie okoliczności towarzyszących wykorzystaniu do takich, które wzmagają siłę i zakres symptomów, należą: powtarzalność zdarzenia, wystąpienie penetracji (oralnej, analnej lub waginalnej), wielorakość dewiacyjności zdarzenia, użycie przez sprawcę siły i przemocy. Jako istotne czynniki określające kontekst zdarzenia wymienia się natomiast typ środowiska, w którym wychowuje się dziecko, jaki stosunek do seksualności kształtowany jest u dziecka i stopień, w jakim doświadczać może ono poczucia bezpieczeństwa, oraz przebieg procesu ujawniania molestowania - reakcje rodziny, zapewnienie pomocy terapeutycznej.

Problematykę zmiennych modyfikujących charakter konsekwencji wykorzystania seksualnego doświadczonego przez dziecko podejmuje szczegółowo Maria Beisert (2004) w książce Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców.

Zakończenie

W zakresie problematyki wykorzystywania seksualnego dzieci prowadzone są liczne badania naukowe. Kolejne otrzymywane na przestrzeni lat wyniki dostarczają coraz bardziej złożonego obrazu funkcjonowania dziecka--ofiary przemocy seksualnej. Brak jasnych i jednoznacznych odpowiedzi i wskazówek w tym zakresie może sprawiać, że praca osób profesjonalnie zajmujących się pomocą ofiarom wykorzystań wydaje się jeszcze trudniejsza i bardziej skomplikowana. Jednocześnie złożoność sytuacji psychologicznej dziecka-ofiary nie musi przerażać i wywoływać bezradności. Pomocne często okazuje się poczucie, że kontakt z dzieckiem wykorzystanym seksualnie jest po prostu kontaktem z drugim człowiekiem - niepowtarzalną istotą, która w trudnych warunkach, za pomocą dostępnych sobie środków próbuje zachować względną równowagę.

A. I.

BIBLIOGRAFIA

Badura-Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A. (2004), Wpływ traumy na funkcjonowanie dziecka - ofiary wykorzystania seksualnego, Dziecko Krzywdzone", 6.

Baker A., Duncan S. (1985),Child Sexual Abuse: A Study of Prevelance in Great Britain, Child Abuse and Neglect", 9.

Beisert M. (2004), Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Browne A., Finkelhore D. (1986),The impact of child sexual abuse: A review of the research, Psychological Bulletin", 99.

Dąbkowska M. (2002), Zespół stresu pourazowego u dzieci, Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej", 2(4).

Finkelhor D. (1990),Early and Long-Term Effects of Child Sexual Abuse: An Update, Professional Psychology. Research and Practice", 21 (5).

Glaser D., Frosh S. (1995), Dziecko seksualnie wykorzystywane, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Kendall-Tackett K. A., Williams L. M., Finkelhor D. (1993),Impact of sexual abuse on children: a review and synthesis of recent empirical studies, Psychological Bulletin", 113.

Krystal H. (1978),Trauma and affects, Psychoanalityc Study of the Child", 33.

McLeer S. V., Deblonger E., Henry D., Orvashel H. (1992),Sexualy abused children at high risk for PTSD, Journal of the American Academy of Child and Adolecsnet Psychiatry", 31.

Widera-Wysoczańska A. (2002), Ciało pamięta, Charaktery", 6.

Zielona-Jenek M. (2003),Wykorzystanie seksualne - trauma nadużycia, czy trauma ujawnienia? (w:)A. Brzezińska, S. Jabłoński, M. Marchow (red.), Ukryte piętno. Zagrożenia rozwoju w okresie dzieciństwa, Poznań: Wydawnictwo Humaniora.