Mechanizmy obronne u ofiar przemocy

Niebieska Linia 2/2012

Inspiracją dla niniejszego artykułu były badania przeprowadzone w grupie 60 studentów kierunku Praca Socjalna w Akademii Ignatianum" w Krakowie. Badania te zostały przeprowadzone za pomocą skonstruowanego przez autorkę kwestionariusza złożonego z 19 pytań. 6 z nich dotyczy mechanizmów obronnych prymitywnych, 6 mechanizmów obronnych wyższych, zaś 7 mechanizmów obronnych dojrzałych.

Problemem, na jaki chciała znaleźć odpowiedź autorka było pytanie: czy istnieje powiązanie pomiędzy występowaniem przemocy w rodzinie pochodzenia i obecną intensywnością mechanizmów obronnych prymitywnych, wyższych i dojrzałych? Hipotezą badawczą było założenie, że takie powiązanie w stopniu istotnym statystycznie istnieje. Zmiennymi były więc: intensywność mechanizmów obronnych i istnienie przemocy w rodzinie pochodzenia. Wskaźnikiem pierwszej zmiennej istnienie lub nieistnienie u danej osoby postaw sugerowanych w Kwestionariuszu Mechanizmów Obronnych. Wskaźnikiem zaś drugiej zmiennej odpowiedź na pytanie o istnienie przemocy w rodzinie pochodzenia osób badanych. Metodą przeprowadzonych badań był sondaż diagnostyczny, techniką ankieta, zaś narzędziem kwestionariusz ankiety.

Podstawą do pojawienia się problemu badawczego była analiza literatury przedmiotu dotyczącej mechanizmów obronnych i przemocy w rodzinie.

Mechanizmy obronne w rozumieniu psychodynamicznym

Nancy McWilliams pisząc o mechanizmach obronnych podkreśla, że to, co nazywamy mechanizmami obronnymi u osoby dorosłej, zaczyna się już jako mechanizm adaptacyjny dla noworodka¹. Te mechanizmy jednak, które są adaptacyjne dla noworodka, stają się nieadaptacyjne dla osoby dorosłej i terapia ma za zadanie je osłabiać. Stosowanie mechanizmów obronnych służy dwóm celom. Po pierwsze unikaniu silnego, zagrażającego uczucia i unikaniu konfliktu. Po drugie zaś podtrzymywaniu samooceny.

Podobnie Stanisław Siek uważa, że mechanizmy obronne mają za zadanie bronić człowieka przed wstydem, lękiem, poczuciem winy oraz przed obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach i w oczach innych ludzi"². St. Siek dzieli mechanizmy obronne w zależności od ich funkcji³. Wyróżnia więc mechanizmy służące tamowaniu jak np. wyparcie, następnie mechanizmy służące przemieszczaniu jak np. przeniesienie. Kolejna grupa to mechanizmy służące zniekształceniu jak np. racjonalizacja oraz przyjmowaniu za swoje cudzych zachowań jak np. identyfikacja.

Literatura związana z praktyką psychoterapii ukazuje mechanizmy obronne jako część oporu pacjenta wobec trudnych, konfliktowych tematów pojawiających się w czasie terapii⁴. Mechanizmy obronne mówią wiele o pacjencie. Ich rodzaj świadczy o jego dojrzałości psychicznej. Można więc wyróżnić mechanizmy obronne prymitywne i dojrzałe.

Na tym założeniu tworzy swój bardziej rozbudowany podział mechanizmów obronnych Glen Gabbard. Dzieli je na prymitywne, wyższe i dojrzałe⁵. Do prymitywnych mechanizmów Gabbard zalicza: rozszczepienie (czyli swoiste rozbicie swojego i innych Self na elementy), identyfikację projekcyjną (złożoną z projektowania na innych niechcianych elementów siebie i powodowania, iż druga osoba wciąga się w grę, identyfikując się z nimi), projekcję, zaprzeczenie (ignorowanie, uciekanie), dysocjację (przerwanie poczucia ciągłości w obszarze tożsamości), idealizację, dewaluację, acting out(rozegranie w działaniu) oraz fantazję schizoidalną (ucieczka w osobisty, wewnętrzny świat).

Do mechanizmów wyższych, czyli ukonstytuowanych później w toku rozwoju i właściwie używanych przez wszystkich jako obrona przed konfliktem należą: introjekcja (internalizacja elementów osoby znaczącej), przemieszczenie (przeniesienie uczuć skojarzonych z obiektem na inny), intelektualizacja (zawężenie się do intelektu i odcięcie od uczuć), izolacja afektu (oddzielenie myśli od afektu), racjonalizacja (uzasadnianie nieakceptowanych poglądów, zachowań), reakcja upozorowana (zmiana nieakceptowanego pragnienia na jego przeciwieństwo, np. nadopiekuńczość wobec kogoś, do kogo mam odczucia agresywne), odczynianie i wyparcie.

Wśród mechanizmów dojrzałych, właściwych osobie dojrzałej Gabbard wymienia: humor, tłumienie (świadoma decyzja o niekierowaniu uwagi), altruizm, antycypację (odkładanie natychmiastowych gratyfikacji ze względu na cel) oraz sublimację (przekształcenie celów nieakceptowanych społecznie w aprobowane).

Przemoc w rodzinie a mechanizmy obronne

K. Browne i M. Herbert definiują przemoc jako stosowanie siły fizycznej w celu zranienia lub zniszczenia osób lub przedmiotów bądź jako traktowanie ludzi lub używanie przedmiotów, które prowadzi do obrażeń cielesnych i zagraża wolności osobistej"⁶. Rada Europy podaje definicję zawężoną do problemu przemocy domowej i definiuje ją jako każde działanie jednego z członków rodziny lub zaniedbanie, które zagrażają życiu, cielesnej i psychicznej integralności lub wolności innego członka tej samej rodziny bądź poważnie szkodzą rozwojowi jego osobowości"⁷.

Wydaje się, że w obydwu definicjach kwestią kluczową dla pojawiania się mechanizmów obronnych w zachowaniu osób dotkniętych przemocą jest problem odebrania wolności. Szczególnie korzystanie z mechanizmów obronnych prymitywnych jest związane z dużą sztywnością, brakiem wolności w zachowaniu. Można więc podejrzewać, że osoby z rodzin przemocowych będą właśnie z takich mechanizmów korzystały. Wykres pokazuje jak wygląda korzystanie z mechanizmów obronnych prymitywnych u osób, które nie doświadczyły przemocy w domu oraz osób, które doświadczyły przemocy w domu, na podstawie omawianego na wstępie badania wśród studentów.

Z wykresu wynika, że rzeczywiście intensywność mechanizmów obronnych prymitywnych osób, które doświadczyły przemocy w rodzinie jest większa od intensywności mechanizmów obronnych prymitywnych osób, które tej przemocy nie doświadczyły i jest to różnica istotna statystycznie (p=0,002).

Patrząc na problem od strony pracy terapeuty psychodynamicznego, można powiedzieć z pewnością, że w zachowaniu i reakcjach osób z rodzin, w których istniała przemoc, pojawiają się masywne mechanizmy obronne prymitywne. Z czego najtrudniejszym dla terapeuty jest identyfikacja projekcyjna. Osoba z rodziny, w której przemoc była na porządku dziennym, nie umie często funkcjonować w innym układzie niż ofiara wobec sprawcy. Dlatego wciąga terapeutę w takie relacje. Często terapeuta może czuć się jak oprawca np. pytając o trudne sytuacje. Albo sytuacja się odwraca i terapeuta czuje nagle złość osoby wykorzystywanej przez pacjenta. W terapii w praktyce prywatnej może to mieć miejsce np. w kwestii finansowej.

WYKRES 1. Średnia intensywność mechanizmów obronnych prymitywnych u osób, które nie doświadczyły przemocy w rodzinie oraz osób, które doświadczyły przemocy w rodzinie (Źródło: badania własne)

Często też w terapii ofiar przemocy pojawiają się wątki prześladowcze. Terapeuta zostaje w nie wpisany. Albo jako jedyny ideał, który może ochronić przed prześladowcą, albo jako najgorszy przeciwnik i oprawca. Świat osoby, która żyła w rodzinie przemocowej, to często świat dwukolorowy, czamo-biały, podzielony, rozszczepiony na złych i dobrych. To świat albo miłości, albo nienawiści. Nie jest to świat, w którym miłość funkcjonuje obok nienawiści, gdzie jest miłość i nienawiść. Świat takiej osoby to świat rozgrywania w działaniu poprzez alkoholizm, narkotyki, nieuporządkowany seks, objadanie się, świat trudnych i przerażających emocji i wątków swojego życia. Często jest to również świat ucieczki w fantazje, w rzeczywistość, której nigdy nie było, ani nigdy nie będzie.

Problemy osoby z rodziny przemocowej związane są z wielkim cierpieniem. Jej mechanizmy obronne są nieświadome. Dlatego zdaje się, że praca terapeutyczna musi iść wpierw w kierunku wzmocnienia relacji, pokazania, że relacja może być bezpieczną przystanią. Dopiero po tym czasie można pokazywać, interpretować trudne mechanizmy obronne i z ogromną cierpliwością nad nimi wspólnie pracować. Wydaje się poza tym, iż praca ta ma ogromne znaczenie, bo może dać szansę na przerwanie łańcucha przemocy. Osoba, która doznała przemocy może sama ją stosować, a winne są w dużej części temu jej nieprzystosowawcze mechanizmy. Dlatego być może to jest podstawowy owoc takiej terapii: - nie pozwolić by ból, krzywda i cierpienie szły w dalsze pokolenia.

Anna Seredyńskn - pracowniczka Akademii Ignatianum", psychoterapeutka psychodynamiczna.

Jadwiga Lach - pracowniczka Akademii Ignatianum", pedagog szkolny.

 Przypisy

¹ Por. N. McWilliams, Diagnoza  psychoanalityczna, tł. A. Pałynyczko-Ćwiklińska, Gdańsk 2009, ss. 115-11 8.

² St. Siek,  Struktura osobowości,Warszawa 1986, s. 157.

³ Por. tamże, ss. 157-164.

⁴ Por. R.J. Ursano, S.M. Sonnenberg, S.G. Lazar,  Concise guide to psychodynamic psychotherapy, Wshington, London 2004, ss. 89-91.

⁵ Por. G.O. Gabbard, Długoterminowa  psychoterapia psychodynamiczna, tł. J. Szewczyk, Krakowskie Centrum Psychodynamiczne. Materiały do użytku wewnętrznego w: http//www.kcp.krakow.pl.

⁶ K. Browne, M. Herbert,  Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999, s. 20.

⁷ Tamże, s. 20.

 BIBLIOGRAFIA

Browne K., Herbert M.,  Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999.

Gabbard G.O.,  Długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna,tł. J. Szewczyk, Krakowskie Centrum Psychodynamiczne. Materiały do użytku wewnętrznego.

McWilliams N.,  Diagnoza psychoanalityczna, tł. A. Pałynyczko- -Ćwiklińska, Gdańsk 2009.

Siek St.,  Struktura osobowości, Warszawa 1 986.

Ursano R.J., Sonnenberg S.M., Lazar S.G., Concise  guide to  psychodynamic psychotherapy, Washington, London 2004.

Inne z kategorii

Zostań KONSULTANTEM(-TKĄ) na czacie w całodobowej Poradni On-Line 116sos.pl

19.12.2024

REKRUTACJA ZOSTAŁA ZAKOŃCZONA

Niebieska...

czytaj dalej

Niebieska Linia IPZ podpisała porozumienie o współpracy z SGH – razem możemy więcej

05.07.2024

Naszym celem jest wspólne poszerzanie wiedzy o przemocy domowej i jej skutkach, co pozwoli opracowywać...

czytaj dalej