Nowelizacja przepisów prawa rodzinnego
Aktualności
Niebieska Linia 4/2009
13 czerwca 2009 roku weszty w życie zmiany w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, wprowadzone ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku (Dz. U. Nr 20, poz. 1431). Są one bardzo istotne - zmieniają zupełnie sposób widzenia wtadzy rodzicielskiej, a przede wszystkim kontaktów rodziców z dziećmi i sytuacji dzieci w przypadku rozwodu rodziców.
Celem nowelizacji było dostosowanie unormowań kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r. i o.) dotyczących stosunków między rodzicami a dziećmi do coraz bardziej zmieniającego się kontekstu stosowania przepisów kodeksowych zarówno w wymiarze społecznym, jak i prawnym. Zmiany te są szczególnie widoczne w ciągu minionego piętnastolecia. Potrzeba zmian uregulowań zawartych w k.r. i o. wynika w szczególności z ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych, a także z postanowień Konstytucji RP. Wiele postulatów wnosił zarówno Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Praw Obywatelskich, jak i komentatorzy oraz praktycy prawa. Zakresem nowelizacji objęto przepisy dotyczące pochodzenia dziecka, władzy rodzicielskiej, kontaktów rodziców z dziećmi, stosunków alimentacyjnych między rodzicami a dziećmi oraz zastępczej opieki nad dzieckiem. Jak podkreślano, wprowadzone zmiany zgodne są z obowiązującym prawem europejskim.
Orzekanie o władzy rodzicielskiej i kontaktach z dzieckiem
W art. 58 k.r. i o. wprowadzona została istotna zmiana, która bardzo wyraźnie zaznacza potrzebę mediacji i porozumienia pomiędzy rozwodzącymi się małżonkami, którzy posiadają wspólne małoletnie dzieci. Novum wprowadzonym ustawą z 6 listopada 2008 roku jest obligatoryjność orzekania o kontaktach z dzieckiem w wyroku rozwodowym, która ma związek z nową koncepcją ich ukształtowania i uregulowania. Stworzona została również podstawa do uwzględniania przez sąd porozumienia małżonków w odniesieniu do sposobu wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej po orzeczeniu rozwodu. Oczywiście porozumienie to musi pozostawać w zgodzie z dobrem dziecka. Jest to tzw. plan wychowawczy.
W art. 58 k.r. i o. dodano także § la, który w sposób kompleksowy określa zasady kształtowania władzy rodzicielskiej rozwiedzionych małżonków. Zgodnie z tym przepisem sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, jednocześnie ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do dziecka. Jeżeli rodzice przedstawią zgodne porozumienie w przedmiocie planu wychowawczego, a także zasadne będzie oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka, to na ich wniosek sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom1. Wprowadzenie takiego zapisu daje ogromne pole do mediacji jako formy porozumienia w przypadku sporu. Często dopiero na spotkaniach mediacyjnych małżonkowie są w stanie wypracować metody i działania mające na celu zażegnanie konfliktu i działanie dla dobra dziecka. Oczywiście nie w każdej sytuacji mediacja jest zasadna, w takich przypadkach sąd rodzinny orzekał będzie władczo, bez uwzględniania porozumień małżonków, jeżeli są one w jakikolwiek sposób wymuszone". Co więcej, wyraźnie wskazano, że plan wychowawczy będzie przez sąd przyjmowany, jeżeli poza samym jego przygotowaniem zasadne będzie oczekiwanie, że małżonkowie będą współdziałać w sprawach dziecka. To założenie moim zdaniem wyklucza możliwość manipulacji, np. przez sprawców przemocy w rodzinie. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że w każdym przypadku ustalania planu wychowawczego zarówno mediatorzy, jak i sędziowie orzekający powinni być czujni, aby znowelizowane przepisy rzeczywiście służyły dobru dziecka, a nie powodowały rozwój konfliktu bądź narastanie przemocy w rodzinie.
Pokrewieństwoi powinowactwo
Do czasu wprowadzenia omawianych zmian, w k.r. i o. nie było żadnej definicji pokrewieństwa. Tym samym nie było podstawy do ustalania linii oraz stopni pokrewieństwa. Jej wprowadzenie było konieczne chociażby przez wzgląd na poprawność legislacyjną. W k.r. i o. zmieniony został zatem cały tytuł II, który otrzymał brzmienie pokrewieństwo i powinowactwo". Wprowadzono również Dział I Przepisy ogólne". W dziale tym wprowadzono art. 61 [7], który zawiera definicję pokrewieństwa. Zgodnie z tym przepisem krewnymi w linii prostej są osoby pochodzące jedna od drugiej, natomiast krewnymi w linii bocznej - osoby pochodzące od wspólnego przodka, które nie są krewnymi w linii prostej2. Definicja, o której mowa, jest zmodyfikowaną stylistycznie wersją definicji pokrewieństwa, jaką zawierał art. 1 Prawa rodzinnego z 1946 3. W art. 61 [8] wprowadzono natomiast definicję powinowactwa, zgodnie z którą powinowactwo wynika z małżeństwa i ma miejsce pomiędzy małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Powinowactwo trwa mimo ustania małżeństwa, a jego stopnie oblicza się analogicznie do stopni pokrewieństwa4. Definicja powinowactwa została przeniesiona z dotychczasowego art. 26 k.r. i o., który został uchylony.
Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa
Ustawa z dnia 6 listopada 2008 roku wprowadziła bardzo szerokie zmiany w kwestii ustalania ojcostwa i macierzyństwa. Przede wszystkim należy podkreślić, że ustalenie macierzyństwa ma podstawowe znaczenie dla ustalenia stanu cywilnego dziecka. Obecnie dostępność technik medycznie wspomagających prokreację nie może pozostawać bez uregulowań na poziomie prawnym. Od wieków podstawą określania stanu cywilnego dziecka była uniwersalna zasada mater semper certa est (matka zawsze jest znana/pewna). Współczesne techniki medyczne podważają uniwersalność tej zasady. Przede wszystkim sporne stało się macierzyństwo w sytuacji, gdy jedna kobieta dziecko urodziła - macierzyństwo biologiczne, a od drugiej dziecko pochodzi genetycznie - macierzyństwo genetyczne. Mowa tu o tzw. wynajmowaniu brzuchów, co jest zjawiskiem coraz bardziej popularnym, a z drugiej strony - całkowicie nieuregulowanym prawnie. W takim przypadku pojawić się może spór o to, która kobieta jest matką dziecka.
Konwencja o statusie dziecka pozamałżeńskiego z 1975 roku, ratyfikowana przez Polskę, wyraźnie stanowi w art. 2, że pochodzenie dziecka pozamałżeńskiego od matki ustala się wyłącznie na podstawie faktu urodzenia. Co jednak istotne, ani w k.r. i o., ani w Prawie o aktach stanu cywilnego do czasu omawianych zmian nie można było odnaleźć odpowiedzi na pytanie, kto jest matką dziecka. Zmiany wprowadzone przez nowelizację k.r. i o. sporom tym mają zapobiec i rozwiązać istniejące wątpliwości. Wprowadzono zatem cały Oddział 1 - Macierzyństwo". W art. 61 [9] k.r. i o. zawarto definicję macierzyństwa. Zgodnie z nim matką dziecka jest kobieta, która je urodziła5.
Jeżeli został sporządzony akt urodzenia dziecka nieznanych rodziców, bądź macierzyństwo kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka zostało zaprzeczone, to taka sytuacja upoważnia do sądowego ustalenia macierzyństwa. Powództwo tego rodzaju wytacza dziecko przeciwko matce, a jeśli matka nie żyje - przeciwko kuratorowi, który ustanawiany jest w takimprzypadku przez sąd opiekuńczy. Matka natomiast wytacza powództwo o ustalenie macierzyństwa przeciwko dziecku6. Powództwo dziecka o ustalenie macierzyństwa nie zostało w żaden sposób ograniczone terminem, podobnie jak ma to miejsce w przypadku powództwa dziecka o ustalenie ojcostwa. Matka dziecka może natomiast wytoczyć powództwo o ustalenie macierzyństwa wyłącznie do chwili osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Podobne rozwiązanie zastosowano w przypadku sądowego ustalenia ojcostwa na żądanie matki i domniemanego ojca - co zostało zawarte w art. 84 § 1 zdanie 2 k.r. i o.
Zaprzeczenia macierzyństwa można natomiast żądać, jeśli w akcie urodzenia dziecka została wpisana kobieta, która go nie urodziła. Powództwo takie wytaczane jest przez dziecko przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, a jeśli kobieta nie żyje -przeciwko kuratorowi, który ustanawiany jest w takim przypadku przez sąd opiekuńczy. Matka wytacza powództwo, o którym mowa, przeciwko kobiecie wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, a jeśli kobieta nie żyje - przeciwko dziecku. Kobieta, która została wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka wytacza powództwo przeciwko dziecku, a mężczyzna, którego ojcostwo ustalono z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka - wytacza powództwo przeciwko dziecku i tej kobiecie. Jeżeli kobieta nie żyje przeciwko dziecku7.
Jak wynika z powyższego, uprawnienie do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa mają wyłącznie osoby zainteresowane bezpośrednio i osobiście wynikiem postępowania, a nie majątkowo. Oznacza to, że uprawnienie to nie przysługuje spadkobiercom którejkolwiek ze stron legitymowanych do wniesienia powództwa, ani też osobie, której dziedziczenie byłoby uzależnione od istnienia lub braku stosunku prawnego macierzyństwa. Matka, bądź kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w ciągu 6 miesięcy od dnia sporządzenia aktu urodzenia.
Mężczyzna, którego ojcostwo ustalono z uwzględnieniem macierzyństwa kobiety wpisanej w akcie urodzenia dziecka jako jego matka, może wytoczyć powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że kobieta wpisana w akcie urodzenia dziecka nie jest jego matką - nie później niż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Odpowiednio stosuje się tu przepisy o zastępstwie ubezwłasnowolnionego męża i terminie wytoczenia powództwa przez przedstawiciela, a także o terminie wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez chorego psychicznie męża8 - a więc art. 64 i 65 k.r. i o. Przepis ten ma zapewnić ochronę osób legitymowanych czynnie (legitymacja czynna to uprawnienie do występowania w procesie w charakterze powoda) w przypadku ich całkowitego ubezwłasnowolnienia bądź istnienia do niego podstaw.
Zgodnie z kolejnym wprowadzonym przepisem dziecko może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa wciągu 3 lat od osiągnięcia pełnoletności. Tutaj także odpowiednio stosuje się przepisy o zastępstwie ubezwłasnowolnionego męża i terminie wytoczenia powództwa przez przedstawiciela, a także o terminie wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa przez chorego psychicznie męża, a więc art. 64 i 65 k.r. i o.9.
Ustalenie i zaprzeczenie macierzyństwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka. Wyjątek od tej zasady stanowi reguła, że w przypadku śmierci dziecka, które wytoczyło powództwo, ustalenia macierzyństwa mogą dochodzić jego zstępni10. Co wymaga podkreślenia - powództwo o ustalenie bądź zaprzeczenie macierzyństwa może wytoczyć także prokurator, jeżeli wymaga tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego. Wytoczenie powództwa o zaprzeczenie macierzyństwa po śmierci dziecka nie jest dopuszczalne11. Jak więc wynika z powyższego, prokurator nie jest związany żadnym terminem - poza momentem śmierci dziecka.
A. O.
Artykuł został opracowany na podstawie uzasadnienia do zmian wprowadzonych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, a także na podstawie analizy porównawczej uprzednio i obecnie obowiązującego stanu prawnego prawa rodzinnego.
Przypisy
1 Art. 58 § la k.r. i o. w brzmieniu obowiązującym od 13.06.2009 roku.
2 Art. 61 [7] k.r. i o. w brzmieniu obowiązującym od 13.06.2009 roku. roku
3 Mowa tu o Dekrecie z dnia 22 stycznia 1946 roku - Dz. U. Nr 6, poz. 52.
4 Art. 61 [8] k.r. i o. w brzmieniu obowiązującym od 13.06.2009 roku.
5 Art. 61 [9] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
6Art. 61 [10] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
7 Art. 61 [12] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
8 Art. 61 [13] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
9 Art. 61 [14] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
10 Art. 61 [15] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
11 Art. 61 [16] k.r. i o. wprowadzony ustawą z dnia 6 listopada 2008 roku, obowiązujący od 13.06.2009 roku.
Inne z kategorii
„Hola Hola” – nowy teledysk DAGADANA we współpracy z Niebieską Linią IPZ
28.03.2025
„Hola hola” – to opowieść o rozmowie matki z córką...
czytaj dalej
