Okiem służby penitencjarnej

Aktualności

01.05.2009

Niebieska Linia 2/2009

Wyrok skazujący nie jest dla sprawcy przemocy domowej dostatecznym bodźcem do skonfrontowania się z rzeczywistością.

Gdyby porównać statystyki policyjne, sądowe oraz więzienne z 2008 roku dotyczące liczby interwencji domowych związanych z przemocą w rodzinie, stwierdzonych przestępstw, a w ich następstwie skazań na podstawie art. 207 kodeksu karnego (dalej k.k.), to można by wywnioskować, że polski system karny traktuje ten rodzaj przestępstw jako czyny niniejszej wagi". Skąd takie przypuszczenie? Otóż w 2007 roku, a następnie w 2008 roku liczba stwierdzonych przestępstw z art. 207 § 1 k.k. wynosiła odpowiednio 22 561 i 20 998 spraw. Sądy w 2008 roku wydały łącznie 15 236 orzeczeń w sprawach o znęcanie się nad rodziną. Wobec 83% sprawców sądy zastosowały warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, a wobec 6% sprawców orzeczono kary o charakterze ekonomicznym.

Trochę statystyki

Według danych na koniec 2008 roku we wszystkich zakładach karnych i aresztach śledczych za znęcanie się nad rodziną przebywało ogółem 4851 osób (art. 207 § 1-3 k.k.), w tej liczbie 4383 skazanych oraz 468 tymczasowo aresztowanych. Znamienne jest, że 40 osób doprowadzono do wykonania kar" orzeczonych jeszcze według kodeksu karnego z 1969 roku, który obowiązywał do 1 września 1998 roku. Swoistą wrażliwość państwa na przeciwdziałanie zjawisku przemocy w okresie obowiązywania zarówno ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie¹, jak i uchwalonego na jej podstawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie ilustruje zestawienie danych ujętych w tabeli 1.

Dla porównania według stanu na koniec 2000 roku 1617 osób było pozbawionych wolności z art. 207 k.k., w tym 1213 osób odbywało wyroki, a wobec 404 zastosowano tymczasowy areszt. Wówczas liczba stwierdzonych przestępstw z art. 207 § 1 k.k. wynosiła 23 147 spraw, a z § 2 i 3 -161. Zatem dysproporcja pomiędzy liczbą spraw o znęcanie się a najwyższą sankcją karną (izolacją sprawcy) była jeszcze większa.

Jednak mała to pociecha dla społeczeństwa, że obecnie proporcjonalnie więcej osób stosujących przemoc jest izolowanych od swoich ofiar. Dlaczego, można zapytać, skoro sprawiedliwości chociaż w części stało się zadość? Jak prowizoryczne jest to rozwiązanie i w efekcie równie obciążające dla ofiar i społeczeństwa, przedstawię pokrótce.

Pobyt w zakładzie karnym lub areszcie śledczym nie powoduje zatrzymania mechanizmów, które przez lata kształtowały strukturę rodziny, opartej na stosowaniu przemocy. Izolacja sprawcy, wbrew oczekiwaniom społecznym, powoduje destrukcję rodziny i zazwyczaj to poszkodowani dążą do przywrócenia dotychczasowego ładu. Jak to wygląda w praktyce?

TABELA 1. Zjawisko przemocy w liczbach (dane za 2008 rok)

Wyszczególnienie

Liczba

Interwencje domowe ogółem:

658 651

w tym: dotyczące przemocy w rodzinie

86 455

stwierdzone przestępstwa przemocy domowej

20 998

skazani z art. 207 § 1 k.k. wyrokiem sądowym w tym:

15 236 (100%)

odsetek skazań z warunkowym zawieszeniem wykonania kary

83%

(12 619 sprawców)

odsetek skazań na bezwzględne pozbawienie wolności

11%

odsetek skazań na karę ograniczenia wolności

odsetek skazań na karę grzywny

osadzeni w zakładach karnych i aresztach śledczych z art. 207 § 1 k.k.*

4851*

*Łącznie skazani i tymczasowo aresztowani.

Sprawca trafia do więzienia

Z losowego przeglądu akt osób skazanych z art. 207 § 1 k.k. i przebywających w jednej z warszawskich jednostek penitencjarnych wynika, że aktualnie wykonywane wyroki mają najczęściej wymiar od 6 miesięcy do roku lub roku i kilku miesięcy. W większości przypadków wykonanie kary pozbawienia wolności było wcześniej zawieszone, co oznacza, że przemoc nadal była stosowana. Żaden ze skazanych na pytanie o obowiązki nałożone przez sąd w czasie zawieszenia wykonania kary nie przypominał sobie, aby dotyczyły one uczestniczenia w programie edukacyjno-korekcyjnym. Według wypowiedzi osadzonych sąd zobowiązał ich do powstrzymywania się od nadużywania alkoholu i łożenia na utrzymanie rodziny, które to nakazy przez nikogo nie były egzekwowane.

Ta kategoria skazanych, w przypadku braku istotnych przeciwwskazań wynikających z ich właściwości osobistych, jak np. zdiagnozowane uzależnienie od alkoholu i widoczne zaburzenia zachowania, a także niewielki wymiar kary, kierowana jest do zakładów karnych typu półotwartego i zatrudnienia. Sprawcy przemocy bardzo łatwo podporządkowują się wymogom regulaminu tak w miejscu osadzenia, jak i w miejscu pracy, którą wykonują poza terenem zakładu karnego. Wyróżniają się wzorowym wywiązywaniem się z obowiązków w miejscu zatrudnienia i uzyskują nagrody. Zabiegają o uznanie dla swojej postawy i szukają potwierdzenia dla wyrażanego przez siebie przekonania o pomyłce sądowej", w wyniku której znaleźli się w zakładzie karnym. Manifestują, zarówno w sensie deklaratywnym, jak również i czynnie, troskę i przywiązanie do rodziny". Otrzymują liczną korespondencję, telefonują do domów, starają się o dodatkowe widzenia z dziećmi, proszą o lepiej płatną pracę, aby pomóc rodzinie pozbawionej źródła utrzymania". Siebie zazwyczaj wskazują jako jedynego żywiciela rodziny", niezbędnego dla zapewnienia jej bytu ekonomicznego i społecznego.

Okazuje się, że pozostali członkowie rodziny nie są gotowi na zmiany. Nadal działają według wdrukowanego latami schematu. Mąż, chociaż siedzi, zatelefonował i wydał instrukcje". Zatem żona zajmuje się pozyskiwaniem środków na paczkę żywnościową, odzieżową, higieniczną i czternastocalowy telewizor dla męża i ojca - ofiary sądu, wtrąconego do więzienia". Mąż wysłał dodatkowo list z konkretnym zapotrzebowaniem na dowody miłości i oddania oraz szczegółową instrukcję, jak żona ma skutecznie załatwić" mu przepustkę lub przerwę w karze. Grupa niedawnych ofiar, mimo fizycznej separacji sprawcy, nadal pracuje na zapewnienie mu komfortu życia.

Przymus przewidywania jego życzeń i wykonywania poleceń jest absurdalny, ale tylko dla postronnego obserwatora. Dla maltretowanej latami partnerki, a tym bardziej dzieci, których socjalizacja od poczęcia przebiegała z użyciem przemocy, pod dyktando ojca, jest naturalny. Mechanizm współuzależnienia działa latami i obejmuje nie tylko najbliższych członków rodziny, ale również ich krewnych, sąsiadów, a także instytucje, które zajmują się łagodzeniem skutków patologicznego funkcjonowania rodziny. Funkcjonariusze służby więziennej odbierają popierające starania żony telefony od osób urzędowych", do których kobieta trafiła po pomoc dla męża.

Sam skazany, wobec którego służba więzienna może oddziaływać bezpośrednio zazwyczaj zaledwie przez kilka lub kilkanaście miesięcy, jest tylko jednym z elementów złożonej struktury rodziny. Odbudowa i wypracowanie prawidłowych relacji w związkach, przez wiele lat ranionych trudnymi do wyobrażenia emocjami i zdarzeniami, stanowi kolejne wyzwanie, przede wszystkim dla specjalistów spoza środowiska penitencjarnego.

Oddziaływania wobec sprawców

Od początku lat 90. kadra penitencjarna służby więziennej w ramach systemu terapeutycznego uwzględnia wobec skazanych uzależnionych dodatkowe potrzeby terapeutyczne i resocjalizacyjne wynikające ze stosowania przemocy w rodzinie lub bycia uprzednio ofiarą przemocy. Tak więc wszyscy skazani, którzy uczestniczą w terapii, są również objęci oddziaływaniami z zakresu przeciwdziałania przemocy. W skali roku jest to około 3,5 tys. skazanych. Poza oddziałami terapeutycznymi dla osób uzależnionych niemal we wszystkich 157 zakładach karnych i aresztach śledczych realizuje się programy profilaktyki uzależnień. Otwarte programy dla sprawców przemocy domowej, prowadzone w specyficznych warunkach więziennych, wymagają czasu dla ich akceptacji przez skazanych. Wyrok skazujący nie jest dla sprawcy dostatecznym bodźcem do skonfrontowania się z rzeczywistością.

W pierwszej fazie osadzenia fakt skazania wzmacnia mechanizmy obronne. Dehumanizacja ofiary ze strony sprawcy przybiera wówczas niewyobrażalne formy i treści. On sam na obcym terenie, pozbawiony otoczenia współuzależnionych, staje się najbardziej zdyscyplinowanym osadzonym. Jednak pozorne przystosowanie do warunków izolacji nie powoduje trwałej zmiany. Niezwykłej konsekwencji w wypracowaniu skutecznej strategii motywacyjnej wymaga wówczas nakłonienie skazanego do aktywnego uczestnictwa w programie edukacyjno-korekcyjnym dla sprawców przemocy domowej.

Krótki wymiar kary i zwolnienia warunkowe wpływają na znaczną rotację wśród tej kategorii skazanych. Oznacza to, że wszelkie programy adresowane do sprawców przemocy, aby objęły właściwych adresatów, muszą być realizowane intensywnie, w praktyce nie dłużej niż przez trzy miesiące, w czasie wolnym od pracy skazanych, czyli w godzinach 16-19 lub w trybie weekendowym.

Oferowane więziennictwu przez wyspecjalizowane podmioty zewnętrzne programy modelu Duluth zakładają sześciomiesięczny cykl pracy z grupą, w wymiarze kilku godzin raz w tygodniu. Ponadto podmioty te, jeżeli działają na własny rachunek, ustalają wynagrodzenie dla swoich trenerów na poziomie daleko przekraczającym możliwości więziennictwa. Dodać należy, że wiele jednostek penitencjarnych nawiązało kontakty z właściwymi terytorialnie ośrodkami w strukturze systemu pomocy społecznej, które mają opracowane programy i specjalistów w zakresie pracy ze sprawcami i ofiarami przemocy domowej. Na podstawie zawartych porozumień trenerzy z tych ośrodków realizują bezpłatnie zajęcia edukacyjno-korekcyjne na terenie zakładów karnych, bądź skazani w ramach przepustek uczestniczą w takich programach w siedzibach tych ośrodków.

Część zakładów karnych i aresztów śledczych prowadzi tego typu oddziaływania siłami własnej kadry. Są to wychowawcy i psychologowie, którzy uzyskali kwalifikacje w ramach doskonalenia zawodowego lub posiadają umiejętności w tym zakresie w związku z uzyskaniem certyfikatu specjalisty terapii uzależnień. Dzięki aktywności kadry penitencjarnej w 2008 roku podjęto oddziaływania wobec blisko 4 tys. sprawców, którzy dokonali przestępstw z użyciem przemocy i agresji, zwłaszcza sprawców przemocy domowej (art. 207 k.k.).

Od wielu lat w zakładach karnych i aresztach śledczych realizuje się program adresowany do skazanych, którzy dokonali przestępstwa z użyciem przemocy. Jest to Trening Zastępowania Agresji (ART), w którym uczestniczą także skazani z art. 207 k.k., zwłaszcza młodzi wiekiem, skazani za przemoc wobec rodziców, niepełnosprawnego rodzeństwa oraz skazani za znęcanie się nad własnymi dziećmi i innymi członkami rodziny. W 2008 roku zrealizowano ogółem 251 programów, w tym 175 dla skazanych z art. 207 k.k. i 76 grup ART, w których uczestniczyło łącznie 3988 skazanych.

TABELA 2. Oddziaływania wobec sprawców, którzy dokonali przestępstwa z użyciem przemocy i agresji, w tym wobec sprawców przemocy domowej (art. 207 k.k.) w 2008 roku

Liczba uczestników programów dla skazanych z art. 207 k.k.Liczba uczestników ART (Treningu Zastępowania Agresji)Razem liczba uczestników (art. 207 k.k. + ART)

Liczba zakładów karnych i aresztów śledczych

Łączna liczba zrealizowanych programów dla skazanych z art. 207 k.k.

Liczba skazanych objętych programami w zakresie przeciwdziałania agresji i przemocy

Ogółem

W tym, liczba jednostek, w których nie realizowano programów dla skazanych z art. 207 k.k.

156

175

3346

642*

3988

W 2008 roku w jednostkach penitencjarnych powołano 76 grup pracujących według programu ART.

Oddziaływania wspierające

W oddziałach terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu pracuje łącznie 116, a w oddziałach dla uzależnionych od narkotyków 67 psychologów i terapeutów uzależnień, którzy posiadają umiejętności do pracy ze sprawcami przemocy.

W 2008 roku oddziaływaniami terapeutycznymi objęto 4185 skazanych uzależnionych od alkoholu i 1534 skazanych uzależnionych od narkotyków. Mając na względzie wysoką korelację pomiędzy uzależnieniem a stosowaniem przemocy, można uznać, że skazani objęci terapią uzależnień w znacznej mierze konfrontowani są z problemem stosowania przemocy wobec członków rodziny.

Jednak kilkunastomiesięczny okres oczekiwania na przyjęcie do więziennego oddziału leczenia uzależnień zazwyczaj przewyższa wymiar kary orzeczony z art. 207 k.k., stąd niezbędne jest organizowanie doraźnych oddziaływań dla grup skazanych w ramach systemu programowanego oddziaływania. Skutki społeczne i ekonomiczne problemu przemocy w rodzinie powodują, że podejmuje się strategie motywujące i organizuje grupy korekcyjno-edukacyjne dla skazanych odbywających karę również w systemie zwykłym.

Mimo różnych form organizacji pracy, w 49 jednostkach penitencjarnych w 2008 roku nie wdrożono żadnego programu adresowanego tylko do sprawców przemocy w rodzinie. Nie oznacza to, że nie prowadzono takiej pracy w trybie indywidualnym lub nie stosowano innych oddziaływań służących podniesieniu kompetencji społecznych.

Bardzo intensywnie wykorzystywanym środkiem oddziaływania wobec tej kategorii skazanych było szkolenie zawodowe realizowane w formie kursów. W 2008 roku służba więzienna zorganizowała 934 kursy zawodowe, w których uczestniczyło łącznie 11 181 skazanych.

Istotne jest również, że skazani, którzy odbywają kilka wyroków, w tym także z art. 207 k.k., i są zakwalifikowani do systemu terapeutycznego dla uzależnionych od alkoholu lub narkotyków, w ramach programu leczenia przepracowują problem przemocy.

Przygotowanie kadry więziennej

W służbie penitencjarnej zatrudnionych jest 1942 wychowawców i 435 psychologów. Na koniec 2008 roku przeszkolenie w zakresie pracy ze sprawcami przemocy domowej posiadało 218 osób, z czego 110 posiadało certyfikaty zewnętrzne, a 108 uczestniczyło w szkoleniach organizowanych przez służbę więzienną w ramach doskonalenia zawodowego. Na podstawie danych z okręgowych inspektoratów Służby Więziennej wynika, że w 2008 roku ponadstandardową wiedzę o problemie przemocy w rodzinie posiadało ogółem 326 wychowawców i psychologów oddziałów penitencjarnych oraz 183 osoby spośród personelu działów terapeutycznych.

Oprócz tego w 2008 roku ponad 100 funkcjonariuszy uczestniczyło lub organizowało w środowiskach lokalnych, z udziałem przedstawicieli instytucji pozawięziennych, szkolenia i konferencje poświęcone przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

TABELA 3. Kwalifikacje kadry penitencjarnej do pracy ze sprawcami przemocy domowej (dane za 2008 rok)

Liczba osób, które ukończyły szkolenie certyfikujące

Inne formy szkolenia

Łączna liczba osób spośród kadry SW zaangażowana w problem przemocy

SPPwR

SFBT

Model Duluth

ART

Inne

Szkolenia wewnętrzne i regionalne konferencje

108

326

Użyte skróty:

SPPwR - Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie;

SFBT - Terapia krótkoterminowa dla sprawców przemocy w rodzinie - oparta na zasobach, Zastosowanie podejścia SFBT wobec sprawców przemocy w rodzinie (II st.);

Model Duluth - Program edukacyjno-korekcyjny dla sprawców przemocy w rodzinie oparty na modelu Duluth pracy ze sprawcą;

ART - Trening Zastępowania Agresji;

Inne - np. Przemoc - diagnoza i interwencja psychologiczna, Postępowanie korekcyjno-terapeutyczne wobec sprawców przemocy, Jeden mały krok, wiele małych kroków - terapia sprawców i ofiar przemocy, By dzieciństwo nie bolało, Przemoc w rodzinie - jak rozpoznać i jak zapobiegać?, Przemoc seksualna wobec dzieci - wybrane aspekty, Praca z rodzinami z problemami przemocy.

Naturalna fluktuacja kadry powoduje konieczność wznawiania szkoleń dla określonych grup specjalistów. Jednak ograniczenia, a praktycznie zablokowanie środków finansowych przeznaczonych na doskonalenie zawodowe funkcjonariuszy w 2009 roku, uniemożliwiają organizację szkoleń z certyfikatem w zakresie pracy ze sprawcami przemocy w rodzinie.

Wnioski

Działania podejmowane przez służbę więzienną są nie do przecenienia, pod warunkiem, że w społeczeństwie otwartym równolegle byłaby prowadzona praca z członkami rodziny sprawców przemocy. Paradoksalnie izolacja więzienna sprawcy, przez niemodyfikowane zachowania jego ofiar, wzmacnia jego pozycję w rodzinie i prawo" do kontynuacji utrwalanych latami zachowań przemocowych. Z praktyki penitencjarnej wynika, że musi nastąpić znacząca zmiana w mentalności społecznej, może nawet forma presji, aby wczesne symptomy przemocy mogły być ujawniane, a następnie profesjonalnie korygowane. W przypadku izolacji więziennej sprawcy przemocy, terapia winna być obowiązkowa, to znaczy ustalona przez sąd skazujący i realizowana synchronicznie - dla skazanych na terenie zakładu karnego, a dla ofiar bezpośrednich i innych członków rodziny także doświadczających jej skutków - w środowisku otwartym. Szkolenia i wszelkie krajowe projekty, mające na celu przeciwdziałanie zjawisku, winny uwzględniać zarówno funkcjonariuszy Służby Więziennej, jak i zakłady karne jako środowisko skupiające najliczniejszą grupę sprawców wymagających profesjonalnych oddziaływań edukacyjno-korekcyjnych.

I.D.

Przypisy

¹ Ustawa z dnia 29 lipca 2005 roku o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz. 1493) z mocą obowiązywania od dnia 21 listopada 2005 roku.