Państwowa kompensata dla ofiar przestępstw
Aktualności
Niebieska Linia 6/2009
W czerwcu 2009 roku weszła w życie nowelizacja ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw. Jakie zmiany wprowadza ona w dotychczas obowiązującej ustawie? Czym jest państwowa kompensata? Jaka jest różnica pomiędzy zadośćuczynieniem, odszkodowaniem, naprawieniem szkody a istniejącą od 2005 roku nową instytucją prawną - kompensatą państwową? Jak dochodzić wypłaty świadczenia?
Już od ponad czterech lat jesteśmy państwem-członkiem Unii Europejskiej. W tym krótkim okresie wiele się w naszym kraju zmieniło. Otwarte granice, nowe inwestycje w infrastrukturze drogowej, zmiana wizerunku miast i wsi, możliwość podjęcia pracy w innych krajach europejskich - to tylko parę przykładów zachodzących przemian.
Jednocześnie zobowiązania, które przyjęliśmy na siebie w związku z członkostwem we Wspólnocie Europejskiej, mają swój realny wymiar także w sferze prawa karnego, w tym w nowym kształtowaniu roli procesowej i społecznej pokrzywdzonego przestępstwem. Jeszcze do niedawna pokrzywdzony postrzegany był przede wszystkim jako osobowe źródło dowodowe". Jego udział w postępowaniu karnym ograniczał się często do wielokrotnego stawiania się na przesłuchania w policji, w prokuraturze, odpierania zarzutów oskarżonego w trakcie postępowania sądowego, uciążliwego dochodzenia odszkodowania, czy też domagania się od sprawcy naprawienia szkody.
Niewątpliwie, jeszcze w wielu przypadkach potrzeby pokrzywdzonego przestępstwem nie są dostrzegane. Będąc nieświadomym swoich praw, ofiara przestępstwa gubi się w gąszczu przepisów i procedur prawnych. Nie rozumie poszczególnych instytucji procesowych. Być może są jeszcze w Polsce miejsca, gdzie pokrzywdzony jest lekceważony przez instytucje publiczne, organa wymiaru sprawiedliwości czy inne służby.
Ale także dziś - z pełną odpowiedzialnością można stwierdzić, że poprzez działania o charakterze legislacyjnym, edukacyjnym oraz organizacyjnym, które podjęte zostały w wyniku dostosowania polskiego prawa do norm prawa wspólnotowego, pozycja pokrzywdzonego przestępstwem w naszym kraju zdecydowanie się poprawia. Jednym z przykładów jest wprowadzenie do polskiego systemu prawnego instytucji kompensaty państwowej.
Ustawa o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw umyślnych, uchwalona w lipcu 2005 roku Pz.U. Nr 169, poz. 1415), była następstwem implementacji dyrektywy Rady Unii Europejskiej z 29 kwietnia 2004 roku odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw. 12 czerwca 2009 roku weszła w życie nowelizacja tej ustawy (Dz.U. z 2009 roku, Nr 79, poz. 665), która w zdecydowany sposób usprawni funkcjonowanie tej instytucji.
U podstaw instytucji kompensaty leży zasada, że państwo w określonych ustawą przypadkach przejmuje obowiązek pokrycia kosztów poniesionych przez pokrzywdzonego lub członków jego rodziny, które wywołane zostały przestępstwem. Warunkiem jest, by wydatki te nie zostały sfinansowane z żadnych innych źródeł. Zatem w sytuacji, gdy sprawca: nie został wykryty lub nie naprawił szkody, do której został zobligowany orzeczeniem sądu, nie wypłacił odszkodowania ze względu na brak środków, a leczenie i rehabilitacja wymagały poniesienia dodatkowych kosztów wykraczających poza gwarantowane świadczenia medyczne, pokrzywdzony może ubiegać się o przyznanie kompensaty.
Kompensata państwowa nie jest nową formą odszkodowania za poniesioną przez pokrzywdzonego szkodę, nie jest zadośćuczynieniem za doznaną krzywdę, nie zastępuje sprawcy w obowiązku naprawienia szkody. Jest to świadczenie wypłacane tymczasowo ze środków budżetu państwa, w sytuacji gdy pokrzywdzony nie może uzyskać pokrycia utraconych zarobków, innych środków utrzymania, kosztów leczenia lub rehabilitacji, kosztów pogrzebu od sprawcy lub sprawców przestępstwa, z tytułu ubezpieczenia, ze środków pomocy społecznej lub z innego źródła lub tytułu.
Przyznanie kompensaty nie jest uzależnione od skazania sprawcy. Może ona zostać zasądzona już na etapie wszczęcia postępowania karnego, ewentualnie nawet, gdy odmówiono jego wszczęcia lub umorzono postępowanie ze względu na wystąpienie negatywnych przesłanek procesowych, np. śmierci oskarżonego.
Kto jest uprawniony do uzyskania świadczenia?
Ustawa kompensacyjna w art. 2 wymienia katalog osób, które mogą skorzystać ze świadczenia kompensacyjnego. Do czerwca 2009 roku uprawnionymi do uzyskania kompensaty były osoby pokrzywdzone przestępstwem umyślnym z użyciem przemocy, którzy w wyniku przestępstwa ponieśli średni lub ciężki uszczerbek na zdrowiu. Obecnie obowiązujące przepisy ustawy gwarantują wszystkim kategoriom pokrzywdzonych prawo do kompensaty. Nie jest zatem istotne, czy wnioskodawca jest pokrzywdzony przestępstwem umyślnym czy nieumyślnym, a także czy przestępstwo zostało popełnione z użyciem przemocy, czy też bez. Jedynym kryterium warunkującym przyznanie kompensaty jest zakres uszczerbku na zdrowiu, którego doznał pokrzywdzony. Przepisy ustawy w ślad za regulacją dyrektywy stanowią, że jedynie pokrzywdzeni, którzy w wyniku przestępstwa doznali średniego lub ciężkiego uszczerbku za zdrowiu, mogą dochodzić świadczenia. O tym, czy określone obrażenia stanowią ciężki czy średni uszczerbek lub rozstrój zdrowia, decyduje lekarz wystawiając zaświadczenie. Obdukcja lekarska jest zatem niezbędnym dowodem w sprawie. Pokrzywdzony, składając wniosek o kompensatę, winien dołączyć do niego zaświadczenie lekarskie, z którego wynika, jakiego typu obrażenia poniósł w wyniku przestępstwa. Dodatkowo sąd w trakcie postępowania może dopuścić dowód z opinii biegłego na okoliczność rozmiaru i rodzaju doznanego przez pokrzywdzonego uszczerbku na zdrowiu. Należy przy tym zauważyć, że kompensata przysługuje zarówno pokrzywdzonym, którzy doznali uszczerbku na zdrowiu fizycznym w postaci określonych ran ciętych, złamań, utraty wzroku lub słuchu, ale także tym, którzy w wyniku przestępstwa doznali rozstroju zdrowia psychicznego.
Śmierć pokrzywdzonego
Co w sytuacji, gdy pokrzywdzony w wyniku przestępstwa poniósł śmierć? Uprawnionymi do uzyskania kompensaty są nie tylko pokrzywdzeni przestępstwem. Przepisy ustawy wśród osób, które mogą starać się o świadczenie, wymieniają także małżonka lub osobę pozostającą z pokrzywdzonym we wspólnym pożyciu, dzieci, rodziców, przysposobionego. Warunkiem jest, by osoby te w chwili śmierci pokrzywdzonego pozostawały na jego utrzymaniu. W sytuacji śmierci pokrzywdzonego, osoby najbliższe mogą domagać się kompensaty nie tylko w zakresie zwrotu kosztów pogrzebu oraz środków utrzymania, ale także z tytułu kosztów związanych z jego leczeniem i rehabilitacją. W trakcie postępowania o przyznanie świadczenia sąd będzie badał, czy wnioskodawca, który nie jest pokrzywdzonym, jest osobą najbliższą dla pokrzywdzonego. W tym celu wnioskodawca powinien złożyć dokumenty potwierdzające fakt pozostawania w czasie popełnienia przestępstwa na utrzymaniu ofiary, która na skutek tego przestępstwa poniosła śmierć. Dokumentami tymi mogą być między innymi skrócone odpisy aktów stanu cywilnego lub inne dokumenty potwierdzające fakt pozostawania z pokrzywdzonym we wspólnym pożyciu.
Jakie koszty są refinansowane tytułem kompensaty?
Przed wejściem w życie nowelizacji ustawy kompensacyjnej, a zatem przed czerwcem 2009 roku, tytułem kompensaty można było uzyskać wyłącznie zwrot kosztów leczenia, utraconych zarobków lub innych środków utrzymania oraz kosztów pogrzebu. W orzecznictwie pojawiała się więc wątpliwość, czy - przy tak skonstruowanym zapisie - na poczet świadczenia kompensacyjnego można zaliczyć koszty związane z leczeniem, np. koszty dojazdu do lekarza specjalisty bądź wydatki poniesione na rehabilitację. Znowelizowana treść art. 3 pkt 2 ustawy wprowadza w tym zakresie zasadniczą zmianę. W miejsce terminu koszty leczenia" wprowadzono sformułowanie koszty związane z leczeniem i rehabilitacją". Oznacza to, że pokrzywdzony, który poniósł koszty dojazdu do lekarza lub rehabilitanta, nabył z własnych środków lekarstwa lub sprzęt rehabilitacyjny, protezy, opłacił wizyty u lekarza lub rehabilitanta, wykraczające poza gwarantowane świadczenia w ramach ubezpieczenia, może domagać się zwrotu tych kosztów w ramach kompensaty.
Kto przyznaje kompensatę?
Polska jest jedynym krajem Unii Europejskiej, w którym kompensata przyznawana jest przez sąd. W większości krajów funkcjonują specjalne urzędy powołane do rozpoznawania wniosków o przyznanie kompensaty, w innych państwach kompensata przyznawana jest przez jednostki organizacyjne działające przy ministerstwach lub innych urzędach publicznych.
W Polsce kompensata przyznawana jest przez sąd cywilny w trybie postępowania nieprocesowego. Oznacza to, że pokrzywdzony lub inna uprawniona osoba składa wniosek (formularz dostępny jest między innymi na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości) do sądu rejonowego właściwego dla miejsca swojego zamieszkania. Właściwość sądu jest kolejną zmianą, która została wprowadzona czerwcową nowelizacją. Dotychczas sądem właściwym do spraw kompensacyjnych był sąd rejonowy miejsca popełnienia przestępstwa. Oznaczało to, że osoba musiała udać się do sądu właściwego dla miejsca popełnienia przestępstwa. Czasami oznaczało to wielogodzinną podróż. W sytuacji gdy pokrzywdzony doznał ciężkiego lub średniego uszczerbku na zdrowiu, było to niewątpliwie uciążliwe. Obecnie pokrzywdzony składa wniosek w sądzie swojego miejsca zamieszkania. Regulacja ta jest zdecydowanie korzystniejsza.
Do wniosku o przyznanie kompensaty należy dołączyć odpis odpowiednich orzeczeń wydanych w postepowaniu karnym. Może to być postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, postanowienie o zawieszeniu postępowania w związku z niewykryciem sprawcy, a także wszelkie inne dokumenty, w oparciu o które możliwe będzie ustalenie, że wnioskodawca jest pokrzywdzony przestępstwem. Do wniosku należy także dołączyć zaświadczenie lekarskie oceniające doznany uszczerbek na zdrowiu, a także inne dokumenty w tym rachunki i faktury potwierdzające poniesienie przez pokrzywdzonego określonych kosztów. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że kompensata jest świadczeniem przyznawanym do wysokości realnie poniesionych przez pokrzywdzonego wydatków na leczenie lub rehabilitację, utraconych zarobków lub kosztów utrzymania. Istotne jest, aby pokrzywdzony ubiegający się o przyznanie kompensaty wiedział, że wszelkie rachunki, faktury i przelewy bankowe związane z kosztami leczenia lub rehabilitacji powinny zostać dołączone do wniosku. Kompensata nie jest świadczeniem wypłacanym ryczałtowo. Stąd istotne jest, aby pokrzywdzony już we wstępnej fazie postępowania był świadomy, że wszelkie rachunki i faktury za leczenie i rehabilitację będzie mógł później wykorzystać, ubiegając się o przyznanie świadczenia.
Kompensatę przyznaje sąd, przy czym osobą prowadzącą postępowanie i wydającą orzeczenie może być zarówno sędzia, jak referendarz sądowy. Możliwość orzekania w sprawach kompensacyjnych przez referendarzy sądowych jest kolejną zmianą wprowadzoną przez nowelizację. Obecnie obowiązujące przepisy ustawy dopuszczają możliwość przyznania kompensaty na posiedzeniu niejawnym, a zatem wnioskodawca nie musi stawiać się do sądu i ponosić z tego tytułu dodatkowych kosztów lub być narażonym na niepotrzebny stres. Ustawodawca poprzez nieprocesowy tryb prowadzenia spraw o przyznanie kompensaty, jak również możliwość wydawania orzeczeń przez referendarzy sądowych na posiedzeniu niejawnym, do minimum ograniczył formalizm procesowy i związaną z nim uciążliwość dla pokrzywdzonego w dochodzeniu świadczenia.
Kiedy można złożyć wniosek o przyznanie kompensaty?
Rozwiązaniem ułatwiającym potencjalnemu beneficjentowi ubieganie się o przyznanie świadczenia kompensacyjnego jest również zmiana treści art. 8 ust. 4 ustawy kompensacyjnej. Zmieniony przepis umożliwia bowiem złożenie wniosku o kompensatę także prokuratorowi. Takie rozwiązanie jest korzystne dla ofiary przestępstwa zwłaszcza w sytuacji, gdy jest ona osobą niepełnosprawną, ewentualnie nieporadną życiowo.
Ubiegać się o przyznanie kompensaty można w nieprzekraczalnym terminie dwóch lat od dnia popełnienia przestępstwa. Nie jest przy tym istotne, czy sprawa karna została prawomocnie zakończona. Samo postanowienie o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, z którego wynika tożsamość pokrzywdzonego, jest dokumentem, który w postępowaniu o przyznanie kompensaty może stanowić dowód uzasadniający uprawnienie do uzyskania świadczenia. Pokrzywdzeni często błędnie interpretują przedmiotową regulację, uznając, że termin dwóch lat należy liczyć od dnia zakończenia postępowania karnego. Oczywiście jest to interpretacja nieprawidłowa.
Sąd orzekający w sprawach o kompensatę jest także organem wypłacającym świadczenie. Po uprawomocnieniu się postanowienia o przyznaniu kompensaty, uprawniony zostanie zawiadomiony o możliwości odbioru przyznanych środków. W sytuacji gdy złoży odpowiedni wniosek, środki te zostaną przekazane na jego rachunek bankowy. Sąd może orzec kompensatę do wysokości 12 tysięcy złotych.
Czy kompensata podlega zwrotowi?
Zasadą polskiego prawa karnego jest, że to na sprawcy ciąży obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, zapłaty odszkodowania i zadośćuczynienia. Państwo, a zatem wszyscy obywatele, jedynie w wyjątkowych sytuacjach wkraczają w sferę relacji pomiędzy pokrzywdzonym a sprawcą, zastępując sprawcę w konieczności naprawienia szkody. Dlatego instytucja kompensaty jest tymczasowym świadczeniem wypłacanym pokrzywdzonemu z budżetu państwa. W następstwie wypłaty środków, skarb państwa ma roszczenie zwrotne, czyli musi żądać od sprawcy zapłaty równowartości wypłaconej kompensaty. W tym przypadku prokurator występuje z pozwem przeciwko sprawcy i po uzyskaniu tytułu egzekucyjnego (nakazu zapłaty lub wyroku) może w każdej chwili wszcząć postępowanie egzekucyjne. To rozwiązanie ma także tę zaletę, że sprawa o zwrot kompensaty wszczynana jest przez prokuratora, a nie przez pokrzywdzonego, który z różnych względów dzięki tej regulacji unika kontaktu ze sprawcą. Państwo przejmuje na siebie ciężar dochodzenia zwrotu wypłaconego świadczenia od sprawcy, by w ten sposób odsunąć pokrzywdzonego od kontaktów ze sprawcą.
Nowelizacja ustawy kompensacyjnej wprowadziła obligatoryjną zasadę zwrotu wypłaconej kompensaty przez sprawcę, co ma niewątpliwie prewencyjny i wychowawczy charakter. Sprawca bowiem musi być świadomy, że obowiązek naprawienia szkody pokrzywdzonemu obciąża go także po wypłacie kompensaty.
Pokrzywdzony ma obowiązek zwrócić kompensatę, jeżeli postępowanie karne zakończy się uniewinnieniem lub umorzeniem ze względu między innymi na nikłą społeczną szkodliwość czynu.
Podsumowanie
Dotychczas zastosowanie kompensaty było niewielkie. Wpływ na to miał niewątpliwie brak właściwej wiedzy uprawnionych, brak też kampanii informacyjnej oraz innowacyjność samej instytucji kompensaty. Niewątpliwie także sama regulacja ustawowa z 2005 roku zawierała zbyt wiele ograniczeń. Ministerstwo Sprawiedliwości, po negatywnej ocenie skutków obowiązywania ustawy w dotychczasowej treści, uznało za zasadne znowelizowanie przedmiotowych przepisów tak, by stanowiły one realną pomoc osobom pokrzywdzonym przestępstwem. Rezultaty obowiązywania znowelizowanych przepisów powinny być widoczne już w drugiej połowie 2009 roku.
W.J.
Inne z kategorii
25 XI – Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet
25.11.2024
25 listopada to Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet. Za jego ustanowieniem...
czytaj dalej