Przemoc domowa a spokojne mieszkanie

Aktualności

08.04.2011

Niebieska Linia nr 2 / 2011

Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z dnia 13 lipca 2010 r.) w art. 3 ust. 2 pkt 3 stwierdza, że osobie dotkniętej przemocą w rodzinie udziela się bezpłatnej pomocy, w szczególności w formie: - ochrony przed dalszym krzywdzeniem, przez uniemożliwienie osobom stosującym przemoc korzystania ze wspólnie zajmowanego z innymi członkami rodziny mieszkania oraz zakazanie kontaktowania się i zbliżania się do osoby pokrzywdzonej, - zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie bezpiecznego schronienia w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie, - zapewnienia osobie dotkniętej przemocą w rodzinie, która nie ma tytułu prawnego do zajmowanego wspólnie ze sprawcą przemocy lokalu, pomocy w uzyskaniu mieszkania.

Z powyższego wynika, że rozwiązania prawne dotyczące mieszkania mają fundamentalne znaczenie dla zwalczania i zapobiegania przemocy w rodzinie.

Nowela do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie w istotny sposób rozwija i wzbogaca instrumenty prawa karnego, które mają służyć realizacji przytoczonego ratio legis (łac. uzasadnienie ustawy) omawianych rozwiązań prawnych, co przedstawione zostanie w pierwszej kolejności. Powyższa ustawa w istotny sposób zmienia zawarte w k.k. i k.p.c. przepisy, dotyczące w szczególności orzekania o obowiązku opuszczenia mieszkania przez sprawców przemocy.

Znowelizowana ustawa o zapobieganiu przemocy w rodzinie zasadniczo poszerza także cywilnoprawne instrumenty orzekania o eksmisji (art. 11a) - co zostanie kolejno omówione w dalszej części opracowania. Instrumenty prawa karnego

1. W świetle znowelizowanego (cytowaną na wstępie ustawą) kodeksu postępowania karnego (art. 244 i 275a) policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.

Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. W postępowaniu przygotowawczym środek ten stosuje prokurator na wniosek policji albo z urzędu.

Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie ww. wniosku, zachodzą podstawy do zastosowania wspomnianego środka zapobiegawczego, policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego. Ten środek zapobiegawczy stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.

2. Znowelizowany został także art. 39 Kodeksu karnego, który przewiduje następujące instrumenty:

- obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, - zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, - zakaz zbliżania się do określonych osób, - zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, - nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Następnie zmieniony art. 41a k.k. przewiduje kompetencje sądu do orzeczenia: - obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, - zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, - zakazu zbliżania się do określonych osób, - zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, - nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Środki te wchodzą w grę w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego oraz w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym przemocy przeciwko osobie najbliższej.

Sąd orzeka powyższe obowiązki także w razie skazania na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego.

Istotne jest także upoważnienie sądu do orzekania o tych obowiązkach w razie ponownego skazania sprawcy przemocy. Orzekając zakaz zbliżania się do określonych osób, sąd wskazuje odległość od osób chronionych, którą skazany obowiązany jest zachować.

Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do policji lub innego wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu. Nakaz opuszczenia lokalu na podstawie art. 39 pkt 2e (z powodu przemocy w rodzinie) może więc być orzeczony na okres od roku do lat 10.

Jaka sankcja grozi za nieprzestrzeganie przez sprawcę orzeczonych przez sąd obowiązków?

W świetle art. 244 k.k. kto nie stosuje się do orzeczonego przez sąd obowiązku powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, zakazu kontaktowania się z określonymi osobami, zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego lub zakazu opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu - podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

Instrumenty cywilne

Wypowiedzenie najmu przez właściciela

Zgodnie z art. 11 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów nie później niż na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego właściciel może wypowiedzieć stosunek prawny, jeżeli lokator, pomimo pisemnego upomnienia, nadal używa lokalu w sposób sprzeczny z umową lub niezgodny z przeznaczeniem, zaniedbuje obowiązki dopuszczając do powstania szkód albo niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania przez mieszkańców lub wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali.

Prawa innego lokatora

Jeżeli lokator wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku, inny lokator lub właściciel innego lokalu w tym budynku może wytoczyć powództwo o rozwiązanie przez sąd stosunku prawnego uprawniającego do używania lokalu i nakazanie jego opróżnienia (art. 13).

Eksmisja małżonka lub innego współlokatora

Współlokator może wytoczyć powództwo o nakazanie przez sąd eksmisji małżonka, rozwiedzionego małżonka lub innego współlokatora tego samego lokalu, jeżeli ten swoim rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie (art. 13 ustawy o ochronie lokatorów).

Wykraczanie przez lokatora przeciwko porządkowi domowemu uderza nie tylko we właściciela lokalu, czyli stronę stosunku prawnego, ale narusza także prawa sąsiedzkie. Z tego względu słusznie ustawa chroni także tę grupę zainteresowanych.

Eksmisja w wyroku rozwodowym

Eksmisja współmałżonka, ze względu na jego "rażąco naganne zachowanie" może być orzeczona także w wyroku rozwodowym (art. 58 § 2 k.r.o.). Na tej podstawie eksmisja sprawcy jest możliwa nie tylko w odniesieniu do najmu, ale także w odniesieniu do wszystkich innych form prawnych korzystania z lokalu.

Orzeczenie eksmisji na podstawie art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów lub na podstawie art. 58 § 2 k.r.o. nie daje jednak samo przez się podstaw do przyjęcia, że chodziło o znęcanie się nad rodziną.

W opinii Z. Knypla i B. Nowakowskiego1 przepis ten sprawia wrażenie, jakby został wyrwany z jakiejś większej całości. Skoro mowa w nim o eksmisji orzeczonej przez sąd z powodu znęcania się nad rodziną, to należałoby, ich zdaniem, uregulować wcześniej taką podstawę eksmisji oraz wskazać osoby jej podlegające. Tymczasem "znęcania się nad rodziną" nie wymieniono w ogóle wśród przyczyn rozwiązania najmu i żądania nakazania opróżnienia lokalu. Przepis art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie paw lokatorów nie wyjaśnia o kim mowa, czy o najemcy, czy też o kimkolwiek z jego rodziny. Brak w nim informacji, czyja eksmisja zastała orzeczona, czy najemcy dlatego, że ktoś w jego rodzinie znęcał się nad innymi członkami rodziny, czy sprawcy znęcania się, który nie jest najemcą. Trudno na te pytania odpowiedzieć, zwłaszcza, że omawiany akt prawny nie reguluje stosunku między wynajmującym a członkiem rodziny najemcy.

Do czasu potrzebnej interwencji ustawodawczej celowe jest, aby sądy w uzasadnieniu zawierały stwierdzenie, że w danej sprawie rażąco naganne postępowanie polegało na znęcaniu się nad rodziną.

Eksmisja na podstawie art. 11a ustawy do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Omawiana nowela ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie wprowadziła - oprócz wspomnianych wyżej podstaw orzekania o eksmisji przez sąd karny - dodatkową cywilnoprawną podstawę eksmisji sprawcy przemocy (art. 11a). Jeżeli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia mieszkania.

Ta nowa podstawa prawna znacznie poszerza uprawnienia ofiar przemocy, gdyż dotyczy ona wszystkich form prawnych korzystania z lokalu (a nie tylko najmu). Nie zależy to też od tego, czy osoba domagająca się na tej podstawie eksmisji sprawcy przemocy ma tytuł prawny do lokalu. Eksmitowany na tej podstawie może więc być także wyłączny właściciel tego lokalu, co nie oznacza, że on ten tytuł traci. Zachowując status właściciela, sprawca przemocy zostaje jednak pozbawiony na okres przejściowy uprawnienia do korzystania z przedmiotu własności. Przyspieszeniu postępowania sądowego sprzyjać natomiast będzie to, że sprawy te rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym, po przeprowadzeniu rozprawy. Rozprawa powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku, a rozstrzygnięcie sądu staje się wykonalne z chwilą ogłoszenia.

Jeśli chodzi o czasokres zobowiązania do opuszczenia mieszkania, to podobnie jak w przypadku orzekania o władzy rodzicielskiej, nie jest on określany i trwa tak długo, jak długo postanowienie nie zostanie zmienione lub uchylone - w razie zmiany okoliczności. Do wykonania obowiązku orzeczonego na podstawie ust. 1 stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji obowiązku opróżnienia lokalu służącego zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika.

Obowiązki gminy

W sprawie o opróżnienie lokalu sąd z urzędu zawiadamia gminę właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu w celu umożliwienia jej wstąpienia do sprawy (art. 15 ust. 2 ustawy o ochronie lokatorów). Do udziału gminy w sprawie o opróżnienie lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o interwencji ubocznej, lecz gmina nie musi wykazywać interesu prawnego, a jej przystąpienie następuje po stronie powoda. Gmina zawsze może przystąpić do toczącej się sprawy eksmisyjnej i wspierać osobę domagającą się eksmisji z powodu przemocy w rodzinie, ale niestety w praktyce gminy nie korzystają z tego uprawnienia. Pomocne mogłyby w takich przypadkach być inicjatywy organizacji pozarządowych, domagających się od władz samorządowych, aby uczyniły użytek ze swych uprawnień i udzieliły ofiarom przemocy stosownej pomocy, jak na to pozwalają przepisy i interwencji ubocznej, po stronie powoda. Służyć to powinno wzmocnieniu pozycji prawnej ofiary przemocy w toczącym się procesie.

Kolejną możliwość stwarzają tzw. przepisy prawa miejscowego zawarte w uchwałach rad gmin. Uchwały rad gmin określają, z jakimi osobami w pierwszej kolejności zawierane są umowy najmu lokalu socjalnego. Określają też stawki czynszu za najem takiego lokalu. Warto tu zwrócić uwagę, że np. uchwała m.st. Warszawy Nr LVIII z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie zasad wynajmowania lokali wchodzących w skład mieszkaniowego zasobu miasta stołecznego Warszawy przyznaje pierwszeństwo zawarcia umowy najmu osobom, które pozostają w wyjątkowo trudnej sytuacji zdrowotnej, rodzinnej lub społecznej ze względu na "?istniejącą udokumentowaną przemoc lub inną patologię w rodzinie?".

Zakres ochrony osób eksmitowanych - tymczasowe pomieszczenie (art. 1046 k.p.c.)

W świetle art. 1046 k.p.c., znowelizowanego w 2004r., komornik - wykonując obowiązek opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika, z którego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego - wstrzymuje się z dokonaniem czynności do czasu, gdy gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie lub gdy dłużnik znajdzie takie pomieszczenie. Komornik nie może jednak wstrzymać się z dokonaniem czynności, gdy wierzyciel wskaże takie tymczasowe pomieszczenie.

Tymczasowe pomieszczenie powinno: nadawać się do zamieszkania, zapewniać co najmniej 5 m2 powierzchni mieszkalnej na osobę, znajdować się w tej samej miejscowości lub pobliskiej, jeżeli zamieszkanie w takiej miejscowości (pobliskiej) nie pogorszy nadmiernie warunków życia osób przekwaterowanych.

W ocenie sędziów Trybunału Konstytucyjnego, art. 1046 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego nakazujący komornikowi wstrzymanie eksmisji z powodu braku lokalu zastępczego dla osoby eksmitowanej jest niezgodny z Konstytucją.

Sprawa w Trybunale Konstytucyjnym (sygn. akt K 19/06) dotyczyła Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) o sprawdzenie, czy zachodzi zgodność z Konstytucją treści artykułu 1046 § 4 Kodeksu postępowania cywilnego, który nakazuje komornikowi wstrzymanie wykonania wyroku eksmisji z powodu braku lokalu zastępczego dla osoby eksmitowanej do czasu, gdy gmina wskaże tymczasowe pomieszczenie, bądź zamienne, lub gdy dłużnik znajdzie takie pomieszczenie.

Problem pojawił się na skutek kierowanych do RPO skarg od osób, które nie mogły w praktyce wyegzekwować prawa do przejęcia mieszkań po osobach wyeksmitowanych i dotyczył też wykonania obowiązku opróżnienia lokalu mieszkalnego orzeczonego wyrokiem sądowym z powodu znęcania się nad rodziną.

W ocenie TK w obu przypadkach przepis ten pozostaje w niezgodzie z Konstytucją z powodu niedoprecyzowanych zapisów. Z jego wykładni nie wynika jednoznacznie, że to gmina jako podmiot ma obowiązek wskazać takie pomieszczenie. Nie precyzuje też czasu, w jakim eksmitowana osoba może przebywać w tymczasowym lokalu i kiedy powinna go opuścić.

Trybunał Konstytucyjny orzekł też, że brak lokalu zastępczego dla eksmitowanego nie może wstrzymywać wykonania eksmisji. Aby jednak uniknąć wyrzucania ludzi na tzw. bruk odroczył wykonywanie wyroków o eksmisji na okres 12 miesięcy, zobowiązując jednocześnie ustawodawcę (Sejm RP) do zmiany odpowiednich przepisów i precyzyjnego określenia warunków, jakie powinno spełniać pomieszczenie tymczasowe.

Eksmisja w przypadku "znęcania się nad rodziną"

Podstawowym instrumentem ochrony osób, w stosunku do których zapadło już orzeczenie nakazujące opróżnienie lokalu, jest przepis art. 16 ustawy o ochronie praw lokatorów. Zgodnie z nim wyroków eksmisyjnych nie wykonuje się w okresie od dnia 1 listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli zobowiązanemu nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie.

Z punktu widzenia ofiar przemocy istotne znaczenie ma art. 17 ustawy o ochronie praw lokatorów. Przepis ten ochronę ofiary przemocy traktuje jako priorytetową, uchylającą ogólną ochronę przed eksmisją w okresie zimowym. Nie stosuje się w stosunku do takiego sprawcy przepisów, w świetle których sąd może przyznać eksmitowanemu prawo do lokalu socjalnego dostarczanego przez gminę. Ochrona przed eksmisją w okresie zimowym nie przysługuje, gdy eksmisję orzeczono przez sąd z powodu znęcania się nad rodziną. Pojęcie "znęcania się nad rodziną" jest węższe niż wymienione w art. 13 ust. 2 ustawy o ochronie praw lokatorów pojęcie "rażąco nagannego postępowania uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie", stanowiące podstawę dla żądania eksmisji współnajemcy. Znęcanie się nad rodziną w każdym razie jest rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwiającym wspólne zamieszkiwanie i wyrok eksmisyjny wydany na tej podstawie może i powinien być wykonany także w okresie zimowym. Ważne jest, aby w wyroku znalazło się odwołanie do tej przesłanki.

Pod adresem ustawodawcy należałoby postulować, aby przesłanka eksmisji z powodu znęcania się nad rodziną była wyraźnie wymieniona w cytowanym przepisie, co wyeliminowałoby trudności ze stosowaniem tego przepisu w przypadku, gdy w wyroku eksmisyjnym brak jest wyraźnego ustalenia, że miało miejsce znęcanie się nad rodziną.

Z uwagi na małą skuteczność powyższych cywilnoprawnych form ochrony ofiary przemocy w rodzinie przez usunięcie z lokalu sprawcy, należy postulować zmiany także w prawie mieszkaniowym, z uwzględnieniem wszystkich form prawnych korzystania z mieszkań. Z uwagi na długotrwałość spraw mieszkaniowych warto rozważyć utworzenie - wzorem innych państw - wyspecjalizowanych w tego typu sprawach sądów mieszkaniowych. Tym większe znaczenie ma wprowadzone nowelizacją ustawy przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie przedstawionych wyżej nowych, zarówno cywilnoprawnych, jak i prawno-karnych form orzekania o eksmisji (obowiązku opuszczenia mieszkania przez sprawcę). Z uwagi na charakter rozstrzygnięć sądu karnego, zakładający, że nakaz opuszczenia mieszkania będzie orzekany na czas określony (w przypadku sądu karnego od roku do 10 lat) nie będzie stanowił definitywnej ingerencji w prawa cywilne stron, konieczna jest zmiana prawa cywilnego i procedury cywilnej. Chodzi o to, aby definitywne rozstrzygnięcie o mieszkaniu przez sąd cywilny zapadło nie później niż trwanie tymczasowego nakazu opuszczenia lokalu wydanego przez sąd karny.

Dopiero odpowiednie zsynchronizowanie przepisów wszystkich działów prawa w tej dziedzinie zapewni skuteczność wzmacniających się wzajemnie instrumentów prawnych. Szybka eksmisja sprawcy przemocy jest bowiem słusznie uznawana za niezwykle istotny i skuteczny sposób zwalczania i zapobiegania przemocy w rodzinie.

dr Krystyna Krzekotowska - wykładowca w Wyższej Szkole Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego w Warszawie.

K.K.