Sponiewierana starość

Niebieska Linia nr 5 / 2016

Badania pokazują, że osoby starsze najczęściej są krzywdzone i zaniedbywane w środowisku rodzinnym, a sprawcami przemocy przeważnie są ich dorosłe dzieci. Analiza Niebieskich Kart w powiecie krakowskim pokazała, że co szósty senior doznaje różnych form przemocy, a ponieważ osoby starsze znacznie częściej mogą ukrywać fakt krzywdzenia, skala zjawiska może przekraczać prezentowane w artykule dane nawet kilkukrotnie.

Zapobieganie przemocy wobec osób starszych nabiera szczególnego znaczenia zwłaszcza w kontekście postępującego starzenia się społeczeństwa. Podjęcie kwestii nadużyć wobec osób starszych przez czołowe światowe organizacje (World Health Organization, United Nations, European Commission), świadczy niewątpliwie o tym, iż jest to poważny problem społeczny, który aktualnie wpisuje się w wyzwania o zasięgu globalnym. Przemoc w rodzinie, w tym także przemoc wobec osób starszych, ma swoje poważne, długotrwałe następstwa nie tylko dla krzywdzonej jednostki, ale także dla całej rodziny i społeczeństwa. W artykule przedstawię niektóre z uzyskanych wyników badań dotyczących przemocy wobec osób starszych. Całościowy opis badań został opublikowany w pracy mojego autorstwa, zatytułowanej Osoby starsze jako ofiary przemocy domowej. Ujęcie wiktymologiczne.

Założenia metodologiczne

W przeprowadzonych badaniach poddano analizie 217 przypadków, w których ofiarami przemocy domowej były osoby starsze. Uzyskane dane pochodzą z Niebieskich Kart, założonych przez funkcjonariuszy Policji, na terenie miasta Krakowa i powiatu krakowskiego. Analizowane dokumenty zostały zarejestrowane przez Policję podczas interwencji związanych z przemocą w rodzinie, w ciągu pełnego roku kalendarzowego. W badaniach wzięto pod uwagę tylko te przypadki, kiedy pokrzywdzonymi były osoby mające minimum 60 lat.

W poniższej analizie posłużono się terminologią i kategoriami przyjętą w formularzu Niebieska Karta. W dokumencie tym brak niestety informacji na temat sytuacji społeczno-ekonomicznej ofiar i sprawców.

Dane, pochodzące z analizy dokumentów policyjnych Niebieskie Karty, obejmują podstawowe informacje metryczkowe ofiar przemocy. Aby dokonać bardziej szczegółowej analizy, wyszczególniono trzy grupy badanych. W pierwszej grupie badanych zdecydowaną większość stanowią kobiety (83,8%). Większość z nich znajduje się w wieku od 60 do 69 lat (45,1%). Co trzecia osoba pokrzywdzona ma maksymalnie 79 lat (30,4%), zaś blisko co piąta – minimum 80 lat (19,8%). Większość pokrzywdzonych pochodzi z miasta (54,84%). W większości przypadków pokrzywdzeni są rodzicami sprawców; najczęściej osobą pokrzywdzoną jest matka (47%), ale prawie co trzecia pokrzywdzona w tej grupie to małżonka/partnerka sprawcy.

Kolejną grupę stanowią przypadki, kiedy zarejestrowano dwie osoby pokrzywdzone. Była to 15 przypadków ze wsi, z czego większość sprawców to mężczyźni w wieku poniżej 60 lat. Najczęściej ofiarami były dzieci, w co czwartym przypadku rodzice sprawców lub diada – żona i dziecko. Trzecią wyszczególnioną grupę sprawców stanowili mężczyźni (84,7%) zamieszkujący miasto (74,6%), mieszkający razem z pokrzywdzonymi (70,9%). W tej grupie przeważały osoby w wieku 41–55 lat (27,6%), natomiast, co piąty sprawca (21,6%) był w przedziale wiekowym 56–70 lat.

Najmniejszy procentowo udział stanowią sprawcy w wieku maksymalnie 40 lat (17%) oraz powyżej 70 roku życia (12,4%). Uwzględniając stopień pokrewieństwa, większość sprawców to potomstwo pokrzywdzonych. Najczęściej (blisko co drugi przypadek) osobą stosującą przemoc był dorosły syn (47,9%), podczas gdy córki, jako sprawczynie, stanowiły niespełna 10%. Blisko co trzeci sprawca – to mąż lub partner osoby pokrzywdzonej (27,62%). W co czwartym przypadku, sprawca był pod wpływem alkoholu.

Skala zjawiska przemocy wobec osób starszych

Analiza Niebieskich Kart, które odnoszą się do odnotowanych przez Policję interwencji, wskazuje, że na przestrzeni pełnego roku kalendarzowego przemoc wobec starszych stanowiła 15,3% ogółu ujawnionej przemocy domowej na terenie Krakowa, a więc prawie co 6. senior jest krzywdzony w środowisku rodzinnym, a należy pamiętać, że są to jedynie dane ujawnione. Ogólna liczba interwencji Policji na terenie Krakowa i powiatu krakowskiego zakończona wszczęciem procedury Niebieskie Karty wyniosła w 2010 roku 1419 przypadków, z czego aż 217 odnosiło się do przemocy wobec osób starszych (w wieku 60+). Komenda powiatowa odnotowała 777 przypadków interwencji, z czego 118 to przemoc wobec osób starszych, podczas, gdy komendy miejskie ujawniły 642 interwencje, w tym 99 przypadków przemocy wobec osób starszych.

Uzyskane informacje wskazują, że niezależnie od ogólnej liczby zgłoszonych interwencji, przemoc wobec osób starszych w poszczególnych komendach Policji stanowiła od 11% do 21,3%, co daje średnią około 15,3%. Dane te potwierdzają, że zjawisko przemocy wobec osób starszych nie ma charakteru incydentalnego i wskazują na analogiczność jej występowania niezależnie od miejsca, gdzie została zgłoszona. Osoby pokrzywdzone podczas wywiadów narracyjnych wyraźnie podkreślały, iż interwencja Policji i uruchomienie procedury Niebieskie Karty pozwoliły im odzyskać częściowe poczucie bezpieczeństwa, zacząć rozmawiać o problemie oraz sprawiły, że sprawca przestał się czuć bezkarnie.

Rodzaje stosowanej przemocy wobec seniorów

Wśród ujawnionych typów przemocy domowej wobec osób starszych najczęściej zdarzała się przemoc psychiczna – 97,2%, były to wyzwiska (90,1%), poniżanie (78,5%), krytykowanie (77,9%) oraz stosowanie gróźb (77,3%) i ośmieszanie (68,7%).

Przemoc fizyczna występowała w 76% zgłoszonych interwencji. W wielu przypadkach osoby starsze doznawały jednocześnie wielu form przemocy fizycznej: 77,5% doznało jednocześnie uderzenia i popychania, a 66,7% popychania i policzkowania. Dane z Niebieskich Kart wskazują, że w przypadku przemocy w rodzinie, przemoc psychiczna bardzo często występuje razem z przemocą fizyczną – np. policzkowania oraz gróźb jednocześnie doświadczyło aż 92,4% ofiar, aż 84,9% osób starszych było równocześnie policzkowanych i ośmieszanych oraz doświadczyło ośmieszania i wykręcania rąk (79,4%).

Przemoc ekonomiczna miała miejsce w 46,5% przypadkach przemocy domowej, a więc tego rodzaju nadużyć doznał blisko co drugi starszy człowiek. Najrzadziej występującą formą była przemoc seksualna – 2,8%. Wśród innych nadużyć wobec starszych wyniki badań ujawniły także groźby karalne, których doznało 151 osób, z 217 zgłoszonych przypadków przemocy, co stanowi aż 69,6%.

Wśród najczęściej występujących obrażeń cielesnych u ofiar przemocy pojawiły się zasinienia (33,2%), zadrapania (27,6%) i krwawienia (19,3%), ale odnotowano także poparzenia oraz rany cięte.

Z danych zawartych w analizowanych Niebieskich Kartach wynika, że w blisko co drugim przypadku (48,6%) przemoc miała charakter ciągły. Analiza poprzednich zgłoszonych incydentów przemocy pokazała, że w 84,3% przypadków były to akty przemocy psychicznej, w 68,9% przemocy fizycznej, a 6,9% przypadków dotyczyło przemocy seksualnej. Należy pamiętać, że fakt, iż przemoc wobec osób starszych pojawia się w relacjach rodzinnych, stanowi barierę w jej ujawnianiu. W związku z tym wyniki dotyczace zgłoszeń poprzednich incydentów mogą nie być do końca wiarygodne. Zjawisko to potwierdzają także wyniki badań prowadzonych na całym świecie, które pokazują, że przemoc wobec starszych jest widoczna w wielu społeczeństwach, bez względu na stopień ich rozwoju gospodarczego, kulturalnego czy moralnego. Potwierdzają to również badania prowadzone przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (Jaszczak-Kuźmińska, Michalska, 2010; Stożek, 2009; Korzeniowski, 2009), które pokazały, że blisko połowa Polaków spotkała się z przypadkami przemocy fizycznej, ekonomicznej i psychicznej wobec osób starszych w rodzinie oraz badania Instytutu Psychologii PAN, które ujawniły, że kilkadziesiąt procent Polaków dostrzega przemoc wobec osób starszych poza własną rodziną.

Statystyczny profil ofiary

Osoby starsze są szczególnie narażone na przemoc w rodzinie, głównie ze względu na fakt, że znajdują się w sytuacji zależności i dysproporcji siły wobec sprawcy. Relacje rodzinne często są jednym z powodów, dla którego przypadki przemocy nie są zgłaszane. Przyczyną braku zgłoszeń może być choćby uczucie wstydu, lęk i strach, poczucie winy, mity społeczne czy obawa przed umieszczeniem w ośrodku opieki. Analiza danych policyjnych wskazuje, że najczęściej sprawcami przemocy są dorosłe dzieci – 57,1%. W wywiadach narracyjnych [1] osoby starsze, będące ofiarami przemocy, przyznawały, że najtrudniejszym krokiem w przełamaniu bariery milczenia była zależność emocjonalna od sprawcy oraz poczucie winy za zgłoszenie przemocy i próby szukania pomocy. Badani wspominają ten etap następująco: walczyłam ze sobą jakieś 4-5 lat, zanim to zgłosiłam, najgorsze jest, żeby się przełamać – jak to przeciwko własnemu dziecku występuję…? przecież jestem matką, a każda matka broni swojego dziecka (K3); ja sobie nie wyobrażałam wcześniej, żebym poszła donieść na własne dziecko na Policję (K5); męczyłem się z tym chyba 2 lata, zanim się zdecydowałem, żeby zgłosić (…) wie pani, w końcu to syn... choćby najgorszy, ale zawsze syn! (M). Badania prowadzone przez Lau & Kosberg (1979) sugerują, że co 3 osoba starsza, z rozpoznaną przemocą, zaprzecza jej występowaniu.

Wśród ogółu zarejestrowanych ofiar przemocy najczęściej osobą pokrzywdzoną była matka (47%), a następnie żona/partnerka sprawcy (29,5%). Co dziesiątą ofiarą przemocy był ojciec, znacznie rzadziej natomiast teść, babcia oraz dziadek, wujek i rodzeństwo. Niezwykle ważne są również dane policyjne dotyczące płci ofiar oraz sprawców przemocy. Analiza materiału dokonana pod tym kątem pozwala stwierdzić, że zdecydowanie najczęściej ofiarą przemocy ze strony mężczyzn jest kobieta (87,4%). Przeprowadzone analizy danych na podstawie dokumentów policyjnych potwierdzają, że w grupie osób starszych kobiety częściej doznawały przemocy psychicznej związanej z izolacją od otoczenia (izolacja, ograniczanie kontaktów, kontrolowanie) ze strony mężów. W relacjach kobiety–ofiary i sprawcy–męża często pojawia się specyficzna relacja – zjawisko zniewolenia i kontroli, której celem jest absolutna dominacja nad kobietą i utrzymanie patriarchatu (Stark, 2007). W takiej sytuacji ofiara doświadcza ograniczania kontaktów, prowadzącego do całkowitej izolacji i kontroli. Kobieta, będąc ofiarą przemocy, podporządkowuje się żądaniom i potrzebom sprawcy, postrzega go jako wszechwładnego i wszechobecnego. Próby przeciwstawienia się tej sytuacji prowadzą do stosowania coraz bardziej wymyślnych sposobów na izolowanie ofiary, w efekcie których osoba krzywdzona zostaje usidlona (efekt niewidzialnej klatki), a w miarę upływającego czasu podejmowanie prób wydostania się spod kontroli, powodują nasilenie fizycznej bądź psychicznej przemocy ze strony sprawcy.

Profil statystycznego sprawcy przemocy

Sprawcami przemocy wobec osób starszych najczęściej są mężczyźni. Połowa sprawców przemocy to dorośli synowie, a co trzeci sprawca to mąż/partner ofiary. Córki, zięciowie/synowe oraz wnuki to znacznie rzadsi sprawcy przemocy w stosunku do osób starszych. Wnioski, jakie płyną z badań prowadzonych nad przemocą w tej grupie populacyjnej wskazują, że dorosłe dzieci są częściej sprawcami nadużyć ekonomicznych niż pozostali sprawcy (np. mężowie). Podobny obraz wyłonił się z analizy materiałów policyjnych w Wydziale Prewencji KWP w Białymstoku, w świetle których statystyczną ofiarą była kobieta doświadczająca przemocy ze strony partnera lub dorosłego dziecka, a sprawcą był najczęściej członek rodziny płci męskiej: mąż, partner życiowy bądź syn (Petelski, Cichoń, 2010).

Ważnym aspektem jest także miejsce zamieszkania sprawcy. W sytuacji, kiedy ofiara zamieszkiwała razem ze sprawcą, znacznie częściej była poszkodowana – w 154 przypadkach przemocy (na 217 interwencji) ofiary zamieszkiwały wspólnie ze sprawcą. Podobne wyniki w badaniach uzyskali Johnson i Eastman (1986), w świetle których w większości przypadków przemocy wobec starszych ofiarami były kobiety wspólnie zamieszkujące ze sprawcą nadużyć. Przeprowadzone badania oraz literatura przedmiotu potwierdzają, że najczęściej sprawcą przemocy w rodzinie wobec osób starszych jest dorosły syn oraz mąż/partner (Halicka, Sidorczuk, 2010).

Wnioski i postulaty profilaktyczne

Celem przeprowadzonych analiz było ustalenie form przemocy wobec osób starszych oraz zakresu występowania tego zjawiska. Skala zjawiska nadal nie jest do końca poznana, ponieważ jest to wciąż ukrywany problem społeczny. Analiza Niebieskich Kart, które dotyczą zarejestrowanych przez Policję interwencji wskazuje, że na przestrzeni pełnego roku kalendarzowego odnotowano 1419 przypadków przemocy domowej na terenie Krakowa (miasta i powiatu), z czego aż 217 odnosiło się do przemocy wobec osób starszych, co stanowi 15,3% ogółu ujawnionej przemocy. Warto wspomnieć, że powyższe dane w rzeczywistości mogą być o wiele większe, przede wszystkim dlatego, że istnieje wiele czynników, które negatywnie wpływają na ujawnianie zdarzeń związanych z przemocą, a szczególnie, jeśli chodzi o osoby starsze. Strach, poczucie wstydu, obawa o własne życie, znaczne pogorszenie statusu materialnego, zemsta ze strony sprawcy mogą skutecznie odwodzić ofiary od zgłaszania przypadków krzywdzenia. Osoby starsze znacznie częściej mogą ukrywać występowanie przemocy w rodzinie niż pozostałe osoby. W związku z tym należy mieć na uwadze, że skala zjawiska może przekraczać prezentowane dane nawet kilkukrotnie.

W profilaktyce przemocy wobec osób starszych fundamentalną rolę odgrywa zmiana postaw społecznych i przełamywanie stereotypów. Jest to długofalowe zadanie, które należy realizować poprzez edukację całego społeczeństwa, począwszy od najmłodszego pokolenia. Zasadniczą rolę odrywają w tej kwestii pedagodzy, którzy w procesie dydaktyczno-wychowawczym mają możliwość oddziaływania nie tylko na postawy dzieci, ale również ich rodziców, a zatem potencjalnych opiekunów osób starszych. W realizację tego zadania winny włączyć się także organizacje pozarządowe, media i Kościół.

Warto organizować integracyjne spotkania międzypokoleniowe, w czasie których istniałaby możliwość wzajemnego poznania się, porozmawiania o trudnościach życia codziennego, ale także o pasjach i radościach. Takie spotkania sprzyjałyby przełamywaniu stereotypów i budowaniu pozytywnych relacji międzygeneracyjnych, a przede wszystkim chroniły osoby starsze przed izolacją społeczną.

Ważną kwestią jest uświadomienie samych seniorów na temat ich praw oraz instytucji i miejsc w środowisku lokalnym, gdzie mogą uzyskać nieodpłatną pomoc. Dobrym rozwiązaniem byłby telefon zaufania (bezpłatna infolinia) przeznaczona tylko dla seniorów. Istotne jest również podjęcie działań profilaktycznych związanych z obiążeniami, jakich doświadczają opiekunowie osób starszych. W sytuacjach całkowitej zależności funkcjonalnej seniorów od swych opiekunów, którymi pozostają głownie dorosłe dzieci, konieczne staje się zapewnienie doraźnego wsparcia w sprawowaniu opieki przez np. pielęgniarki, gerontopedagogów, siostry PCK, które mogłyby odciążyć opiekuna osoby starszej, np. na kilka godzin dziennie. Tego rodzaju rozwiązania doraźne winni być dostępne bez zbędnej biurokracji.

Zakończenie

Prowadzenie badań nad zjawiskiem przemocy wobec osób starszych, gromadzenie danych na temat jego skali w Polsce nie jest łatwym zadaniem. Trudność stanowią chociażby brak właściwych narzędzi badawczych, a przede wszystkim ograniczone możliwości dotarcia do badanej populacji. Przemoc – zwłaszcza w relacjach rodzinnych – zawsze wiąże się z poczuciem wstydu, poniżenia i winy, stąd jej zgłaszanie rodzi taki opór wśród ofiar przemocy. Ze względu na wiele czynników potencjalnie wpływających na wielkość danych, ocena zjawiska nadużyć wobec osób starszych może być niewłaściwie oszacowana i niedowartościowana. Oprócz negatywnych emocji, ofiary często są przekonane o bezskuteczności ścigania sprawców. Dlatego ze względu na nasilanie się zjawiska przemocy w stosunku do osób starszych, bardzo ważne jest prowadzenie dalszych eksploracji i analiz, które przyczynią się do powstawania programów pomocowych i przeciwdziałania przemocy. Ważne jest również promowanie społecznych sieci wsparcia oraz intensyfikacja działań na rzecz poprawy relacji w środowisku rodzinnym.

dr Jolanta Maćkowicz – doktor nauk humanistycznych, wykładowczyni Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, członkini Zespołu Pedagogiki Społecznej przy Komitecie Nauk Pedagogicznych PAN.

________________

[1] Zob więcej: J. Maćkowicz, Osoby starsze jako ofiary przemocy domowej. Ujęcie wiktymologiczne, Impuls 2015.

BIBLIOGRAFIA:

European Commission, Health and Long-Term Care in the European Union, 2007. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_283_en.pdf. [23.08. 2016]

Gotfryd, P. (2009). Przemoc finansowa wobec osób starszych, Niebieska Linia, nr 3.

Halicka, M., Sidorczuk A. (2010). Sprawcy przemocy w rodzinie [w:] M. Halicka, J. Halicki /red/ Przemoc wobec ludzi starych, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.

Jaszczak-Kuźmińska, D., Michalska, K.(2010) /red/ Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, Wyd. PARPAMEDIA, Warszawa.

Johnson, T. (1986). Critical Issues in the definitione of elder mistreatment, [w:] K. Pillemer, R. Wolf /red./ Elder abuse: Conflict in the Family, Auburn House, Dover.

Korzeniowski K. Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych - raport z badania ogólnopolskiego, PAN, Warszawa 2009, http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/Przemoc%20w%20rodzinie/przemoc_spol.pdf [22.08. 2016].

Lau, C., Kosberg, J. (1979). Abuse of eldery by informal care providers, ,,Ageing (wrzesień-październik);

Maćkowicz, J. (2015). Osoby starsze jako ofiary przemocy domowej. Ujęcie wiktymologiczne, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Petelski, A., Cichoń, E. (2010). Przemoc z udziałem ludzi starych w świetle materiałów Komendy Wojewódzkiej Policji w Białymstoku [w] M. Halicka; J. Halicki /red./ Przemoc wobec ludzi starych, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.

Stark, E. (2007). Coercive Control. How Men Entrap Women in Personal Life, New York: Oxford University Press.

Stożek, M. (2009). Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Instytut Psychologii i Zdrowia, Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne.

United Nations (2002), United Nations International Plan of Action on Ageing, http://www.un.org/en/events/pastevents/pdfs/Madrid_plan.pdf. [22.08.2016].

World Health Organization, European report on preventing elder maltreatment, 2011, http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0010/144676/e95110.pdf [22.08.2016]

Inne z kategorii

Zostań KONSULTANTEM(-TKĄ) w poradni telefonicznej 116 123

22.11.2024

Niebieska Linia IPZ poszukuje:

czytaj dalej

Kompensata państwowa [WEBINAR]

28.06.2024

Czym dokładnie jest kompensata państwowa? Jakie są jej podstawowe...

czytaj dalej