Tyle świetnych przepisów i...

Niebieska Linia 4/2012

Przemoc w rodzinie a Temida 2011

Dane statystyczne dotyczące funkcjonowania nowych instytucji, mających na celu skuteczniejsze oddziaływanie na sprawców przemocy pokazują, że dobre narzędzie to dopiero połowa sukcesu. Druga połowa to wiedza i umiejętności, by chcieć i móc korzystać z nowych instytucji prawa.

Rok 2011 był pierwszym pełnym tzw. okresem statystycznym, w trakcie którego zarówno organy ścigania, jak i wymiaru sprawiedliwości, mogły realizować nowe instytucje prawa karnego materialnego (Kodeks karny, zwany dalej kk"), procesowego (Kodeks postępowania karnego, zwany dalej kpk") oraz wykonawczego (Kodeks karny wykonawczy, zwany dalej kkw"), wprowadzone ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842), która weszła w życie w dniu 1 sierpnia 2010 r.

W szczególności chodzi tu o nowe środki zapobiegawcze w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego, zajmowanego wspólnie z osobą pokrzywdzoną, zakazu zbliżania się na określoną odległość, czy też wprowadzenie nowej, szybkiej procedury związanej z zarządzeniem wykonania zawieszonej kary pozbawienia wolności bądź odwołania warunkowego zwolnienia z zakładu karnego.

Poniżej chciałbym zatem przedstawić Państwu informacje dotyczące działań organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie na poszczególnych etapach postępowania karnego, obejmujące zarówno wspomniane powyżej nowe instytucje, jak i dotychczasowe narzędzia instytucjonalne.

Postępowanie przygotowawcze

Na wstępie należy zaznaczyć, że ustawą o  zmianie ustawy o  przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (o której wspomniano powyżej) dodano do Kodeksu postępowania karnego, przepis art. 275a przewidujący środek zapobiegawczy w postaci nakazania oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego, zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Środek ten stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące (art. 275a § 4 kpk)¹.

W 2011 r., wg danych statystycznych Prokuratury Generalnej, liczba podejrzanych wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci nakazu opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275a § 1 kpk) -wyniosła aż 849!

W porównaniu do 2010 r., w którym zastosowano 209 tego rodzaju środków, należy odnotować znaczący (czterokrotny) przyrost liczbowy, co oznacza, że instytucja ta sprawdziła się i jest stosowana przez prokuratorów.

Z danych Prokuratury Generalnej wynika ponadto, że w 2011 r.:

- liczba podejrzanych o przestępstwa z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec członka rodziny, wobec których zastosowano dozór policji pod warunkiem opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 275 § 3 kpk) - wyniosła 505 (2010 r. - 337),

- liczba podejrzanych o wymienione wyżej przestępstwa, wobec których zastosowano dozór Policji z jednoczesnym zobowiązaniem do powstrzymania się od kontaktu z pokrzywdzonym (art. 275 § 2 kpk) - wyniosła 1280 (2010 r.-871).

Powyższe dane potwierdzają trend wzrostowy oddziaływań na osoby stosujące przemoc w rodzinie przez prokuratorów, poprzez stosowanie większej liczby środków zapobiegawczych, mających na celu odizolowanie osoby stosującej przemoc od osoby pokrzywdzonej.

Pozostałe dane statystyczne dotyczące działalności organów prokuratury wskazują na znaczny wpływ oskarżyciela publicznego na ostateczny kształt orzecznictwa: jego struktury, rodzajów kar i ich wymiaru. Coraz bardziej popularny w ostatnich latach konsensualny sposób kończenia spraw sądowych, poprzez zastosowanie instytucji wniosku prokuratora o wydanie wobec sprawcy wyroku skazującego i orzeczenie uzgodnionej z oskarżonym kary lub środka karnego (art. 335 § 1 kpk), a także wniosek oskarżonego o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego (art. 387 § 1 kpk) ma znaczący wpływ na kształt orzecznictwa sądów powszechnych.

Wskazać trzeba, że w 2011 r. z art. 335 § 1 kpk, za przestępstwo znęcania się z art. 207 § 1 kk skazano 3937 osób (2010 r. - 3883), a z art. 387 § 1 kpk 2774 (2010 - 2.655), co łącznie stanowi 6711 skazań (2010 r. - 6538), tj. 49%² wszystkich  skazań z art. 207 § 1 kk (2010-48%, 2009 r. - 42%).

Nie ma najmniejszych wątpliwości, że instytucje te są niezwykle potrzebne i przyczyniają się do szybkiego zakończenia postępowań karnych, bez potrzeby kierowania tych spraw na rozprawy. Jasny jest także trend legislacyjny, stale rozszerzający katalog spraw, które mogą zakończyć się w wyniku swoistej ugody oskarżonego z oskarżycielem publicznym. Wobec ogromnej liczby spraw wpływających co roku do sądów (ponad 3 min spraw), jest to konieczne narzędzie, służące do szybkiego i sprawnego kończenia spraw, które nie wymagają rozpoznania na rozprawie.

Istotne jest, aby ogromny wpływ prokuratury na ostateczny kształt orzecznictwa w Polsce był uświadamiany przez Prokuraturę Generalną, zwłaszcza w kontekście możliwości kształtowania odpowiedniej polityki karnej wobec różnych rodzajów przestępczości oraz wzięcia na siebie części odpowiedzialności za konsekwencje takiej struktury orzekanych kar.

Postępowanie rozpoznawcze

Zanim przejdę do analizy danych statystycznych dotyczących przestępstwa znęcania się (art. 207 § 1 kk), chciałbym pokrótce przedstawić informacje ogólne, dotyczące wszystkich rodzajów przestępstw, co także będzie miało znaczenie przy omawianiu danych z art. 207 § 1 kk.

W 201 1 r. w sądach rejonowych w Polsce skazano ogółem 416 637 osób³ (2010-412 930, 2009 r. - 410 269 osób).

Rys. 1. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w sądach rejonowych w Polsce w 2011 r.

Na uwagę zasługuje fakt zwiększenia liczby orzeczeń kary ograniczenia wolności, w szczególności kosztem kary pozbawienia wolności, co należy ocenić niezwykle pozytywnie. Odsetek wzrostu nie jest duży, jednakże wobec malejącego trendu stosowania kary ograniczenia wolności w ostatnich latach, świadczy o przełamaniu niechęci sądów do orzekania tego rodzaju kary.

Rys. 2. Skazani w sądach I instancji (rejonowych  i  okręgowych) – za wszystkie przestępstwa w latach 1999-2011

Analiza rys. 2. wskazuje, że w chwili obecnej utrzymuje się trend płaski, tj. podobna liczba skazań w ostatnich czterech latach. Na razie nie sposób prognozować, czy trend ten pójdzie w górę, czy też będzie spadać. Zależy to od wielu czynników, począwszy od demografii, przez sytuację gospodarczą, na działalności samego ustawodawcy (penalizacja kolejnych zachowań) skończywszy.

Orzecznictwo sadów powszechnych dotyczące przemocy w rodzinie

Przy opracowywaniu danych statystycznych dotyczących zjawiska przemocy w rodzinie, oparto się na danych statystycznych dotyczących przestępstwa z art. 207 § 1 kk. Należy przy tym pamiętać, że przemoc w rodzinie wykracza znacznie swoim zakresem przedmiotowym poza znamiona ustawowe przestępstwa znęcania się nad osobami najbliższymi. Można powiedzieć, że przestępstwo znęcania się jest najbardziej jaskrawym przykładem przemocy w rodzinie, jednakże nie odzwierciedla całości tego zjawiska, a jedynie jego część.

W sądowych formularzach statystycznych za rok 2011 po raz pierwszy uwzględniono statystyki przestępstw kwalifikujących się jako przemoc w rodzinie wg art. 2 pkt 2 ustawy o  przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Są to m.in.: art. 148 § 1 - 4 kk - zabójstwo; art. 156 § 1 -3 kk - spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka; art. 157 § 1 kk - spowodowanie średniego i lekkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka; art. 189 kk - pozbawienie wolności; art. 1 90 kk - groźba bezprawna;

art. 191 kk - przemoc lub groźba bezprawna w celu zmuszenia do określonego zachowania; art. 191 a kk - utrwalanie i rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby;

art. 197 § 1 - 3 kk - zgwałcenie;

art. 198 kk - współżycie płciowe z osobą w stanie ograniczonej poczytalności;

art. 199 kk - wymuszenie współżycia płciowego na osobie podległej, w krytycznym położeniu;

art. 200 § 1 i 2 kk - pedofilia - uprawianie, prezentowanie treści;

art. 201 kk - kazirodztwo;

art. 202 § 1 - 4b kk - prezentowanie treści pornograficznych;

art. 203 kk - doprowadzenie przemocą innej osoby do uprawiania prostytucji;

art. 208 kk- rozpijanie małoletnich.

Obecnie szczegółowa analiza statystyczna tych danych nie jest możliwa z uwagi na fakt, że obowiązują one w niepełnym wymiarze okresu statystycznego, co musi nakazywać ostrożność w ich ocenie. Warto jednak zaznaczyć, że w niektórych typach przestępstw, np. zgwałcenia z art. 1 97 § 1 kk, już uwidocznił się znany z badań naukowych fakt, że na około 500 osadzeń w 201 1 r., około 100 stanowiło czyn przemocy w rodzinie. Należy przypuszczać, że w miarę upływu czasu i właściwego wypełniania formularzy statystycznych w sądach, odsetek ten będzie wzrastał.

Orzecznictwo sądów powszechnych (sądów rejonowych - wydziałów karnych) w 2011 r.

Przedstawione poniżej dane dotyczą czynu podstawowego z art. 207 § 1 kk. Nie przytaczałem obu kwalifikowanych typów tego przestępstwa z art. 207 § 2 i § 3 kk, z uwagi na fakt, że liczba skazań w tym zakresie jest symboliczna (w sumie 96 skazań w 201 1 r.). Odrębna analiza obu tych czynów zaciemniałaby jedynie obraz, nie przyczyniając się do wyjaśnienia istoty  rzeczy.

Skazani

W 2011 r. w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie osądzono z art. 207 § 1 kk ogółem 16 077 osób⁴ (2010 r. -16 239,2009 r. - 17 413).

2009

2010

2011

 Skazano

14 506 

13 569 

13 58 

 Uniewinniono

501 

432 

444 

 Warunkowo umorzono postępowanie

1365 

1304 

1241 

 Umorzono postępowanie

1034 

927 

799 

 Tymczasowo aresztowano

736 

Rys. 3. Stosunek procentowy rodzajów orzeczeń sądów rejonowych w zakresie art. 207 § 1 kk

 W 2011 r. w sądach rejonowych w Polsce nieprawomocnie skazano z art. 207 § 1 kk ogółem: 13 588 osób^5.

Z tego wymierzono:

- 167- kar grzywny (samoistnych); (2010 r. -193, 2009 r. - 229)

- 615  - kar ograniczenia wolności; (2010 r. -712, 2009 r. - 637)

- 12 806  -  kar pozbawienia wolności; (2010 r. - 12 664, 2009 r. - 13 640)

- 1718 -  bezwzględnych;

- 11 088 - z warunkowym zawieszeniem wykonania. Podsumowując powyższe dane, należy wskazać kilka interesujących prawidłowości.

Rys. 4. Stosunek procentowy rodzajów kar orzekanych w sądach rejonowych w Polsce w 2011 r. z art. 207 § 1 kk

Rys. 5. Skazani w sądach rejonowych za przestępstwo z art. 207 § 1 kk w latach 1999-2011

Po pierwsze, jeżeli weźmiemy pod uwagę wykres dotyczący liczby skazań za wszystkie przestępstwa i porównamy go z wykresem skazań za czyn z art. 207 § 1 kk, to zaobserwujemy podobne trendy.

Można zatem wyciągnąć z tego wniosek, że wraz ze wzrostem przestępczości w ogóle - wzrasta także liczba skazań za znęcanie się, a wraz ze spadkiem generalnej liczby skazań, spada także liczba skazań z art. 207 § 1 kk. Wniosek ten jest o tyle istotny, że zjawisko znęcania się nie jest odizolowane od ogólnych trendów wzrostu lub spadku przestępczości, lecz podąża za nim. Może mieć to wpływ na ewentualny dobór sprawdzonych w innych dziedzinach środków zaradczych, które mogą skutecznie ograniczyć tego rodzaju przestępczość.

Po drugie, należy odnotować trend spadkowy w liczbie skazanych z art. 207 § 1 kk w ostatnich kilku latach. Nie sposób wskazać tu na konkretne przyczyny takiego stanu  rzeczy. Statystyki nie podają nam wskazówek w tym zakresie. Może mieć to związek z ogólnym płaskim trendem w liczbie skazanych, a także ze skuteczniejszą pracą służb w zakresie prewencji (policja) oraz zapobiegania powrotowi do przestępstwa osób uprzednio skazanych (kuratorzy sądowi).

Rys. 6. Stosunek procentowy wymiaru kary pozbawienia wolności orzekanej w sądach rejonowych w Polsce w 201 1 r. z art. 207 § 1 kk.

Po trzecie, z powyższego wykresu dotyczącego wymiaru kar pozbawienia wolności, orzekanych przez sądy wobec sprawców znęcania się nad osobami najbliższymi wynika, że sądy generalnie orzekają ten rodzaj kary w dolnych jej wymiarach. W sumie kara od 6 miesięcy do 2 lat pozbawienia wolności, wyczerpuje 93% całości orzekanych kar pozbawienia wolności. Przy przyjęciu, że sankcja za tego rodzaju czyn przewidziana jest od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności, wolno stwierdzić, że sądy orzekają kary za tego rodzaju czyn w dolnych ustawowych granicach.

Nadto, w zdecydowanej większości kara ta orzekana jest z zastosowaniem warunkowego zawieszenia wykonania kary, co stanowi 87% wszystkich kar pozbawienia wolności orzekanych wobec sprawców znęcania się.

Pokrzywdzeni

Wśród osób pokrzywdzonych przestępstwem z art. 207 § 1 kk w 2011 r. było:

- 4407 małoletnich (w 2010 r. - 3003, 2009 r. - 3526)

- 14 517 kobiet (w 2010 r. - 11 828, 2009 r. - 12 597),

- 2012 mężczyzn (pierwszy raz objęci badaniem statystycznym).

Od ponad roku obowiązują nowe instytucje, mające na celu skuteczniejsze oddziaływanie na sprawcę przemocy, poprzez jego izolację i właściwą reakcję na dalsze popełnianie przez niego czynów przemocowych w toku postępowania rozpoznawczego, wprowadzone ustawą o  zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, tj.:

- nowe rodzaje środków karnych w postaci nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art. 39 pkt 2e kk w zw. z art. 41 a kk) oraz zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 39 pkt 2b kk w zw. z art. 41 a kk);

- nowe rodzaje środków probacyjnych w postaci zakazu zbliżania się do pokrzywdzonego (art. 72 § 1 pkt 7a kk), a także osobne ujęcie w art. 72 § 1 pkt 6a uczestnictwa sprawcy w programach korekcyjno-edukacyjnych.

Z danych statystycznych wynika, że w 201 1 r. sądy powszechne wobec sprawców przemocy w rodzinie orzekły środki karne (art. 41 a § 1 kk) w postaci:

- obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach - w 31 przypadkach (2010 r. - 16),

- zakazu kontaktowania się z określonymi osobami -w 161 przypadkach (2010 r. - 81),

- zakazu zbliżania się do określonych osób - w 106 przypadkach (2010 r. - 26),

- nakazu opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym - w 110 przypadkach (2010 r. - 20).

Tytułem środków probacyjnych (art. 72 § 1 kk) wobec sprawców przemocy w rodzinie w sądach powszechnych w 2011 r. orzeczono:

- powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających - w 10 635 przypadkach (2010 r. - 9449),

- poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu albo oddziaływaniom terapeutycznym - w 2263 przypadkach (2010 r. - 1914),

- uczestnictwo w oddziaływaniach korekcyjno-edukacyjnych - w 296 przypadkach (2010 r. - 253),

- powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach - w 317 przypadkach (2010 r. - 1 70),

- powstrzymanie się od kontaktowania się z pokrzywdzonymi lub innymi osobami w określony sposób - w 592 przypadkach (2010 r. - 554),

- powstrzymanie się od zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób - w 190 przypadkach (2010 r. - 99),

- opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym - w 406 przypadkach (201 0 r. -279).

Z powyższych danych wynika, że we wszystkich rodzajach obowiązków orzekanych jako środki karne oraz środki probacyjne, wartości liczbowe uległy poprawie. Oznacza to, że sądy coraz częściej wykorzystują dostępne narzędzia oddziaływania na osoby stosujące przemoc w rodzinie. Naturalnie, nie są to liczby satysfakcjonujące, zważywszy na wspomnianą liczbę skazań na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem w 2011 r. (11 088). Niemniej jednak, warto odnotować trend wzrostowy i podejmować wśród sędziów działania edukacyjne.

Postępowanie wykonawcze

Z powyższych danych wynika, że największy odsetek wszystkich kar stanowi kara pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem na okres od 2 do 5 lat. Należy odnotować, że z 1 1 088 skazanych w 2011 r. z art. 207 § 1 kk na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, pod dozór kuratora oddano 7711 osób (2010 r. - 7424, 2009 r. - 7344), co stanowi aż 69,7% wszystkich skazanych na tę karę (2010 r. -67%, 2009 r. - 62%)⁶. Widoczny jest wzrost liczby oraz odsetka sprawców, których sądy oddają pod dozór kuratora sądowego.

Ponadto skazany pod dozorem kuratora jest w okresie próby stale monitorowany, a ewentualne zmiany zachowania mogą skutkować zaostrzeniem kontroli bądź jej złagodzeniem przez sąd. Kurator sądowy ma obowiązek odpowiednio reagować i proponować sądowi, poprzez właściwe wnioski, elastyczny sposób oddziaływania na sprawcę przemocy w rodzinie.

Nie sposób dokładnie obliczyć, ilu skazanych za przestępstwo znęcania przebywa w chwili obecnej pod dozorem kuratora, w okresie próby. Według moich obliczeń, mając na względzie średni roczny odsetek skazanych sprawców przemocy domowej, będących pod dozorem kuratora (60-70%) oraz średni okres próby (3 lata), łącznie od 25 tys. do 35 tys. takich osób przebywa pod dozorem kuratora sądowego.

W związku z wejściem w życie wspomnianej noweli do ustawy o  przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, od ponad roku obowiązują także nowe instytucje w zakresie postępowania wykonawczego, tj.:

- obligatoryjne zarządzenie wykonania kary wobec skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkującej wspólnie ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art. 75 § 1 a kk),

- obligatoryjne odwołanie warunkowego zwolnienia wobec zwolnionego skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkującej wspólnie ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art. 1 60 § 1 a kkw - od dnia 1 stycznia 2012 r. - art. 160 § 2 kkw),

- a także procedura z udziałem kuratora sądowego, dotycząca wnioskowania do sądu o zarządzenie warunkowo zawieszonej kary pozbawienia wolności, przewidziana w art. 12d ustawy.

W 2011 r. liczba postanowień sądu wydanych na podstawie⁷:

- art. 75 § 1 a kk wyniosła 836 (2010 r. - 70);

- art. 160 § 1 a kk wyniosła 94 (2010 r. - 17).

Kuratorzy na podstawie art. 12 złożyli 1128 wniosków (2010 r. - 372 wnioski), z czego 656 (2010 r. - 200) zostało uwzględnionych, a 299 (201 0 r. - 120) nie uwzględniono.

Zwiększeniu efektywności i skuteczności składanych przez kuratorów wniosków na podstawie art. 12d mają służyć podpisane w dniu 29 listopada 2010 r. przez Ministra Sprawiedliwości, Komendanta Głównego Policji oraz przedstawicieli Krajowej Rady Kuratorów  Procedury współpracy służby kuratorskiej oraz funkcjonariuszy Policji w stosunku do osób, wobec których wykonywane jest orzeczenie sądu w związku z popełnieniem czynów karalnych polegających na stosowaniu przemocy lub groźby bezprawnej. Określają one zasady współpracy obu służb w zakresie szybkiego informowania kuratora sądowego o zaistniałym zdarzeniu i przekazaniu mu dokumentacji niezbędnej do sporządzenia wniosku do sądu. W wyniku sygnału płynącego od pokrzywdzonego może zostać wszczęta procedura skutkująca złożeniem przez kuratora wniosku z art. 12d ustawy.

Pozostałe informacje w zakresie procedur, a także inne przydatne materiały są dostępne na stronie www.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/przeciwdzialanie-przemocy-w-rodzinie.

Michał Lewoc - sędzia, koordynator ds. Realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, Departament Współpracy Międzynarodowej Praw Człowieka w Ministerstwie Sprawiedliwości.

Przypisy

1.  W 201 1 r. sądy wydały 34 postanowienia w tym przedmiocie (2010 r. - 3 postanowienia).

2.  Dane pochodzą z MS - Wydział Statystyki MS - SR SPRAWOZDANIE w sprawie osób osądzonych w sądach rejonowych. Dane za 2011 rok.

3.  Ibidem.

4.  Ibidem

5.  Ibidem

6.  Ibidem

7.  Dane uzyskane od prezesów sądów okręgowych za rok 2011.

Inne z kategorii

25 XI – Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet

25.11.2024

25 listopada to Międzynarodowy Dzień Eliminacji Przemocy wobec Kobiet. Za jego ustanowieniem...

czytaj dalej

Daniel Przygoda powołany do  Zespołu Monitorującego do spraw Przeciwdziałania Przemocy Domowej

09.01.2024

Z dumą informujemy, że nasz prawnik Daniel Przygoda został powołany do  Zespołu Monitorującego do...

czytaj dalej