Zrozumieć pojęcia prawne

Aktualności

08.08.2000

Niebieska Linia nr 4 / 2000

Ofiary przemocy, którepodejmują działania prowadzące do wszczęcia postępowania karnego przeciwkosprawcy przemocy, mogą mieć kłopoty z rozumieniem znaczenia wielu pojęćprawnych. Najczęściej proszą o wyjaśnienie terminów: oskarżyciel posiłkowy ipowód cywilny. Zwykle nie wiedzą też, jak w praktyce można wykorzystać teinstytucje prawa karnego.

Dla ofiary pokrzywdzonejprzestępstwem szczególnie wpływającym na jej psychikę (w tym wypadkuprzestępstwem znęcania się) ważna jest nie tylko wiedza dotyczącafunkcjonowania tych instytucji, ale, przede wszystkim, odpowiedź na pytanie: comi to da? Czy warto być oskarżycielem posiłkowym, narażać się na wdawanie wbezpośrednią walkę procesową ze swoim dotychczasowym dręczycielem, czy też nielepiej pozostawić to prokuratorowi? Tak więc należy znaleźć odpowiedzi nanastępujące pytania:

Oskarżyciel posiłkowy: kto tojest? czy warto nim być?

Powództwo adhezyjne: czywarto je wnosić?

Oskarżyciel posiłkowy ipowództwo adhezyjne (powództwo cywilne) są - jak już wskazałem - pojęciamiprawa karnego.

Oskarżycielem posiłkowym możestać się każda osoba pokrzywdzona, a więc oczywiście i osoba pokrzywdzonapopełnionym przez sprawcę przestępstwem znęcania się - psychicznego czyfizycznego. Te same kryteria dotyczą możliwości wytoczenia powództwaadhezyjnego, zwanego inaczej "przydatkowym powództwem cywilnym przy procesiekarnym".

Wspólnymi dla obydwu pojęć sątakże terminy:

Ustanowienie sięoskarżycielem posiłkowym i wytoczenie powództwa adhezyjnego.

Kodeks postępowania karnegookreśla je następująco:

Pokrzywdzony może, aż doczasu rozpoczęcia przewodu sądowego, na rozprawie głównej złożyć oświadczenie,że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 par. 1 Kpk)lub w tym samym terminie "wytoczyć przeciwko oskarżonemu powództwo cywilne wcelu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikającychbezpośrednio z popełnienia przestępstwa" (art. 62 Kpk).

Takie kodeksowe określenieoznacza po prostu, że osoba pokrzywdzona może stać się oskarżycielem posiłkowymlub złożyć powództwo cywilne dopiero od chwili, gdy prokurator prześle do sąduakta sprawy wraz z aktem oskarżenia, aż do momentu, gdy tenże prokurator narozprawie w sądzie ów akt oskarżenia odczyta. Pokrzywdzony będzie wiedział,kiedy prokurator prześle do sądu akt oskarżenia, gdyż zostanie o tympowiadomiony pismem o treści: "Sekretariat Prokuratury Rejonowej w...zawiadamia Panią jako pokrzywdzoną, że Prokurator Rejonowy w dniu... przesłałdo Sądu Rejonowego w... akt oskarżenia p. -ko... oskarżonemu z art. 207 par....". Na odwrocie tego pisma znajdzie się pouczenie właśnie o możliwości staniasię oskarżycielem posiłkowym i powodem cywilnym. Po otrzymaniu tej wiadomościmożna więc przesłać do sądu pismo o następującej treści: "W związku zpowiadomieniem mnie jako pokrzywdzonego w sprawie przeciwko (tu personaliaoskarżonego) o wniesieniu aktu oskarżenia zgłaszam swój udział w tej sprawie wcharakterze oskarżyciela posiłkowego". I to wszystko. Stajesz się automatycznieoskarżycielem posiłkowym i będziesz nim do czasu prawomocnego zakończeniapostępowania. Nie można być oskarżycielem posiłkowym w postępowaniuwykonawczym: pisma sporządzone przez pokrzywdzonego - oskarżyciela posiłkowegodo sądu np. o "odwieszenie kary" sprawcy będą więc przez sąd przyjmowane jakpisma składane w trybie administracyjnym, nie zaś procesowym. Można też wkażdym momencie trwania postępowania sądowego odstąpić od oskarżenia, wtedyjednak już nie można ponownie stać się oskarżycielem posiłkowym w tej samejsprawie.

W postępowaniu karnym sądobligatoryjnie przyjmuje pokrzywdzonego jako oskarżyciela posiłkowego. Wpowództwie cywilnym może jednak postąpić inaczej - odrzucić, czyli odmówić jegoprzyjęcia, jeżeli np. roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutemoskarżenia (pełny wykaz takich przyczyn zawiera art. 65 par 1 Kpk). Napostanowienie sądu w tym przedmiocie zażalenie nie przysługuje. Sąd może także,mimo przyjęcia powództwa do rozpoznania, pozostawić je bez rozpoznania, na cozażalenie także nie przysługuje. Nie oznacza to jednak końca możliwościdziałania pokrzywdzonego - w tej sytuacji, najlepiej w przeciągu 30 dni ododmowy przyjęcia pozwu lub pozostawienia go bez rozpoznania przez sąd karny,może on wnieść normalny pozew do sądu cywilnego (wolno także uczynić to i powskazanym terminie, ale wtedy traci się przywilej uznania za dzień zgłoszeniaroszczenia dnia zgłoszenia powództwa adhezyjnego - co ma znaczenie przyokreślaniu odsetek za zwłokę).

Wracając do instytucjioskarżyciela posiłkowego: warto wiedzieć, że bycie nim jest zarówno korzystne,jak i ryzykowne. Korzyści są jednak warte ryzyka -' oskarżyciel posiłkowynabywa bowiem uprawnień strony w postępowaniu sądowym, tzn. ma takie samo prawodo zadawania pytań, zajmowania stanowiska i wyrażania swojego zdania(oczywiście w procesowy sposób), jak i pozostałe strony, tzn. prokurator orazoskarżony i jego obrońca. Może także samodzielnie, czyli bez liczenia się zopinią prokuratora, wnosić środki odwoławcze w postaci apelacji od wyroku czyzażalenia na incydentalne postanowienia "zamykające drogę do wydania wyroku"(art. 459 par. 1 Kpk). Oczywistym (aczkolwiek wprost nie wykazywanym)przywilejem oskarżyciela posiłkowego jest to, że pozostaje on obecny na salisądowej w trakcie odbierania przez sąd wyjaśnień od oskarżonego. Gdyby byłtylko świadkiem - pokrzywdzonym we własnej sprawie, w czasie tej czynności wrazz innymi świadkami czekałby przed salą sądową na swoje przesłuchanie.Oskarżyciel posiłkowy działający obok prokuratora (bo o takiej formieuczestnictwa teraz mówimy) nie ponosi kosztów sądowych (istnieje takżeoskarżyciel posiłkowy występujący samodzielnie, na mocy art. 55 par. 1 Kpk,zwany inaczej oskarżycielem subsydiarnym, ale ten rodzaj oskarżenia będzieomówiony w innym artykule dotyczącym składania środków odwoławczych).

Jakie są minusy byciaoskarżycielem posiłkowym?

Jest jeden, ale za tozasadniczy. Ofiara przemocy nie powinna być oskarżycielem posiłkowym przedzakończeniem jej terapii, bowiem musi wywrzeć na sądzie wrażenie pozytywne -mówiąc językiem fachowym: być dobrym osobowym środkiem dowodowym (tuprzypominam artykuł dotyczący tej kwestii). Wszelkie zachowania depresyjne,roszczeniowe itp. mogą być źle odebrane przez sąd, podważając wiarygodnośćzeznań pokrzywdzonego jako świadka we własnej sprawie, albo też użyte przezobrońcę oskarżonego jako zarzut przyczynienia się pokrzywdzonego do zachowańsprawcy (kwestia prowokacji i retorsji). Można temu częściowo zapobiec wnosząco przyznanie oskarżycielowi posiłkowemu pełnomocnika - adwokata z urzędu.Adwokat ten jest w stanie w znacznej mierze zapobiec, nieodpowiednim reakcjomswojego klienta na prowokacje słowne oskarżonego, jego obrońcy, czy też - cojest szczególnie przykre, ale na szczęście dla pokrzywdzonych incydentalne -także i sądu. Oczywiście, pokrzywdzony musi dowieść, że nie stać go naadwokata-pełnomocnika z wyboru, składając dokumenty potwierdzające jakozałącznik do wniosku o ustanowienie owego adwokata.

Inną kwestię stanowi

Zasadność składania powództwacywilnego.

W przypadku, gdy sprawcąprzemocy jest współmałżonek i istnieje małżeńska wspólność majątkowa, niezalecałbym wnoszenia powództwa, wobec - praktycznie - bezsensowności egzekucjiwyroku (chyba że zobowiązany posiada majątek odrębny i to taki, z któregoroszczenie łatwo zaspokoić). Gdy sprawcą przemocy jest np. konkubent czy innaosoba "odrębna" majątkowo, uważam, że powództwo należy wytoczyć. Oczywiście,uwzględniając wcześniej wspomniany warunek, że roszczenie musi wynikaćbezpośrednio z faktu popełnienia przestępstwa znęcania się. Należy sprecyzowaćkwotę roszczenia, odrębnie w części dotyczącej odszkodowania za poniesionąszkodę (zniszczone ubranie, koszta leczenia po pobiciach, koszta obdukcjilekarskich i tym podobne koszta wymierne, występujące najczęściej przy znęcaniusię fizycznym), odrębnie zaś w części dotyczącej zadośćuczynienia za doznanąkrzywdę (znęcanie się psychiczne). W tym przypadku kwotą tą może byćsymboliczna złotówka lub np. "symboliczne"... tysięcy złotych (chociaż znającorzecznictwo sądów, na owe grube tysiące osobiście bym nie liczył; na kwotyskromniejsze - tak).

Ważne jest to, że powódcywilny zostaje tymczasowo zwolniony od obowiązku uiszczenia tzw. wpisu, atakże kosztów ewentualnej apelacji. Oznacza to w praktyce, że jeżeli sprawęwygra (tzn. sąd I lub II instancji zasądzi żądane kwoty), to ostateczniekosztów tych nie poniesie. Poniesie je natomiast oskarżony.

Powód cywilny może wnosić oprzydzielenie mu adwokata jako pełnomocnika z urzędu, w sposób i na zasadachidentycznych jak w przypadku oskarżyciela posiłkowego. Jeżeli jednak sąd oddalipowództwo cywilne, wszystkie koszty związane z powództwem (i adwokatem)poniesie powód cywilny. Dlatego dobrze jest wiedzieć i pamiętać o tym, że powództwocywilne na rzecz pokrzywdzonego może wnieść także prokurator (art. 64 Kpk).Można go o to poprosić (oczywiście pisemnie), jednak najpóźniej w terminiewskazanym na początku tego artykułu.

J.P.