Jak pytać o przemoc? (4/99/2015)

Artykuły „Niebieskiej Linii"

31.10.2025

Sylwia Kluczyńska

O przemoc należy pytać wprost, z troską i empatią, gdy w gabinecie nie ma osób trzecich, Rozmowy o przemocy nie są łatwe, zazwyczaj wywołują silne uczucia. Jednak mówienie o przemocy w sposób otwarty ma ważny walor terapeutyczny i pozwala lepiej ocenić rozmiar przemocy

Przemoc w rodzinie i jej negatywne konsekwencje zdrowotne są na tyle rozpowszechnione, że wielu ekspertów zaleca lekarzom rutynowe badania przesiewowe wszystkich pacjentek pod kątem przemocy w ich życiu. Zanim zaczniemy zadawać pytania o przemoc, warto uprzedzić, że jest to standardowa procedura, która dotyczy wszystkich pacjentek.

Można zastosować specjalnie przygotowany formularz, który po uzupełnieniu zostanie dołączony do historii choroby. Poniżej prezentujemy przykładowy formularz służący do oceny sytuacji pacjentki pod kątem przemocy.

Ocena sytuacji rodzinnej pod kątem przemocy

Przemoc w rodzinie jest powszechnym problemem i stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia. Rutynowo pytamy wszystkie pacjentki o problem przemocy w rodzinie. Każdy człowiek ma prawo do tego, by czuć się bezpiecznie w swoim domu. Jest wiele sposobów, by zatrzymać przemoc domową.

Prosimy o odpowiedź na poniższe pytania, które pomogą w ocenie Pani sytuacji domowej pod kątem przemocy. Prosimy o szczere odpowiedzi.

Niniejsze informacje stanowią część Pani dokumentacji medycznej i nie zostaną ujawnione bez Pani pisemnej zgody, z wyjątkiem sytuacji przewidzianych przez prawo.

Czy czuje się Pani zagrożona w swoim domu? TAK NIE
Czy zdarza się, że Pani partner lub ktoś bliski:

popycha Panią, policzkuje, uderza, szarpie? TAK NIE
dusi, kopie, obezwładnia, wykręca ręce? TAK NIE
grozi, że Panią zabije lub dotkliwie zrani? TAK NIE
obrzuca Panią obelgami, wyzwiskami? TAK NIE
zmusza Panią do współżycia seksualnego? TAK NIE
zmusza Panią do stosowania praktyk seksualnych, których Pani nie akceptuje? TAK NIE
grozi, że zabierze Pani wszystko (dzieci, pieniądze, dom)? TAK NIE
pobił Panią tak dotkliwie, że potrzebowała Pani pomocy lekarskiej? TAK NIE

Czy chce Pani spotkać się ze specjalistą w celu omówienia swojej sytuacji domowej? TAK NIE
Czy chce Pani otrzymać dodatkowe materiały informacyjne o przemocy w rodzinie? TAK NIE
Czy wie Pani, gdzie znajdują się najbliższe placówki udzielające pomocy ofiarom przemocy? TAK NIE
Gdyby kiedykolwiek zastosowano wobec Pani przemoc, czy wiedziałaby Pani, gdzie szukać pomocy? TAK NIE

Dziękujemy za udzielone odpowiedzi

W celu zdiagnozowania form przemocy można zadać następujące pytania:

przemoc fizyczna: Czy przychodzi Pani na myśl choć jeden przypadek, kiedy partner szarpnął Panią lub popchnął? Czy zdarzyło się kiedyś, że partner mocno Panią schwycił lub nie pozwolił Pani opuścić pokoju? Czy kiedykolwiek partner rzucił czymś w Panią? Czy partner bił Panią po głowie, kopał, wykręcał ręce? Czy zdarzyło się, że partner Panią dusił?;
przemoc psychiczna: Gdy Pani partner chce Panią obrazić, to jakich wyzwisk Używa? Czy często ma Pani poczucie, że niczego nie Udało się Pani zrobić dobrze? Czy partner kiedykolwiek zabraniał Pani spotykania się czy rozmawiania z określonymi osobami z Pani rodziny? Czy naciskał na zerwanie z nimi kontaktów? Jeśli dochodzi do kłótni, jak się wtedy zachowuje partner? Czy partner straszy Panią? Jakiego rodzaju groźby padają? Czy partner rzucał kiedyś jawne groźby, że zabije Panią, dzieci lub siebie?;
przemoc seksualna: Czy partner zmusza Panią do współżycia seksualnego? Czy zdarzyło się choć raz, że partner zawstydził Panią lub sprawił, że poczuła się Pani niezręcznie z powodu seksu? Czy partner ma jakieś sposoby skłaniania Pani do odbycia stosunku, kiedy nie ma Pani na to ochoty?;
wykorzystywanie dzieci do sprawowania kontroli i karania ich matki: Czy partner w jakiś sposób usiłuje wykorzystać dzieci przeciwko Pani? Czy partner kiedykolwiek groził, że zabierze dzieci lub zrobi im krzywdę, jeśli Pani go opuści?;
przemoc ekonomiczna: Czy partner ogranicza Pani wydatki? Czy partner zabiera Pani pieniądze? Czy partner łoży na utrzymanie dzieci? Czy zaspokaja podstawowe potrzeb)/ rodziny?

Warto dodatkowo zadać pytania, które pomogą oszacować stopień nasilenia przemocy — zarówno pod względem częstotliwości, jak i intensywności:

Czy może Pani opisać pierwszy incydent, kiedy partner uderzył Panią lub przestraszył? Kiedy to miało miejsce?;
Czy może Pani opisać najpoważniejszy akt przemocy, który Panią zaniepokoił lub najbardziej przestraszył?;
Czy może Pani opisać ostatni incydent?;
Jak często dochodzi do stosowania przemocy przez partnera?
Czy którykolwiek z rodzajów przemocy (fizyczna, emocjonalna bądź seksualna) uległ nasileniu?

Rutynowe pytanie o problem przemocy w rodzinie pozwoli lekarzom:

postawić właściwą diagnozę oraz podjąć odpowiednie leczenie;
zapobiegać negatywnym konsekwencjom zdrowotnym — zarówno somatycznym, jak i psychicznym — wynikającym z przemocy domowej;
poprawić jakość życia ofiar i ich dzieci;
uwrażliwić kobiety na problem przemocy domowej;
potwierdzić konieczność przeciwdziałania przemocy w rodzinie;
uruchomić interdyscyplinarny system pomocy ofiarom w celu zatrzymania przemocy.

Pominięcie w wywiadzie pytań o przemoc bądź jakiekolwiek oznaki zniecierpliwienia czy niedowierzania w trakcie rozmowy o przemocy mogą sprawić, że pacjentki nie zdecydują się na ujawnienie swojego problemu i zrezygnują z szukania pomocy.

Do pytań o kwestie związane z przemocą warto regularnie powracać. W ten sposób kobiety, które z różnych powodów nie ujawniły problemu przemocy, będą miały szansę to uczynić przy okazji kolejnej wizyty.

Należy podkreślić, że rutynowe badania przesiewowe mogą być pomocne jedynie wtedy, gdy personel medyczny test w stanie podjąć odpowiednią interwencję w sytuacji ujawnienia przemocy.

Pomocne umiejętności komunikacyjne

Efektywna komunikacja to podstawowy element procesu pomagania. Ważna jest tutaj umiejętność uważnego słuchania pacjentki — w taki sposób, by okazać lei zainteresowanie oraz przekonać ją, że została wysłuchana i dobrze zrozumiana. Podczas rozmowy warto pamiętać o swobodnym stosowaniu takich środków, jak:prowadzenie — świadome kierowanie rozmową, porządkowanie chaotycznych wypowiedzi, zadawanie pytań precyzujących, proszenie o powrót do tematu, zachęcanie do mówienia poprzez wyrażanie zrozumienia dla trudnej sytuacji pacjentki;

konkretyzowanie — ustalanie szczegółów wydarzeń, gdy pacjentka przedstawiająca swój problem posługuje się ogólnikami: Co konkretnie oznacza „znęcał się”?; Co ma Pani na myśli mówiąc, że mąż „czasem mnie popchnie”? ;
potwierdzanie — dawanie sygnałów dźwiękowych potwierdzających to, że lekarz słucha z uwagą wypowiedzi pacjentki; do potwierdzania używa się krótkich i prostych słów typu „tak” i „rozumiem” lub sygnałów w stylu „aha”, „yhy” itp.;
parafraza (zwana również reakcją podtrzymującą lub rozumiejącą) — powtarzanie swoimi słowami tego, co powiedział rozmówca, w celu sprawdzenia poprawności zrozumienia przekazywanych informacji; parafraza daje pacjentce poczucie, że jest słuchana, i świadczy o aktywnym uczestnictwie lekarza w rozmowie;
podsumowanie - krótkie streszczenie rozmowy w celu przypomnienia najważniejszych wątków i przejścia do kolejnego etapu; bywa stosowane w środku rozmowy, gdy pojawia się dużo wątków i rozmówczyni traci orientacje w tym, co już przekazała, a czego nie, oraz pod koniec rozmowy — w celu uporządkowania i przypomnienia poruszanych tematów;
dostrojenie się — przystosowanie tempa mówienia, słownictwa oraz sposobu wyrażania myśli do stylu komunikacji prezentowanego przez pacjentkę;
wykorzystywanie ciszy — zezwalanie na to, by między poszczególnymi częściami wypowiedzi pojawiały się przerwy, w trakcie których pacjentka może przeanalizować to, co powiedziała i usłyszała oraz przygotować się do dalszej wypowiedzi.

Niektóre sposoby formułowania wypowiedzi utrudniają nawiązanie rozmowy. Sprawiają, że druga osoba nie chce wyrażać swoich myśli i potrzeb ani dzielić się planami. Może to spowodować, że rozmówca wycofa się z kontaktu, będzie się czuł osamotniony, przyjmie postawę obronną, sianie się bierny lub agresywny. By tego uniknąć, w trakcie rozmowy należy wystrzegać się:

doradzania: Najlepiej byłoby, gdyby Pani rozstała się z mężem;
rozkazywania: Do jutra musi Pani podjąć decyzję;
grożenia: Jeśli tego Pani nie zrobi, to nie będzie Pani mogła liczyć na naszą pomoc;
moralizowania: Powinna była Pani to zrobić dużo wcześniej;
obrażania: To wszystko przez Pani lekkomyślność i bezczynność!;
stawiania własnych diagnoz: Widać, że nie zależy Pani na poprawie sytuacji;
uogólniania: Wszystkim pomaga podjęcie zdecydowanych działań;
pocieszania: Proszę się nie martwić, wszystko dobrze się skończy. Niech Pani już nie płacze;
zaprzeczania uczuciom: Nie ma powodu, żeby się tak denerwować, inne osoby są w znacznie gorszej sytuacji;
oceniania moralnego: Tak, to rzeczywiście zły człowiek, nie warto tak się dla niego poświęcać;
używania argumentów politycznych, ideologicznych i religijnych: Dobro rodziny jest rzeczą najważniejszą;
pospieszania: Proszę przejść do rzeczy, bo mamy mało czasu;
wykorzystywania rozmowy do zaspokajania własnej ciekawości, wypytywania o szczegóły niezwiązane z poruszanym tematem: Czy Pani mąż ma inną kobietę? Jak często się spotykają?

Istotną rolę w porozumiewaniu się odgrywa także komunikacja niewerbalną, czyli język ciała.

W czasie rozmowy należy podtrzymywać kontakt wzrokowy. Jest to sygnał dla rozmówcy, że podążamy za tym, co mówi, i zachęcamy go do kontynuowania dialogu. Nadużywanie kontaktu wzrokowego może przeszkadzać, tak samo jak zaniedbywanie go. Wyraz twarzy powinien być zgodny z tym, co się mówi. Jeśli ktoś odruchowo krzywi się lub marszczy brwi, rozmówca może to mylnie zinterpretować jako wyraz braku akceptacji. Ton głosu pomaga w porozumiewaniu się, gdy jest pewny, ciepły i odprężony, gdy mówimy wyraźnie, nie mamroczemy, nie krzyczymy ani nie szepczemy. Kiwnięcie głową jest łatwym i skutecznym zachowaniem niewerbalnym — dającym rozmówcy znak, że go słuchamy i podążamy za treścią rozmowy.

Odpowiednio użyta gestykulacja może być dobrym sposobem na wzmocnienie przekazu słownego, jednak zbyt intensywna może rozpraszać rozmówcę lub skupiać jego uwagę na ruchach rąk — zamiast na temacie rozmowy.

W czasie rozmowy należy zachowywać odpowiednią odległość. Każdy człowiek ma swoją osobistą przestrzeń. Jeśli zostanie ona naruszona, rozmówca może Odczuwać niepokój i zamiast koncentrować się na rozmowie, będzie próbował się odsunąć. Ważnym aspektem komunikacji niewerbalnej jest jej spójność. Kontakt wzrokowy, gestykulacja i ton głosu powinny być do siebie dopasowane. Brak takiego dopasowania utrudnia komunikację.

Budowanie motywacji

Długotrwała przemoc sprawia, że ludzie dźwigają się z tego stanu powoli. Niektóre ofiary odchodzą od partnera i wracają do niego po kilka razy, gdyż takie są mechanizmy przemocy. Pierwsza rozmowa z ofiarą na pewno nie spowoduje radykalnych zmian w jej życiu, ale może być ich dobrym początkiem. Warto budować motywację do szukania specjalistycznej pomocy oraz do nierezygnowania z podjętych działań mających na celu ochronę siebie i dzieci. Trzeba mieć świadomość, że ujawnienie problemu oraz rozmowa o mechanizmach przemocy i możliwościach radzenia sobie to ważny etap pomocy osobom doświadczającym przemocy w rodzinie.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 4/99/2015