Młodzi gniewni. Profilaktyka agresji i przemocy wśród chłopców i młodych mężczyzn (4/141/2022)

Maria Engler

Statystyki są nieubłagane – większość przestępstw związanych z przemocą i agresją popełniają młodzi mężczyźni. Wokół męskiej przemocy narosło wiele mitów i stereotypów. Skąd bierze się męska agresja? Czym różni się od agresji kobiecej? I jak pracować z chłopcami i młodymi mężczyznami sięgającymi po przemoc w reakcji na trudne dla nich sytuacje? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

Badania wskazują, że na powstawanie męskiej agresji mają wpływ m.in. takie czynniki jak: wysoki poziom testosteronu, przejmowanie wzorców płynących ze środowiska, bycie ofiarą bądź świadkiem przemocy na którymś z etapów własnego życia, czynniki związane ze zdrowiem. Badań i teorii na ten temat jest jednak o wiele więcej. 

Męskie i kobiece oblicza agresji

Aby pisać o agresji wśród mężczyzn, trzeba sobie zadać pytanie, czy ta agresja różni się czymś od agresji kobiecej. Profesor Bogdan Wojciszke w artykule dotyczącym różnic płci pisze o tym, że wiele stereotypowych twierdzeń na temat różnic między kobietami i mężczyznami nie znajduje potwierdzenia w badaniach. Inaczej wygląda to jednak w kwestii agresji:

Jak przekonują liczne metaanalizy, mężczyźni są bardziej agresywni od kobiet, zaś różnica ta rośnie, gdy: (1) szkoda ma charakter fizyczny, a nie psychiczny; (2) agresja wyrządza dużą, a nie małą szkodę; (3) agresja jest w danej sytuacji normatywnie pożądana, a więc dopuszczalna i godna pochwały; (4) kobieta jest przekonana o nieagresywności własnej płci (ulega autostereotypowi) (Wojciszke, 2012, s. 15).

Badacze wskazują, iż ok. 90% morderstw dokonywanych jest przez mężczyzn. Nie ma znaczenia, czy badania dotyczą obszaru, w którym morderstwa są częstym zjawiskiem, jak np. w Kolumbii, czy sporadycznym, jak w Polsce. Nieistotne są również czynniki takie jak gęstość zaludnienia, poziom ubóstwa czy nierówność ekonomiczna. W każdym przebadanym środowisku zdecydowanie częściej to mężczyźni zabijają. Zabójstwa popełniane są najczęściej przez młodych mężczyzn, w wieku 15-29 lat. 

Agresywność bardzo często wymienia się jako cechę przypisaną z natury mężczyznom. Przyczyny różnic płci w aspekcie zachowań agresywnych nie są jednak oczywiste. Teorie socjobiologiczne zakładają, że ma to związek z różnicami biologicznymi, przede wszystkim hormonalnymi. Jednakże prowadzone współcześnie badania nad androgenami, w tym nad testosteronem, nie pokazują oczywistego związku przyczynowo-skutkowego między hormonami a poziomem agresji. W porównaniu z wpływem, jaki mają na człowieka czynniki społeczne i psychologiczne, wpływ czynników hormonalnych jest dość mały. Trudno jest również w zdecydowany sposób wyrazić opinię na temat tego, czy poziom hormonów androgenowych wpływa na określone zachowania społeczne, czy odwrotnie. Bowiem niektóre czynniki życiowe, jak np. stres związany z pracą, wywołują także wzrost hormonów androgenowych w organizmie. Oznacza to, że jeśli w wyniku socjalizacji – czyli np. obserwowania własnego ojca i jego relacji z żoną – mężczyzna przejmie styl dominacji i rywalizacji, w jego organizmie wzrośnie poziom androgenów. Agresja ma więc biologiczne podłoże, jednak wpływ na jej pojawianie się ma również społeczne uczenie się. 

Oczywiście kobiety również przejawiają agresywne zachowania. Najistotniejsze różnice w agresji męskiej i kobiecej dotyczą nasilenia tych zachowań. Zachowania agresywne mężczyzn są o wiele częściej gwałtowne i bardzo poważne w skutkach niż kobiet – potwierdzają to wspomniane wyżej statystyki mówiące o tym, że 90% zabójstw dokonywanych jest przez mężczyzn. Badania wskazują również na to, że kobiety częściej sięgają po agresję werbalną oraz pośrednią, czyli np. intrygi, wyśmiewanie, obgadywanie. Statystycznie kobiety prezentują również większą wrogość i drażliwość niż mężczyźni. Ciekawe są wyniki badania przeprowadzonego wśród społecznie niedostosowanych chłopców i dziewczynek. Wykazują one, że dziewczęta częściej wyrażają własną agresję poprzez ostentacyjne próby samobójcze oraz samookaleczanie się. Statystyki prowadzone przez Policję potwierdzają, iż większość rozbojów dokonywana jest przez mężczyzn. Kobiety zaś częściej dopuszczają się przestępstw takich jak np. zniesławienie czy zniewaga. 

Przyczyny pojawiania się agresji również zależne są od płci. W codziennym życiu to właśnie mężczyźni częściej są agresywni. Ich agresję wzbudzają zwłaszcza niepowodzenia, niemożność dokończenia zadania, odczuwanie bezsilności, ubezwłasnowolnienia i braku swobody. To właśnie dlatego mężczyźni częściej zachowują się agresywnie, stojąc w ulicznym korku bądź będąc czyimiś podwładnymi. Mężczyźni reagują również agresją na negatywne komentarze dotyczące ich inteligencji. Kobiecą agresję natomiast częściej wywołują: oschłe zachowanie wobec nich, protekcjonalne i niekulturalne traktowanie oraz nieprzyjemne uwagi. 

Celem męskiej agresji i przemocy jest najczęściej przejęcie kontroli nad innymi. Kobiety przeciwnie – najczęściej stosują przemoc, kiedy tracą emocjonalną samokontrolę. Męska przemoc często służy również uzyskaniu podziwu wśród innych i zdobyciu dóbr materialnych. Kobiety, zwłaszcza młode, używają przemocy po to, by zdobyć szacunek, ale również, aby uniknąć roli ofiary. 

Trening Zastępowania Agresji

Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy (MOW) jest placówką, w której umieszcza się młodzież niedostosowaną społecznie. Nastolatki kierowane są tam przez sąd rodzinny. W 2015 roku w Polsce istniało 95 takich ośrodków, w których łącznie znajdowało się blisko 6 000 miejsc dla wychowanków. Wśród przyczyn kierowania do MOW-ów znajduje się m.in. agresja i przemoc (46,2%), a także popełnianie czynów zabronionych i karalnych (51,3%).

Z agresywnymi chłopcami umieszczanymi w MOW-ach pracuje się m.in. stosując Trening Zastępowania Agresji. Ta uznana na całym świecie metoda została opracowana w drugiej połowie lat 70. XX wieku przez prof. Arnolda Goldsteina oraz jego współpracowników. Inspiracją do stworzenia tej metody było przekonanie, iż agresywne zachowania powstają w wyniku braku umiejętności kontrolowania własnych impulsów, nieznajomości innych, pozytywnych społecznie strategii zachowania w obliczu trudnych sytuacji oraz niskiego poziomu myślenia moralnego. Myślenie moralne jest natomiast czynnikiem, który pomaga nam korygować własne antyspołeczne zachowania, w tym zachowania agresywne:

Trzydziestoletni mężczyzna często tracił kontrolę nad własnymi emocjami w kontakcie ze swoją dojrzewającą córką. Został ojcem wcześnie i w związku z tym nie nawiązał silnej więzi z córką w pierwszych latach jej życia, ponieważ skupiał się na zdobywaniu wykształcenia i zarabianiu środków niezbędnych do utrzymania rodziny. Córką opiekowali się głównie jego rodzice i partnerka. Okoliczności te sprawiły, że kiedy mężczyzna skończył studia i miał więcej czasu, który mógł spędzać z rodziną, zamiast cieszyć się z tego, czuł, że jego córka jest mu obca. Problem pogorszył się w okresie dojrzewania dziewczyny, kiedy często przejawiała ona zachowania potocznie określane jako bunt. Wówczas mężczyzna częściej niż wcześniej tracił kontrolę nad sobą, wypowiadając obraźliwe i przykre słowa. Jednakże mimo słabej więzi z własnym dzieckiem, mężczyzna miał dobrze rozwinięte myślenie moralne. Nie był pewien, czy żywi do córki takie emocje, jakie „powinien”, ale wiedział, że nie chce jej krzywdzić. Za każdym razem po burzliwej kłótni, kiedy emocje opadły, potrafił pójść do córki, porozmawiać z nią, wyjaśnić przyczyny swojego zachowania i przeprosić za nie. Myślenie moralne mężczyzny rozwijało się również dzięki rozmowom z terapeutą oraz partnerką. Obie te osoby wyjaśniały mężczyźnie, w jaki sposób jego zachowanie może wpłynąć na córkę i jak dotkliwe mogą być konsekwencje dla jej psychiki. Mężczyzna, mimo trudnego temperamentu, starał się pracować nad swoim zachowaniem, w wyniku czego do awantur dochodziło coraz rzadziej i nie były one tak gwałtowne. 

Podczas Treningu Zastępowania Agresji przeprowadza się:

• Trening Umiejętności Prospołecznych – polega on na wzmacnianiu kilkudziesięciu umiejętności prospołecznych pogrupowanych w poszczególne obszary: podstawowe umiejętności społeczne, takie jak: inicjowanie rozmowy, krótkie przedstawianie się, aktywne słuchanie, chwalenie innych, zaawansowane umiejętności prospołeczne, np. proszenie o pomoc, wyrażanie skruchy, wyjaśnianie, umiejętności radzenia sobie z emocjami, np. okazywanie uczuć, zauważanie i rozumienie emocji innych osób, radzenie sobie ze złością innych oraz z własnym lękiem, alternatywne umiejętności wobec agresji, np. negocjacje, ochrona własnych praw, reagowanie na agresję innych, umiejętność radzenia sobie ze stresem, np. reagowanie na porażkę, postawa wobec presji grupy, bronienie przyjaciół, umiejętność planowania, np. podejmowanie decyzji, realne spojrzenie na własne możliwości, gromadzenie informacji, ustalanie hierarchii ważności problemów.
• Trening Kontroli Złości – przeprowadza się go, aby osoba stosująca przemoc potrafiła zapanować nad własną agresją. Cykl ćwiczeń, który stosuje się w tym celu składa się z sześciu kroków: rozpoznanie czynników wywołujących złość, np. konkretne zachowania innych osób, własne stany fizjologiczne (głód, zmęczenie itp.), odczytywanie sygnałów płynących z ciała, które wskazują na wzrost emocji złości, np. odczucie gorąca, stosowanie technik umożliwiających zredukowanie gniewu, np. kontrola oddechu, liczenie od 10 do 1, wyobrażanie sobie przyjemnych sytuacji, stosowanie we własnym kierunku słownych komunikatów obniżających złość, np.: Ona nie wpadła na mnie specjalnie. Jeśli go uderzę, będę miała kłopoty itp., uświadamianie sobie konsekwencji agresji, czyli nauka myślenia do przodu i przewidywania następstw swojego zachowania, stosowanie samonagradzania się za zastosowanie wszystkich powyższych kroków. 
• Trening Wnioskowania Moralnego – uważa się go za najtrudniejszy etap Treningu Zastępowania Agresji, ponieważ wymaga on dojrzałości i dotyka wyższych aspektów pracy nad własnym zachowaniem. Z tego powodu etap ten wprowadzany jest dopiero na samym końcu całego oddziaływania terapeutycznego. Uczestnicy treningu koncentrują się na pytaniu: dlaczego nie powinniśmy postępować agresywnie? Grupa porusza tematy dotyczące moralności, empatii, hierarchii wartości itd. Czasem dla uczestników jest to bardzo rzadka okazja do zastanowienia się nad tym, co właściwie nimi kierowało, gdy dopuszczali się przemocy. Trenerzy starają się wówczas, aby uczestnicy mogli przy okazji dyskusji uczyć się cierpliwości, szacunku do innych, a także dojrzałego spojrzenia na relacje międzyludzkie.

Spójrz inaczej na agresję

W pracy z agresywnymi chłopcami i młodymi mężczyznami można również sięgnąć po profilaktyczny program Spójrz inaczej na agresję. Jest to rozszerzenie programu Spójrz inaczej, którego celem jest profilaktyka uniwersalna zapobiegająca podejmowaniu zachowań ryzykowanych. Autorami programu są Andrzej Kołodziejczyk, Ewa Czemierowska-Koruba i Tomasz Kołodziejczyk. Spójrz inaczej na agresję to program koncentrujący się na profilaktyce z zakresu zapobiegania agresji i przemocy wśród młodzieży. Program ten dedykowany jest grupom nastolatków w wieku 12-15 lat. Autorzy szczególnie kierują go do klas szkolnych, jednak grupy chłopców, takie jak np. wychowankowie MOW-ów również są dobrymi odbiorcami. Główne cele programu to poszerzanie wiedzy oraz zachęcanie do przemyśleń z zakresu empatii, pomocy innym, agresji, przemocy oraz zachowań alternatywnych do agresywnych postaw. Autorom programu przyświecał również cel profilaktyki zachowań ryzykownych, destrukcyjnych i autodestrukcyjnych oraz kształtowania prawidłowych relacji między rówieśnikami. Podobnie jak w przypadku Treningu Zastępowania Agresji, także i tutaj nacisk położony jest na kształtowanie umiejętności prospołecznych. Cały cykl zajęć obejmuje piętnaście spotkań trwających ok. 1-1,5 godziny i powtarzających się co 1-2 tygodnie. 

Trening Umiejętności Społecznych

Jak wiemy, agresja wynika często z braku innych alternatywnych wzorców reakcji na sytuacje trudne. Niektórzy chłopcy i młodzi mężczyźni byli świadkami agresywnych zachowań ze strony swoich bliskich, co spowodowało, że zachowania takie zostały głęboko wdrukowane w repertuar ich reakcji. W odpowiedzi na ten problem można skorzystać z Treningu Umiejętności Społecznych (TUS). W trakcie takiego treningu nastoletni chłopcy mają możliwość wykształcenia w sobie wielu kompetencji, które mogą sprawić, że w trudnych sytuacjach sięgną po inne zachowania niż te związane z przemocą i agresją. Kompetencje te to np.: umiejętność słuchania, rozumienie emocji, radzenie sobie ze stresem, pozytywne nastawienie, szacunek do siebie i innych, dbanie o granice swoje i innych, zaufanie, rozwiązywanie konfliktów.

Jedną z kluczowych umiejętności przeciwdziałających agresji jest właśnie radzenie sobie ze stresem, ponieważ to on bardzo często skłania młodych mężczyzn do sięgania po przemoc. Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży w udostępnionych scenariuszach lekcji opartych na TUS-ie zachęca, by zajęcia dotyczące stresu rozpocząć od przedstawienia uczestnikom wybranej stresującej dla nastolatków sytuacji, np.: Dorosły pyta cię o przyczynę używania wulgarnego języka przez twojego przyjaciela albo o źródło jego nieodpowiedniego zachowania.

Następnie trener pyta uczestników, jak czuliby się w tych sytuacjach oraz wyjaśnia, dlaczego nazywa się je stresującymi. Dalej rozmowa dotyczy tego, czym jest stres, jak się objawia, czym są stresory i dlaczego warto nauczyć się radzić sobie ze stresem pojawiającym się w sytuacjach społecznych. Trener zachęca również, by młodzi ludzie przypomnieli sobie stresujące momenty z własnego życia. 

Następnie uczestnicy dobierają się w grupy i tworzą listy sytuacji, które są dla młodych ludzi stresujące (np. zbyt wiele rzeczy dziejących się naraz, poważne zmiany w życiu, przebywanie z dala od rodziny, złe oceny w szkole, obawa o własne bezpieczeństwo itp.). Trener wyjaśnia, że dla każdego stresująca może być inna sytuacja i że to zupełnie normalne, że różnimy się w tym zakresie. Stres może też wywoływać u ludzi najróżniejsze, odmienne reakcje fizyczne i psychiczne, np. agresję. Trener tłumaczy, na czym polega reakcja „walcz lub uciekaj” i dlaczego właśnie pod jej wpływem może zdarzyć się, że sięgniemy po zachowania przemocowe.

Dalsza praca polega na uświadamianiu uczestników, jakie mogą być reakcje na stres oraz jaka jest ich adekwatność i konsekwencje zarówno krótko-, jak i długofalowe. Uczestnicy mają możliwość przetrenowania akceptowanych społecznie reakcji na sytuacje trudne. 

Refleksja na koniec...

Siła nie musi oznaczać przemocy. Żeby być wojownikiem, nie musisz kierować się prawem pięści. Słowa Becci Fitzpatrick, autorki książki pt.: Finale, mogą stać się inspiracją dla młodych mężczyzn, którzy źle rozumieją pojęcie siły i mocy. Czasy, w których siła fizyczna był najważniejsza i decydująca, dawno już bowiem minęły. We współczesnym świecie liczy się siła charakteru, umiejętność rozmowy oraz współdziałania. 

BIBLIOGRAFIA:

Waleczko T., Trening umiejętności społecznych. Scenariusze lekcji, Polska Fundacja Dzieci i Młodzieży, Warszawa (2017). 

Wawrzyniak J. (red.), Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy, Łódź (2007). 

Wojciszke B., Psychologiczne różnice płci, „Wszechświat”, t. 113, nr 1-3/ (2012).

Źródło internetowe:

https://www.spojrzinaczej.pl/index.php/oferta-szkoleniowa/7-orodek/oferta-szkoleniowa/19-spojrz-inaczej-i-iii, 14.07.2022.

Maria Engler – pedagożka, absolwentka studiów na kierunku Nauki o Rodzinie ze specjalizacją Poradnictwo i Terapia Małżeństwa i Rodziny na Uniwersytecie Szczecińskim. Autorka książek dla dzieci i artykułów o tematyce psychologiczno-pedagogicznej, Szczecin.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 4/141/2022

Inne z kategorii

Przemoc domowa wobec kobiet z problemem uzależnienia (4/141/2022)

19.07.2024

Renata Kałucka-Kokot

Wiele kobiet nie zdaje sobie sprawy z tego, jak niebezpieczna...

czytaj dalej

W krainie fantazji. Doznawanie przemocy a choroba psychiczna (1/150/2024)

06.10.2024

Aneta Gawełek

Osoby doznające przemocy ze wstydu, lęku i poczucia winy w kontaktach...

czytaj dalej