Narzędzia do diagnozy przemocy w terapii par

Sebastian Pluta

Prowadzenie konsultacji i terapii par jest procesem niezwykle wymagającym, zwłaszcza że
na początkowych sesjach terapeuta musi zweryfikować, czy istnieją problemy, które mogą
być przeciwskazaniem do terapii par. W artykule przedstawiam własne, dostosowane do
polskich realiów narzędzie przesiewowe, które może być pomocne w terapii par do
weryfikacji, czy w danym związku istnieje ślad przemocy.

W terapii par (terapii małżeńskiej) koncentrujemy się nie tyle na kliencie/pacjencie, co na relacji. W praktyce oznacza to, że jako specjaliści ukierunkowujemy swoją uważność na wzajemną dynamikę, procesy, które zachodzą w parze – zarówno te pozytywne, które wpływają korzystnie na związek, jak i negatywne, które psują relację. Równolegle spoglądamy również na wewnętrzne mechanizmy u osób tworzących parę, które wzajemna dynamika uaktywnia, oraz obejmujemy uważnością ślady przeszłych wydarzeń (np. z rodziny pochodzenia, poprzednie związki), które wpływają na obecne funkcjonowanie jednostki i współtworzone interakcje. To powoduje, że pełnienie funkcji terapeuty par obarczone jest dużą odpowiedzialnością zawodową, a sama sytuacja prowadzenia konsultacji, jak i terapii par jest niezwykle wymagająca.

Z tego powodu na początkowych sesjach należy zweryfikować, czy istnieją problemy, które mogą stanowić przeciwskazanie do prowadzenia wspólnych sesji, i zobowiązywałyby specjalistę do wskazania indywidualnych form wsparcia dla każdego z klientów, by przesunąć terapię par na dalszy plan, po zrealizowaniu indywidualnej ścieżki pracy nad sobą.

Aby móc zdiagnozować, czy w danej relacji są ślady przemocy, należy się odnieść do fundamentów, czyli definicji, na podstawie których możemy samodzielnie stworzyć listę pytań, jakie mogą nam pomóc zweryfikować w toku spotkania, czy w danym związku występuje przemoc.

Po nowelizacji z dnia 9 marca 2023 roku ustawy o przeciwdziałaniu przemocy przyjęto zaktualizowaną definicję przemocy, zgodnie z nią: przemoc to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie wykorzystujące przewagę fizyczną, psychiczną lub ekonomiczną, naruszające prawa lub dobra osobiste osoby doznającej przemocy domowej, narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia lub mienia, naruszające jej godność, nietykalność cielesną, lub wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na jej zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia lub krzywdy, ograniczające lub pozbawiające tę osobę dostępu do środków finansowych lub możliwości podjęcia pracy lub uzyskania samodzielności finansowej i istotnie naruszające prywatność tej osoby lub wzbudzające u niej poczucie zagrożenia, poniżenia lub udręczenia, w tym podejmowane za pomocą środków komunikacji elektronicznej; (por. Art. 2.1. Dz.U. 2005 Nr 180 poz. 1493).

Definicja ta jest zgodna z ogólnie przyjętym psychologicznym¹ rozumieniem przemocy, która charakteryzuje się:

• intencjonalnością – czyli zamierzonym i świadomym działaniem człowieka, mającym na celu kontrolowanie i podporządkowanie drugiej osoby,

•  

  przewagą sił jednej strony wobec drugiej – osoba stosująca przemoc jest silniejsza, dominująca (emocjonalnie/psychicznie, fizycznie bądź ekonomicznie) względem osoby doświadczającej przemocy,

• naruszaniem praw i dóbr osobistych drugiej strony, np. prawa do nietykalności fizycznej, godności, szacunku, wolności wyboru itp. 

• oraz powoduje ból i cierpienie prowadzące do mniejszej zdolności do samoobrony, czy też do zniewolenia.

Tym samym osoba stosująca przemoc naraża zdrowie i kondycję psychiczną osoby doznającej przemocy na szkody, co może prowadzić do utraty zdrowia bądź bezpośredniego zagrożenia jej życia.

Powyższa definicja przemocy w praktyce jest czasami trudna do weryfikacji. Sytuacje konfliktu (sytuacje sporu dotyczące ważnych indywidualnych kwestii, którym towarzyszą intensywne emocje) również spełniają część przesłanek zawartych w przytoczonej definicji. Gdy pojawi się w kłótni gniew czy złość, często zachowanie jednej bądź obu stron będzie spełniać kryteria intencjonalności, naruszania dóbr osobistych (nierzadko towarzyszy temu ocenianie, mówienie przykrych słów, przekleństwa, obrażanie), prowadząc do wywołania cierpienia i bólu, zwłaszcza emocjonalnego. Najistotniejsze jest więc to, by w trakcie diagnozy pary uchwycić, czy w dynamice relacji występuje wymiar przewagi sił, co rozróżnia przemoc od agresywnego konfliktu, ale nierzadko jest trudne do zweryfikowania.

Poza pytaniami własnymi, które wraz z rozwojem indywidualnego warsztatu i wiedzy u terapeuty par się pojawią, istnieje kilka narzędzi, z których korzystają specjaliści, by oszacować czy w danej relacji któraś ze stron stosuje przemoc. W tym miejscu warto wspomnieć choćby o dwóch. Prawdopodobnie najbardziej znaną jest Skala Taktyki Konfliktu CTS-2 (Conflicts Tactics Scale, Straus,
1996 ). CTS i CTS-2 mierzy stopień, w jakim partnerzy w związku angażują się w zachowania pozytywne wobec siebie bądź będące atakami psychologicznymi, fizycznymi lub seksualnymi. Konstrukcja testu zawiera naprzemienne pytania o doświadczaniu danych zachowań bądź ich stosowaniu. Zachowania są mierzone na pięciu skalach: skali ataku fizycznego, agresji psychicznej, negocjacji, obrażeń oraz przymusu seksualnego. Mimo że narzędzie jest z powodzeniem stosowane, było również poddawane krytyce m.in. ze względu na fakt, że nie dostarcza informacji o kontekście, zamiarze, historii czy wzorcu przemocy, co w oczywisty sposób jest potrzebne do uwzględnienia w pełnej diagnozie (m.in. DeKeserady i wsp., 2014).

Kolejnym testem, o którym warto wspomnieć, jest Inwentarz Psychologicznego Maltretowania Kobiet – PMWI (Psychological Maltreatment of Women Inventory, Tolman, 1989). Test ten jest formą samopisu przeznaczonego dla kobiet maltretowanych psychiczne przez ich partnerów (skalę można dostosować do wypełniania przez mężczyzn, zmieniając zaimki osobowe). PMWI uwzględnia dwa wymiary diagnostyczne: dominacja-izolacja i przemoc emocjonalno-werbalna. Konstrukcja pytań odnosi się do na
zwania formy przemocy i innych zachowań oraz określenia częstotliwości ich występowania w relacji.

Oba testy stanowiły dla mnie inspirację do stworzenie własnego, dostosowanego do polskich realiów narzędzia przesiewowego, które może być pomocne w terapii par do weryfikacji, czy w danym związku istnieje ślad przemocy. Narzędzia, które poniżej przedstawiam wraz z proponowanym algorytmem działania, należy używać pomocniczo w weryfikacji śladów przemocy i oceny dynamiki relacji, uzupełniając je o głębsze rozpoznanie/wywiad potwierdzonych obszarów problemowych, agresywnych i przemocowych w kwestionariuszu.

Kwestionariusz szacowania ryzyka doświadczenia przemocy w parze

Proponowane narzędzie do przesiewowej oceny istnienia przemocy w związku otrzymało nazwę: „Kwestionariusz szacowania ryzyka doświadczenia przemocy w parze” i służy do diagnozy jakościowej wykonywanej przez terapeutę par. Po wypełnieniu kwestionariusza wskazano proponowane, możliwe algorytmy postępowania (choć oczywiście nie jest to zamknięty i zupełny katalog potencjalnych kroków, jedynie sugerowany).

Narzędzie szacowania ryzyka oparte jest na danych pośrednich i bezpośrednich.

Dane pośrednie są wynikiem wnioskowania konsultanta i są powiązane z danymi bezpośrednimi, czyli obserwowanymi zachowaniami klientów na sesji oraz podawanych treści przez obie osoby na spotkaniu. Zasadność takiego toku myślenia można podeprzeć założeniem, że np. jeżeli na sesji obserwujemy opresyjność partnera, a reakcja drugiej strony jest lękowa, to można wnioskować, że istnieje ryzyko występowania przemocy w relacji. Natomiast, jeżeli jeden z partnerów jest opresyjny, ale drugi nie jest w tej relacji bezbronny i stosuje podobną bądź odwetową taktykę ze współmierną siłą, to mamy do czynienia prawdopodobnie z wzajemną agresją. Nie możemy jednak w pełni wykluczyć, że nie mamy do czynienia z przemocą, gdyż możemy obserwować agresję obronną ze strony osoby doświadczonej wieloletnią przemocą. Dlatego też ważnym aspektem jest ocena nie tylko treści spontanicznych wypowiedzi pary na temat problemów, które ich sprowadzają do gabinetu terapeuty, ale także treści odpowiedzi na pytania zadane przez terapeutę.

Dane pośrednie i bezpośrednie są istotne, gdyż temat nadużyć może być pomijany na sesji z racji obawy osoby doświadczającej przemocy przed reakcją osoby stosującej przemoc po powrocie do domu. Tym samym trzecim ważnym elementem diagnostycznym (choć subiektywnym) jest intuicja terapeuty – jego odczucia z obserwacji, ale i wnikliwe wsłuchiwanie się w treść, którą niesie spotkanie, co znajduje odzwierciedlenie w pytaniu nr 10.

Proponowane algorytmy postępowania:

1. Większość odpowiedzi na „tak”, zwłaszcza w pytaniach od 15 do 19 i w pytaniu 25 – „nie”.

   Konfiguracja odpowiedzi skłania do wniosku, że istnieje przemoc bądź prawdopodobieństwo istnienia przemocy w relacji. Należy umówić się na spotkanie indywidualne w celu głębszego rozpoznania sytuacji i potwierdzenia/odrzucenia wniosków podczas wywiadów indywidualnych z jedną i drugą stroną.

2. Istnieją odpowiedzi na „tak”, ale dostrzega się jednocześnie przewagę sił i jej równość w niektórych sferach i w pytaniu 25 – „nie”.

   Konfiguracja może wskazywać na utajoną przemoc bądź na agresję w związku (nie dostrzegamy dysproporcji sił), również zasadnym wydaje się umówienie się na indywidualne spotkanie z jedną i drugą osobą w celu weryfikacji:
   – czy poza agresją mają miejsce sytuacje przemocowe w parze,
   – czy u jednej z osób doszło do uaktywnienia agresji obronnej po dłuższym okresie doświadczania przemocy,
   – analizy, czy mamy do czynienia z przemocą dwustronną.

3.  Większość odpowiedzi na „nie” i w pytaniu 25 – „nie”,

   Konfiguracja wskazuje, że w relacji może dochodzić do ostrzejszych konfliktów, ale dostrzegalna jest równość w dynamice i interakcji u klientów, należy obserwować na następnych wspólnych sesjach czy istnieje możliwość, że problem przemocy istnieje. W tym przypadku nie jest koniecznym umówienie indywidualnych sesji, jakkolwiek zawsze będą one cennym spotkaniem, które ostatecznie weryfikuje różne problemy, które jedna z osób obawia się wnieść na sesję. 

4. W pytaniu 25 – „tak”

Należy umówić się na spotkanie indywidualne celem głębszego rozpoznania sytuacji i okoliczności zaistnienia procedury „Niebieskie Karty”, jak również jej skuteczności i skutków, które przyniosła. Istotnym jest w tym przypadku analiza czy
przemoc ustała (jeżeli procedura toczyła się wcześniej i została zakończona) i czy mechanizmy przemocy nadal istnieją w parze oraz czy indywidualnie strony, zwłaszcza osoba doznająca przemocy, przepracowały sytuację doświadczania/stosowania przemocy.

W wyniku wypełnienia kwestionariusza Szacowania ryzyka doświadczenia przemocy w parze, w przypadku ustalenia, że mamy wystarczająco dużo śladów przemocy, by umówić indywidualne spotkanie (ścieżka A,B,D) proponuję kolejne narzędzie, które przyjmuje układ samoopisu wykonywanego przez jednego z partnerów, którego identyfikujemy jako potencjalnie doznającego przemocy bądź obu partnerom w celach porównawczych.

Kwestionariusz samoopisu „Ślady przemocy”

Kwestionariusz „Ślady przemocy” służy analizie jakościowej wyników testu. Wskazane jest – z mojej perspektywy – wypełnianie kwestionariusza podczas sesji, przy terapeucie. Wypełnianie kwestionariusza w warunkach domowych jest obarczone ryzykiem wglądu do zaznaczonych odpowiedzi przez partnera/partnerkę.

Kolejnym wskazaniem po wypełnieniu kwestionariusza jest analiza pytań, na które osoba badana udzieliła odpowiedzi „tak” i przeprowadzenie głębszego wywiadu co do kontekstu wydarzeń potwierdzanych. Pozwoli to zminimalizować ryzyko uniknięcia pomyłki w rozróżnieniu przemocy z agresją na poziomie subiektywnych odpowiedzi udzielanych przez klienta.

Konstrukcja kwestionariusz składa się z 62 pozycji, ułożonych naprzemiennie i odnoszących się do doświadczania niepożądanych zachowań (pozycje „a”) oraz stosowania negatywnych zachowań (pozycje „b”). Kwestionariusz składa się z pięciu skal: przejawów przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, ekonomicznej oraz stosowanej za pomocą środków elektronicznych, pięciu pytań (B1-B5), określających czasookres potwierdzonych zachowań oraz dwóch pytań „BEZPIECZEŃSTWA”, które mają za zadanie dookreślić potrzebę zadbania o bezpieczeństwo osoby doświadczającej przemocy (C1 – na które odpowiada klient, oraz C2 – na które odpo-
wiada terapeuta, dlatego jest zamieszczone w tabeli wyników).

Poniżej kwestionariusza „Ślady przemocy” wskazano proponowane, możliwe algorytmy postępowania (choć oczywiście nie jest to zamknięty i zupełny katalog potencjalnych kroków, a jedynie sugerowany).

Proponowane algorytmy działania:

1.  W przypadku zaznaczenia w danej skali odpowiedzi „TAK” i zaznaczenia, że sytuacje przemocy miały miejsce w przeszłości, ale nie mają miejsca obecnie:

• przy odpowiedzi na Pytanie C – osoba wypełniająca zaznacza/informuje, że czułaby się bezpiecznie na wspólnej sesji z partnerem/z partnerką i po niej, wychodząc z gabinetu i poruszając tematy związane z doświadczaniem przemocy – włączamy powyższe tematy w sesje wspólne pary;

• przy odpowiedzi na Pytanie C – osoba wypełniająca zaznacza/informuje, że nie czułaby się bezpiecznie na wspólnej sesji z partnerem/z partnerką i po niej, wychodząc z gabinetu, poruszając tematy związane z doświadczaniem przemocy – analizujemy z klientem/ klientką kwestie bezpieczeństwa, badamy, czy korzystnym byłoby zawieszenie wspólnych sesji na rzecz indywidualnej pracy na spotkaniach indywidualnych dla OSP – indywidualna terapia ukierunkowana na zmianę
  mechanizmów funkcjonowania i stosowania przemocy bądź zajęcia korekcyjno-edukacyjne lub terapeutyczno-psychologiczne, dla ODP – indywidualne sesje terapeutyczne mające na celu wzmocnienie klienta/klientki i inne formy pracy, które umożliwiłyby klientowi/klientce przepracowanie skutków doświadczania przemocy. Po etapie indywidualnych sesji możliwe byłoby ewentualne rozpoczęcie właściwej terapii par.

   2. W przypadku zaznaczenia w danej skali odpowiedzi „TAK” i zaznaczenia, że sytuacje przemocy mają miejsce obecnie:

• przy odpowiedzi na Pytanie C – osoba wypełniająca zaznacza/informuje, że nie czułaby się bezpiecznie na wspólnej sesji z partnerem z partnerką i po niej, wy chodząc z gabinetu i poruszając tematy związane z doświadczaniem przemocy – włączamy powyższe tematy w sesje wspólne pary i na wspólnej sesji rozpatrujemy z partnerami kwestię, co będzie dla nich pomocne w zatrzymaniu przemocy w związku. Proponujemy partnerom zawieszenie terapii na czas indywidualnej formy pracy nad samym sobą i powrót na wspólne sesje po tym etapie;

• przy odpowiedzi na Pytanie C – osoba wypełniająca zaznacza/informuje, że nie czułaby się bezpiecznie na wspólnej sesji z partnerem z partnerką i po niej, wychodząc z gabinetu, poruszając tematy związane z doświadczaniem przemocy oraz z arkusza wynika, że przemoc nie ma dużego nasilenia, występują nieliczne formy przemocy. Wówczas analizujemy z klientem/klientką kwestie bezpieczeństwa, analizujemy, czy korzystnym byłoby zawieszenie wspólnych sesji na rzecz indywidualnej pracy na spotkaniach indywidualnych dla OSP – indywidualna terapia ukierunkowana na zmianę mechanizmów funkcjonowania i stosowania przemocy, bądź zajęcia korekcyjno-edukacyjne lub terapeutyczno-psychologiczne, dla ODP indywidualne sesje terapeutyczne mające na celu wzmocnienie klienta/klientki i inne formy pracy, które umożliwiłyby klientowi/klientce przepracowanie skutków doświadczania przemocy. Po etapie indywidualnych sesji możliwe byłoby ewentualne rozpoczęcie właściwej terapii par. Dopuszczamy w tej wersji możliwość pracy z parą przy takiej jej decyzji. Jednocześnie informujemy partnera/partnerkę, że korzystnym byłoby założenie pro cedury „Niebieskie Karty” jako formy wzmacniającej szanse na zmianę sytuacji; 

•  przy odpowiedzi na Pytanie C – osoba wypełniająca zaznacza/informuje, że nie czułaby się bezpiecznie na wspólnej sesji z partnerem z partnerką i po niej, wychodząc z gabinetu, poruszając tematy związane z doświadczaniem przemocy oraz z arkusza wynika, że przemoc ma duże nasilenie, występują nieliczne formy przemocy. Wówczas wskazujemy, że korzystnym/koniecznym byłoby zawieszenie wspólnych sesji na rzecz indywidualnej pracy na spotkaniach indywidualnych dla OSP – indywidualna terapia ukierunkowana na zmianę mechanizmów funkcjonowania i stosowania przemocy bądź zajęcia korekcyjno-edukacyjne lub terapeutyczno-psychologiczne, dla ODP indywidualne sesje terapeutyczne mające na celu wzmocnienie klienta/klientki i inne formy pracy, które umożliwiłyby klientowi/klientce przepracowanie skutków doświadczania przemocy. Po etapie indywidualnych sesji możliwe byłoby ewentualne rozpoczęcie właściwej terapii par. W tej wersji praca z parą może spowodować zaostrzenie przemocy domowej. Jednocześnie informujemy partnera/partnerkę, że korzystnym byłoby założenie procedury „Niebieskie Karty” jako formy wzmacniającej szanse na zaistnienie zmiany. 

  3. W przypadku zaznaczenia w skali pierwszej (doświadczania przemocy fizycznej bądź stosowania przemocy) odpowiedzi „TAK” i zaznaczenia, że sytuacje przemocy mają miejsce obecnie:

• rozważ zgłoszenie sprawy do prokuratury/sądu bądź dokonanie zgłoszenia do właściwego dla miejsca zamieszkania osoby doznającej przemocy Zespołu Interdyscyplinarnego.

W tej ścieżce postępowania wskazane jest podparcie w postaci omówienia przypadku na superwizji z obszaru przeciwdziałania przemocy. Podyktowane jest to rozpatrywaniem zasadności odstąpienia od tajemnicy zawodowej, co niesie ze sobą potrzebę rozważań etycznych i merytorycznych co do takiej decyzji (szerzej o implikacjach związanych z tajemnicą zawodową i potrzebą odstąpienia od niej pisze m.in. Dorota Bednarek w swojej książce pt. „Zawód psycholog. Regulacje prawne i etyka zawodowa”)². W przypadku podjęcia decyzji o ujawnieniu sugeruje się poinformowanie i przedyskutowanie takiej potrzeby z parą.

 4. W przypadku zaznaczenia w pozycji dodatkowej C2 odpowiedzi „TAK”.

• Postępuj zgodnie z opisem punktu 3 w związku z oceną sytuacji jako spełniającej przesłanki zagrożenia życia lub zdrowia osoby doświadczającej przemocy.

Podsumowanie

Podsumowując, chciałbym podkreślić, że powyższe narzędzia stanowią osobistą propozycję pomocy dla terapeutów par do diagnozy śladów przemocy w związku, której podstawą są doświadczenia osobiste w pracy z parami oraz powszechnie dostępna i uznana wiedza dotycząca mechanizmów, jak i rodzajów zachowań przemocowych. Nie zmienia to faktu, iż para zgłaszająca się na wspólną sesję często przychodzi z wieloma problemami i ze śladami różnych trudności – brakiem porozumienia, doświadczeniem zdrady, problemem uzależnienia, współuzależnienia i innych, które naturalnie również będą przedmiotem pracy ze związkiem. Kwestionariusze zatem mają na celu uzupełnienie warsztatu pracy specjalistów.

Jednocześnie mam nadzieję, że powyższe propozycje będą stanowić inspirację dla innych specjalistów i naukowców do opracowywania narzędzi dostosowanych do naszych polskich uwarunkowań socjologicznych oraz prawnych (wnikliwi Czytelnicy zauważyli zapewne, że arkusz „Śladów przemocy” zawiera pytania związane choćby z nowym elementem definicji przemocy w naszym porządku prawnym, czyli przemocy stosowanej za pomocą środków komunikacji elektronicznej). Tym samym będę wdzięczny za komentarze i wskazówki mogące udoskonalić powyższe narzędzia.

¹ por. https://www.niebieskalinia.pl/o-zjawisku-przemocy/o-zjawisku-przemocy, dostęp: 01.10.2023 r

² Rozważania etyczne dotyczące pracy z parą z doświadczeniem przemocy Autor zawarł w dwóch artykułach publikowanych w nr 1/145/2023 oraz w nr 4/147/2023 pt. „Problemy etyczne terapii par z doświadczeniem przemocy. Pomiędzy teorią a praktyką”,
cz. 1 i cz. 2. – przyp. red.

BIBLIOGRAFIA:

Bednarek, D. (2020). Zawód psycholog. Regulacje prawne i etyka zawodowa. Warszawa: PWN.

DeKeseredy, W., Schwartz, M. (1998). Measuring the Extent of Woman Abuse in Intimate Heterosexual Relationships: A Critique
of the Conflict Tactics Scales. Harrisburg, PA: VAWnet, a project of the National Resource Center on Domestic Violence/Pennsylvania Coalition Against Domestic Violence.

Straus, M.A., Hamby, S.L., Boney-McCoy, S., Sugarman, D.B. (1996). The Revised Conflict Tactics Scale (CTS2): Development
and preliminary psychometric data. Journal of Family Issues 17(3): 283-316.

Tolman, R.M. (1989). The development of a measure of psychological maltreatment of women by their male partners. Violence and Victims, 4(3), 159-177.

Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy domowej, Dz.U. 2005 Nr 180 poz. 1493 wraz ze zmianami.

Źródło elektroniczne: https://www.niebieskalinia.pl/o-zjawisku-przemocy/o-zjawisku-przemocy dostęp: 01.10.2023 r

Sebastian Pluta – psycholog, psychoterapeuta integracyjny w trakcie szkolenia, terapeuta par, nauczyciel akademicki, specja-
lista i certyfikowany superwizor przeciwdziałania przemocy IPZ PTP.

Artykuł pochodzi z czasopisma "Niebieska Linia" nr 5/148/2023

Inne z kategorii

Nowy Numer Dwumiesięcznika "Niebieska Linia"

27.12.2023

Z ogromną radością informujemy, że pojawił się kolejny numer (6/149/2023) naszego dwumiesięcznika...

czytaj dalej

Bajki terapeutyczne Skuteczna pomoc dla dzieci po doświadczeniu przemocy

26.06.2023

Zrozumienie mechanizmów przemocy, poznanie jej rodzajów oraz sposobów przeciwdziałaniajest...

czytaj dalej