Skutecznie zmotywować. Dialog Motywujący w pracy z osobami doświadczającymi przemocy (1/108/2017)

Artykuły „Niebieskiej Linii"

08.12.2025

Beata Kita

Artykuł przedstawia spojrzenie na pomoc osobom doświadczającym przemocy w rodzinie uwzględniające proces motywacyjny. Odwołuje się do rozumienia motywacji jako wewnętrznego stanu gotowości do wprowadzania zmian (a nie stałej, wewnętrznej cechy danej osoby) i uwzględnia jej kontekst interpersonalny.

Specjaliści pracujący na rzecz osób doświadczających przemocy w rodzinie przeżywają często wiele skrajnych emocji – od dumy i radości, kiedy widać postęp w pracy z klientem przez niepokój i bezsilność, a często złość, gdy klient wycofuje zeznania, przerywa współpracę, przyjmuje pod swój dach krzywdziciela, a przemoc jeszcze bardziej się nasila.

Słusznie taką sytuację wyjaśniamy mechanizmami przemocy – np. cyklicznością przemocy, wyuczoną bezradnością. Rozumiemy też, że za utknięciem w sytuacji przemocy często stoją powody obiektywne. Trudno „stanąć na własnych nogach”, gdy sprawca jest jedynym właścicielem mieszkania, jedynym dostarczycielem środków do życia dla członków swojej rodziny, kiedy brak wsparcia innych osób – rodziców, rodzeństwa, znajomych, a w perspektywie jest samotne rodzicielstwo z całym szeregiem wyzwań (bo co będzie, kiedy któreś z dzieci zachoruje albo zachoruję ja sam/a?, gdzie zamieszkamy, czy sobie poradzę? itp.).

Okazuje się, że unikanie lub wycofywanie się osób doświadczających przemocy z oferowanej im pomocy ma swoje źródło także w obszarze procesów motywacyjnych.

Proces zmiany

Badania prowadzone w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku przez Jamesa Prochaska i Carlo DiClemente (por. DiClemente, Velasquez, 2010; Połeć, 2012) wskazują, że wszelkie zmiany w naszym życiu – niezależnie od tego, czego dotyczą – diety, palenia papierosów, aktywności fizycznej czy leczenia depresji albo wychodzenia z sytuacji przemocy – są procesem. W ramach tego procesu można wyróżnić kilka faz:

fazę prekontemplacji, kiedy nie zdajemy sobie sprawy z problemu, nie dostrzegamy go, mimo że widzą go inni, wypieramy trudność lub uznajemy, że jej nie podołamy,
fazę kontemplacji – gdy zauważamy, że dana sytuacja i nasze w niej zachowanie przynosi nam pewne profity, ale też jednocześnie straty (w związku z czym pozostajemy w ambiwalencji),
fazę decyzji, kiedy wątpliwości ustępują powodom dla wprowadzenia zmiany i równocześnie nasze poczucie oparcia w sobie oraz posiadania zaplecza w innych (np. bliskich osobach, instytucjach) jest w naszej subiektywnej ocenie wystarczające. Podejmujemy wówczas pierwsze próby, testujemy możliwości, przygotowujemy mniej lub bardziej realistyczny plan zmiany,
fazę aktywnej zmiany – etap wprowadzania zmiany w życie, realizowania planu, przeformułowywania go, kiedy sprawy nie idą tak, jak byśmy tego oczekiwali, rozwiązywania obecnych lub nowych wątpliwości,
fazę jej utrzymania – etap najbardziej żmudny, wymagający umiejętności pokonywania trudności i zwątpień, radzenia sobie z pokusami powrotu „na stare tory”, rozwiązywania często nieprzewidzianych wcześniej problemów, uczenia się nowych sposobów reagowania, rozumienia siebie, ale też innych w tej konkretnej zmianie,
nawrót – powrót do status quo (do starego sposobu funkcjonowania czy związku, który nadal jest przemocowy, do nałogu itp.) jest regułą, a nie wyjątkiem. Jeśli nawrót uznajemy za naturalny etap zmiany (a nie porażkę, kompromitację i klęskę) – mamy szansę wyciągnąć z niej lekcję dla siebie i kontynuować proces zmiany,
rozwiązanie problemu.

Autorzy tych badań oraz sformułowanego na ich podstawie Transteoretycznego Modelu Zmiany wskazują na bardzo częste niedopasowanie oferowanej pomocy do stadium zmiany, w jakim dana osoba się znajduje. Skutkuje to oczywiście niepodejmowaniem przez dużą grupę osób terapii bądź przypadkami wczesnej rezygnacji, wycofywaniem się z oferowanej pomocy.

Badania pokazują także, że motywacja ma swój kontekst interpersonalny. Konfrontujący styl rozmowy „motywującej”, przypieranie do muru – najczęściej rodzi opór, wycofanie się i często działania przeciwstawne do tych, których oczekiwalibyśmy dla klienta (por. Miller, Rollnick, 2010, 2014; Hohman, 2012).

Wiedzieć i wyjaśniać, to jednak nie wszystko. Wyzwaniem pozostaje wdrożenie odnoszących się do procesu motywacyjnego zasad, by efektywniej i skuteczniej pomagać osobom z doświadczeniem przemocy w rodzinie.

Istota Dialogu Motywującego

Dialog Motywujący (w skrócie DM, ang. Motivational Interviewing) przekłada te odkrycia na praktykę (por.

m.in. Miller, Rollnick, 2010, 2014; Hohman, 2012; Kita, 2010, 2012; Kaczyńska, 2015). Opierając się na własnej filozofii pomagania (opisywanej jako duch DM) a bazującej na:

budowaniu przez osobę pomagającą, opartej na empatycznym rozumieniu, pełnej szacunku i troski relacji współpracy z klientem,
wywoływaniu wewnętrznej motywacji do zmiany u klienta
wspieraniu jego autonomii oraz prostych, ale wymagających dużej uważności i subtelności w sposobie stosowania narzędziach:

pytaniach otwartych,
dowartościowaniach,
odzwierciedleniach,
podsumowaniach,

bazującym na uzyskaniu zgody od klienta stylowi udzielania mu informacji zwrotnych

- stwarza ogromne możliwości pracy w każdej z wyróżnionych przez Prochaska i DiClemente faz. Jest zatem skuteczną metodą zarówno wzbudzania wewnętrznej motywacji do zmiany, jak też rozwijania jej i umacniania aż do rozwiązania problemu.

Zgodnie z koncepcją Dialogu Motywującego wewnętrzna motywacja do zmiany to gotowość do zachowania się w dany sposób ze względu na osobiste cele i wartości. Ponieważ te wewnętrzne powody bardzo często nie są wyraźne i jasne, rolą specjalisty korzystającego z Dialogu Motywującego jest pomóc klientowi w dotarciu do nich, następnie w podjęciu jak najlepszej dla niego decyzji, a później w przygotowaniu i realizacji najbardziej optymalnego planu.

Zarówno docieranie do wewnętrznych powodów zmiany (w Dialogu Motywującym – „wydobywanie” od klienta) aż po budowanie (mając na względzie te powody) planu działania i wspieranie klienta w jego realizacji przez osobę pomagającą dokonuje się w rozmowie i postawie „pomagacza” – pełnej szacunku, troski, podkreślającej autonomię klienta, wyrażającej empatyczne zrozumienie dla jego sytuacji, a jednocześnie ukierunkowującej na rozwiązywanie jego dylematów.

Osoby doświadczające przemocy swoje cierpienie często uznają za coś zwykłego, normalnego – zwłaszcza jeśli były świadkami lub same doświadczały podobnego traktowania w kluczowych dla kształtowania się swojej osobowości okresach (dzieciństwa, okresie młodzieńczym i wczesnej dorosłości). Dodatkowo, wyrastając w przekonaniu, że nic z tym nie można zrobić, spotykając się z obojętnością innych (np. świadków przemocy), czasem też niestety doświadczając niekompetentnego potraktowania przez służby odpowiedzialne za udzielanie im pomocy, czują się coraz bardziej bezradne, niepewne, niepełnowartościowe („nic nie znaczę, nie mam prawa, nie radzę sobie”), depresyjne, skupione na przetrwaniu i przetrzymaniu trudnej sytuacji.

Praca z Dialogiem Motywującym

Specjaliści pracujący w oparciu o Dialog Motywujący z osobami doświadczającymi przemocy znajdującymi się w fazie prekontemplacyjnej pamiętają, że nawet jeśli doszło do poważnego zdarzenia, widocznego urazu – klienci mogą odbierać swoją rzeczywistość jako coś naturalnego, normalną konsekwencję (klientka: Miał powód, żeby się wściec i wyżywać na nas, bo przecież nas utrzymuje; zresztą to nie dzieje się często – tylko jak wypije). Zamiast spierania się, przekonywania, obwiniania czy perswadowania (osoba pomagająca: To nie jest normalne, że panią uderzył; powinna pani wzywać policję, kiedy zaczyna być agresywny, proszę pomyśleć o dzieciach – jak one to przeżywają!) – osoba pomagająca stara się przede wszystkim dostrzec perspektywę klienta i okazać mu zrozumienie poprzez odzwierciedlanie tego, co słyszy i obserwuje (osoba pomagająca: Stara się pani rozumieć męża, jego wściekłość, ale jest pani też zaniepokojona ostatnim pobiciem pani i szarpaniem córki). Okazywanie zrozumienia dla postawy klienta, akceptacja jego punktu widzenia, pomoc w nazwaniu przeżywanych emocji ułatwia kontynuację rozmowy i przybliża do kolejnych etapów zmiany.

Faza prekontemplacji

Ponieważ osoby w fazie prekontemplacyjnej nie można przekonać do zmiany, a jedynie zasiać w niej wątpliwości, istotną na tym etapie strategią DM jest wzbudzanie wątpliwości. Robimy to, np. podkreślając mocniej (w odzwierciedleniach), niemniej bez oskarżania i cynizmu w głosie, pewne wypowiedzi klienta, by zwrócić na nie jego uwagę i zachęcić go w ten sposób do przyjrzenia się sytuacji z nowej perspektywy (klientka: Miał powód, żeby się wściec i wyżywać na nas, bo przecież nas utrzymuje; zresztą to nie dzieje się często – tylko jak wypije; osoba pomagająca: To nic takiego, kiedy mąż szarpie i bije panią, zwłaszcza kiedy jest pijany; klientka: No nie. Wszyscy się wtedy boimy, bo nie wiadomo jak to się skończy). Stwarzamy w ten sposób okazję do tego, by klient sam być może zaprzeczył i sam argumentował na rzecz przyszłej zmiany, a przynajmniej zaczął zastanawiać się nad jej ewentualnością i konsekwencjami bagatelizowania swojej sytuacji.

Kolejna możliwość to badanie celów i wartości osoby doświadczającej przemocy oraz odwoływanie się do nich, pokazując rozbieżność między nimi a sytuacją, w jakiej jest klient (klientka: Ona dostała od ojca tylko kapciem - takim piankowym za to, że nie chciała posprzątać i potem w szkole opowiada, że tak strasznie cierpi. Osoba pomagająca: Uderzenie kapciem nie spowodowało fizycznych ran. Jak to się ma do tego, o czym powiedziała pani wcześniej, że zależy pani na wychowaniu dzieci w szacunku?).

Kolejną możliwością wzbudzenia wątpliwości jest dostarczenie informacji, które mogą pokazać sytuację klienta w nowym świetle i zasygnalizować potrzebę zmiany. W Dialogu Motywującym specjalista dąży do tego, by informację jak najlepiej dopasować do potrzeb danej osoby i nie powtarzać tego, co być może już sama wie, ale dostrzec i podkreślić jej wiedzę, autonomię, w tym prawo do niezgadzania się z przekazanymi treściami oraz umożliwić wypowiedzenie jej własnej opinii, odczuć (osoba pomagająca: Mówi Pani o tym, że nic się takiego nie stało, że był to incydent. Czy możemy porozmawiać o tym, jak widzieli tę sytuację interweniujący policjanci i opisali ją w Niebieskiej Karcie? (pytanie o zgodę). Jak pamięta pani ten sobotni wieczór, kiedy mąż panią bił i sąsiadka wezwała Policję? (pytanie mające na celu wydobywanie informacji o zdarzeniu od klientki). Zatem pamięta pani, że była pani bardzo przestraszona, bo rzucił panią o ścianę, a upadając, starała się pani, żeby nie przygnieść córeczki, która była w pobliżu. Potem mąż się uspokoił i przyjechała Policja. Przejdźmy teraz do tego, co jest zapisane w Niebieskiej Karcie (dostarczenie informacji): Policjanci podczas interwencji zastali panią zszokowaną, tulącą płaczące dziecko. Miała pani zakrwawioną lewą rękę. Drzwi do łazienki były wyważone, szyba w drzwiach do dużego pokoju wybita. Wezwali pogotowie. Nie zgodziła się pani pojechać do szpitala, bo nie byłoby z kim zostawić Marysi… Jakie znaczenie ma dla pani ta sytuacja? Co pani o tym myśli? (wydobywanie punktu widzenia klientki); klientka: No faktycznie, było chyba gorzej niż to zapamiętałam…).

Faza kontemplacji

Przejście klienta z fazy prekontemlacyjnej do kontemplacji, to istotny ruch ku zmianie. Osoba doświadczająca przemocy na tym etapie dostrzega negatywne konsekwencje swojej sytuacji, może też zauważać korzyści, jakie przyniosłaby jej zmiana, ale jednocześnie jest mocno przywiązana do tego, co ma, co jest jej znane, nie wierzy w możliwość zmiany albo boi się jej. Taki stan „chciałabym, ale nie mogę” może trwać długo. Klient, który utknął w ambiwalencji może wzbudzać irytację u specjalistów lekceważących proces motywacyjny i rodzić oskarżenia o brak motywacji, o słabą wolę klienta. Natomiast to, czego taka osoba potrzebuje, to jeszcze nie pomoc w dokonaniu zmiany, ale pomoc w zbliżeniu się do decyzji o zmianie.

W Dialogu Motywującym odbywa się to poprzez rozwiązywanie ambiwalencji (np. za pomocą tzw. bilansu decyzyjnego poprzez badanie dobrych stron pozostawania w niezmienionej sytuacji, obaw przed zmianą, a z drugiej strony strat wynikających z doświadczania przemocy i pojawiających się korzyści dzięki wprowadzeniu zmiany) oraz wzmacnianie poczucia wartości i sprawczości klienta. Na przykład specjalista fragment swojej rozmowy z klientem doświadczającym przemocy może podsumować następująco: Z jednej strony obawia się pan, że żona może stracić prawo do wykonywania zawodu, kiedy zostałaby ukarana, może się też mścić na panu, z drugiej jej picie i agresja przybierają na sile, syn boi się jej, kiedy ona jest w takim stanie (odzwierciedlenie dwustronne ambiwalencji). Jest pan dla niego ważną osobą i potrafi pan przeciwstawiać się żonie, kiedy obawia się pan o dziecko.

Faza decyzji

Faza decyzji to etap, kiedy klient ma coraz mniej wątpliwości, jest przekonany co do potrzeby zmiany, wkłada dużo energii i nadziei w to, że się powiedzie, podejmuje pierwsze próby eksperymentowania ze zmianą (np. przeciwstawia się sprawcy, podejmuje pracę zawodową, by się uniezależnić). Zadaniem specjalisty pracującego w oparciu o DM jest przygotowanie realistycznego planu zmiany (wspólnie z klientem), uwzględniającego jego mocne strony, jak też ewentualne trudności i sposoby poradzenia sobie z nimi.

Faza aktywnej zmiany

W fazie aktywnej zmiany specjalista motywujący dostrzega sukcesy i wzmacnia poczucie sprawczości klienta, rozmawia o wątpliwościach, udziela za zgodą klienta potrzebnych informacji i pomaga rozwiązywać pojawiające się trudności.

Faza utrzymania

Faza utrzymania wymaga od osoby pomagającej dyskutowania o pojawiających się wątpliwościach, wspomagania w rozwijaniu potrzebnych umiejętności w związku z nowymi zadaniami i wyzwaniami dla klienta, pomocy w budowaniu wspierających go relacji – by umocnić zmianę i zapobiegać nawrotom.

Faza nawrotu

W przypadku nawrotu specjalista motywujący w żaden sposób nie obwinia i nie poucza klienta, ale wyjaśnia i go wspiera. Wspólnie z nim wyciąga wnioski pomocne w przygotowaniu nowego planu.

Na każdym z etapów pracy motywującej istotne jest zainteresowanie perspektywą klienta i podkreślanie jego autonomii – otwarte uznanie, że to on decyduje o swojej zmianie, to od niego zależy jak potoczą się sprawy, w tym także to, co w związku z jego zachowaniem zrobi pomagający. W przypadku osób doświadczających przemocy ma to niebagatelne znaczenie – przywraca i umacnia poczucie wpływu i własnej skuteczności.

Z uwagi na ograniczoną objętość artykułu trudno omówić wszystkie możliwości pracy motywującej w każdej z faz zmiany oraz wszystkie aspekty pomocy osobom doświadczającym przemocy. Generalnie praca z osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie – mimo że wymagająca i obciążająca – jest też skuteczna i przynosi wiele satysfakcji. By taką była częściej, dobrze jest korzystać z pomocy doświadczonych specjalistów – np. superwizorów w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie certyfikowanych przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego (aktualizowana lista znajduje się na stronie www.niebieskalinia.pl). Osoby zainteresowane poszerzeniem wiedzy i umiejętności w zakresie motywowania w oparciu o Dialog Motywujący warto, by sięgnęły do podręcznika opracowanego przez autorów metody – Williama R. Millera oraz Stephena Rollnicka „Dialog Motywujący” (2014) oraz skorzystały ze szkoleń realizowanych przez terapeutów motywujących i trenerów oraz superwizorów DM (por. Ernst, Derwich, Jaraczewska, Kita, Połeć, 2015; www.motivationalinterviewing.org).

BIBLIOGRAFIA

DiClemente C.C., Velasquez M.M., Wywiad Motywujący a etapy zmiany [w:] Miller W.R., Rollnick S., Wywiad Motywujący. Jak przygotować ludzi do zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.

Ernst D., Derwich A., Jaraczewska J.M., Kita B., Połeć M., Ocena trafności stosowania Dialogu Motywującego. Superwizja, szkolenia i badania naukowe, [w:] Jaraczewska J.M., Adamczyk-Zientara M. (red.), Dialog Motywujący. Praca z osobami uzależnionymi behawioralnie, Enteteia, Warszawa 2015.

Hohman M. (red.), Motivational Interviewing in social work practice, The Guilford Press, New York 2012.

Jaraczewska J.M., Krasiejko I. (red.), Dialog Motywujący w teorii i praktyce. Motywowanie do zmiany w pracy socjalnej i terapii, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2012.

Kaczyńska M., Rozmowa z osobą doznającą przemocy [w:] Motywowanie do zmiany (filmy edukacyjne w oparciu o Dialog Motywujący z komentarzami), PARPA, Warszawa 2015.

Kita B., Podejście motywujące w pracy socjalnej i pomocy psychologicznej udzielanej rodzicom z dziećmi (Dialog Motywujący w pracy z rodziną z problemem przemocy) [w:] Kałdon B., Kurlak I. (red.), Wokół problematyki pomocy dziecku i rodzinie w sytuacji kryzysowej. Podejście interdyscyplinarne, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz-Warszawa 2011.

Kita B., Rutkowska J., Dialog Motywujący w kontekście systemowej pracy z rodziną, [w:] Jaraczewska J.M., Krasiejko I. (red.), Dialog Motywujący w teorii i praktyce. Motywowanie do zmiany w pracy socjalnej i terapii, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2012.

Kita B., Repelewicz-Iwaniuk A., „Standard świadczenia asystenta rodziny w m.st. Warszawa” jako przykład zastosowania elementów Dialogu Motywującego w pracy z rodzinami z wieloma problemami, [w:] Jaraczewska J.M., Krasiejko I. (red.), Dialog Motywujący w teorii i praktyce. Motywowanie do zmiany w pracy socjalnej i terapii, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2012.

Kita B., Rozmowa grupy roboczej z osobą stosującą przemoc [w:] Motywowanie do zmiany (filmy edukacyjne w oparciu o Dialog Motywujący z komentarzami), PARPA, Warszawa 2015.

Miller W.R., Forcehimes A.A., Zweben A., Terapia uzależnień. Podręcznik dla profesjonalistów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.

Miller W.R., Rollnick S., Dialog Motywujący. Jak pomóc ludziom w zmianie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2014.

Miller W.R., Rollnick S., Wywiad Motywujący. Jak przygotować ludzi do zmiany, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2010.

Miller W. R., Wzmacnianie motywacji do zmiany w terapii nadużywania substancji, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa, 2009

Połeć M., Transteoretyczny model zmiany – towarzysz Dialogu Motywującego [w:] Jaraczewska J.M., Krasiejko I. (red.), Dialog Motywujący w teorii i praktyce. Motywowanie do zmiany w pracy socjalnej i terapii, Wydawnictwo Edukacyjne AKAPIT, Toruń 2012.

Beata Kita – psycholożka, certyfikowana superwizorka w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie Instytutu Psychologii Zdrowia PTP, terapeutka motywująca Polskiego Towarzystwa Terapii Motywującej (PTTM), członkini międzynarodowego stowarzyszenia trenerów Dialogu Motywującego – Motivational Interviewing Network of Trainers, Warszawa.

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 1/108/2017

Inne z kategorii

Przemoc w masce depresji (1/102/2016)

04.12.2025

Adam Chojnacki

Skutki doświadczania przemocy przyjmują różną postać,...

czytaj dalej

Metaumiejętności w pracy z przemocą (6/125/2019)

05.11.2025