Zaburzenia przywiązania u dzieci z rodzin adopcyjnych i zastępczych (1/138/2022)

Maria Engler

Dzieci, które trafiają do pieczy zastępczej mają za sobą trudne i często skomplikowane sytuacje rodzinne oraz zróżnicowane potrzeby. Postrzegają siebie jako osoby niespójne i zależne od innych, odczuwają silny lęk, złość, zazdrość, próbują kontrolować emocje, ale często jest to dla nich zbyt trudne. Dla nowych opiekunów to niełatwe zadanie wymagające poszerzania swojej wiedzy oraz psychologicznych zasobów radzenia sobie i dbania o własne siły emocjonalne.

Według statystyk w 2019 roku w pieczy zastępczej przebywało 72 450 dzieci. Część z nich przygotowywana jest do adopcji, zdecydowana większość będzie wychowywać się w rodzinach zastępczych bądź rodzinnych domach dziecka. Niewielki odsetek powróci do rodzin biologicznych. Liczby pokazują więc, że jest to ogromna grupa dzieci, u których istnieje duże ryzyko występowania zaburzeń przywiązania oraz innych trudności emocjonalnych, zdrowotnych i rozwojowych. 

System pieczy zastępczej w Polsce

System pieczy zastępczej w Polsce może wydawać się nieco skomplikowany, a na pewno rozbudowany, jednak ma to swoje uzasadnienie. Dzieci, które do niego trafiają mają różne sytuacje rodzinne oraz zróżnicowane potrzeby. Piecza zastępcza dzieli się na rodzinną i instytucjonalną. Rodzinna piecza zastępcza to rodziny spokrewnione (w przypadku, gdy opiekę nad dzieckiem przejmują jego dziadkowie bądź pełnoletnie rodzeństwo), niezawodowe i zawodowe. Rodziny zawodowe dzielą się na specjalistyczne (w przypadku, gdy dziecko jest niepełnosprawne lub w rodzinie zastępczej znajduje się małoletnia matka ze swoim dzieckiem) oraz pogotowia rodzinne. W pogotowiach rodzinnych dzieci przebywają do kilku miesięcy, chyba że czas potrzebny na wyjaśnienie sytuacji rodzinnej dziecka jest dłuższy. Do rodzinnej pieczy zastępczej zaliczają się także Rodzinne Domy Dziecka. 

Druga gałąź pieczy zastępczej to ta, którą określa się jako instytucjonalną. W jej skład wchodzą Placówki Opiekuńczo-Wychowawcze (rodzinne, interwencyjne, socjalizacyjne, specjalistyczno-terapeutyczne oraz łączące zadania), Interwencyjne Ośrodki Preadopcyjne oraz Regionalne Placówki Opiekuńczo-Terapeutyczne. Inną możliwością zapewnienia domu dziecku pozbawionemu właściwej opieki rodziców biologicznych jest umieszczenie go w rodzinie adopcyjnej. Aby było to jednak możliwe, dziecko musi być sierotą bądź jego rodzice biologiczni muszą być pozbawieni władzy rodzicielskiej.

Zobacz też: Paulina Pawlak – Przemoc a zaburzenia rozwoju dziecka

Rodziny biologiczne dzieci trafiających do rodzin zastępczych i adopcyjnych

Do pieczy zastępczej trafiają dzieci, których rodzicom ograniczono bądź zabrano władzę rodzicielską. Według 111 artykułu Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego: jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają̨ władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują̨ swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. 

Sąd może również ograniczyć władzę rodzicielską np. poprzez umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej, jeśli istnieje szansa na pokonanie problemu, który doprowadził do złej sytuacji rodzinnej. W praktyce jednak, wbrew niektórym głosom, sądy niechętnie odbierają dzieci z rodzin biologicznych. W Konwencji o prawach dziecka, w artykule dziewiątym możemy przeczytać: Dziecko ma prawo żyć ze swoimi rodzicami, z wyłączeniem przypadków, gdy oddzielenie od nich jest konieczne ze względu na interes dziecka, szczególnie w przypadkach krzywdzenia lub zaniedbań ze strony rodziców. Dziecko odseparowane od jednego lub obojga rodziców, ma prawo do utrzymywania z nimi regularnych i bezpośrednich kontaktów. 

Powyższy zapis oznacza, że do rodzin adopcyjnych i zastępczych trafiają dzieci, których rodzice mają problemy natury: 

• społecznej – borykają się z uzależnieniami, doświadcza ją izolacji społecznej, postępują niezgodnie z prawem;
• ekonomicznej – pozostają bezrobotni bądź pracują bez legalnej umowy, doświadczają ubóstwa, mają złe warunki materialno-mieszkaniowe;
• relacyjnej – w rodzinie dochodzi do częstych konfliktów i kryzysów, niemożność zbudowania trwałego związku, brak stałości i stabilizacji, brak dobrych relacji w środowisku, negatywne wzorce wyniesione z rodzin pochodzenia; 
• indywidualne – problemy zdrowotne natury fizycznej i psychicznej, brak wykształcenia, niepełnosprawność intelektualna itd. 

Specjaliści z Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę, autorzy publikacji pt. „Dzieci poza rodziną”, określają takie rodziny jako wieloproblemowe. Kontrowersyjne hasła i artykuły pojawiające się niekiedy w mediach sugerujące, że dziecko zostało odebrane z rodziny biologicznej na skutek biedy, mijają się najczęściej z prawdą. Ubóstwo jest bowiem ściśle powiązane z innymi trudnościami, jak np. niepełnosprawność intelektualna rodziców, uzależnienia, zaniedbania itd. 

Zobacz też: Wioletta Klimczak – Kompleksowa pomoc rodzinie z problemem przemocy

Geneza problemów dzieci z rodzin zastępczych  i adopcyjnych – rozwój mózgu

Patrząc szeroko na to, skąd u dzieci trafiających do rodzin adopcyjnych i zastępczych biorą się trudności zdrowotne, emocjonalne oraz rozwojowe, należałoby wspomnieć o wielopokoleniowych problemach rodzinnych i przekazywanych błędnych, destrukcyjnych wzorcach. Źródłem ewentualnych trudności dziecka jest także prenatalny okres jego rozwoju. 

Mózg dziecka rozwija się przez cały okres ciąży, a dojrzewa przez jeszcze wiele lat po porodzie (dojrzałość osiąga ok. 25. roku życia). Jednak najintensywniejszy jego rozwój odbywa się właśnie w okresie prenatalnym oraz przez pierwsze trzy lata życia. Niestety jest to okres, w którym większość dzieci przebywa w niekorzystnych dla tego rozwoju warunkach. Doświadczanie traumatycznych zdarzeń w tym okresie istotnie wpływa na wzrost mózgu oraz kształtowanie się jego zdolności do funkcjonowania w różnych obszarach.

Do traumatycznych wydarzeń, jakich dziecko może doświadczyć w okresie prenatalnym należy zaliczyć:

• nieprawidłowa gospodarka hormonalna matki,
• doświadczanie przez matkę silnego stresu,
• zażywanie przez matkę narkotyków, nieodpowiednich leków, picie alkoholu itp. 
• skrajnie nieodpowiednia dieta matki, zły tryb życia itd. 

Szczególnie istotnym okresem ciąży jest drugi trymestr, kiedy rozpoczyna się kształtowanie kory mózgowej. Skutkiem doświadczania przez dziecko traumatycznych wydarzeń w tym okresie będzie zmniejszenie objętości szarej masy niektórych obszarów mózgu. Istnieją badania wskazujące na powiązanie między doświadczaniem traumatycznych wydarzeń w drugim trymestrze ciąży a występowaniem u dzieci schizofrenii. 

Kolejnym aspektem ukazującym, w jaki sposób wydarzenia z wczesnego okresu życia wpływają na kształtowanie późniejszych trudności jest temat tworzenia, wzmacniania i odrzucania połączeń nerwowych. Rozwijający się mózg tworzy coraz to nowsze połączenia synaptyczne. Powstają one w wyniku doświadczania i uczenia się. Można je porównać do ścieżek, które wydeptujemy, pokonując codziennie tę samą trasę między domem a ogrodem. Po pewnym czasie automatycznie ruszamy już wyznaczoną drogą. Pójście do ogrodu inną trasą wydaje nam się dziwne i wiąże się z pewnego rodzaju wysiłkiem i wyjściem ze strefy komfortu. 

Kiedy dzieci mają około dwóch lat, w ich mózgach istnieje około sto bilionów połączeń synaptycznych. W zależności od tego, jakim doświadczeniom dzieci są poddawane, poszczególne szlaki nerwowe są wzmacniane, zaś inne eliminowane. Traumatyczne zdarzenia utrwalają ścieżki nerwowe powiązane z lękiem, zaś niszczą te kojarzące się z poczuciem bezpieczeństwa. Jest to ściśle związane z zasadą „wykorzystaj albo pozbądź się”. W praktyce oznacza to, że dziecko staje się nadmiernie pobudzone i zalęknione. Będąc w takim stanie ma ograniczoną zdolność rozwoju i uczenia się, ponieważ nastawione jest na przetrwanie.

Innym procesem, o którym warto wspomnieć, jest programowanie osi HPA, związanej z reakcjami na stres. W obliczu trudnej sytuacji nasz układ nerwowy potrafi aktywować dwa systemy. Pierwszy z nich to współczulny układ nerwowy, który reaguje jako pierwszy. Drugi reagujący na stres układ to system podwzgórze – przysadka – nadnercza, czyli oś HPA. Zaczyna on działać dopiero po pewnym czasie. Wzmożona aktywność tej osi w czasie rozwoju prenatalnego dziecka wiąże się z nadmiernym wyrzutem adrenaliny i kortyzolu na skutek stresu doświadczanego przez matkę lub np. spożywania przez nią alkoholu. Kiedy matka pije, dziecko broni się przed toksynami, aktywując oś HPA. W efekcie istnieje duże ryzyko, iż dziecko urodzi się w stanie stresu posttraumatycznego. Przerażającym porównaniem jest fakt, iż poziom kortyzolu i adrenaliny w ślinie dziecka, którego matka używała w czasie ciąży alkoholu jest porównywalny do tego, jaki można zaobserwować u żołnierza walczącego na wojnie. 

Warto również wspomnieć, iż doświadczenie porzucenia we wczesnej fazie dzieciństwa – a porzuceniem tym jest nieodpowiednie reagowanie bądź brak reagowania na potrzeby dziecka – również wywołuje poważne szkody w Ośrodkowym Układzie Nerwowym. Wszystko to wskazuje, jak duży wpływ na funkcjonowanie dzieci umieszczanych w rodzinach adopcyjnych i zastępczych ma to, co dzieje się na początku ich życia. 

Zobacz też: Karolina Pudełko – Zachowania ryzykowne wśród osób młodych

Przywiązanie – definicja i rodzaje

Jak pisze Teresa Jadczak-Szumiło w swojej książce pt. „Zrozumieć, by chronić. Problemy psychologiczne dzieci adopcyjnych i w rodzinach zastępczych”, system przywiązania oznacza: specyficzną, wybiórczą więź uczuciową, opartą na obustronnej aktywności rozumianej jako samoregulujący się układ i posiadający własną strukturę neurofizjologiczną. [Jest to] fakt obserwowalny, wrodzony charakteryzujący się trwałą tendencją pierwotną do szukania związku z kimś. […] System tych reakcji odgrywa podstawową rolę w regulacji emocji i wpływa na zachowanie człowieka zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia i bliskości. 

Osobą, która istotnie przyczyniła się do rozwoju wiedzy o przywiązaniu był John Bowlby, brytyjski psychiatra i psychoanalityk. Jest on twórcą teorii przywiązania. Jego badania, prowadzone następnie przez jego współpracowniczkę, Mary Ainsworth, uświadomiły społeczeństwu, jak istotny dla rozwoju człowieka jest prawidłowy system przywiązania. Co istotne, Mary Ainsworth wykazała, że małe dzieci naturalnie dążąc do bliskości opiekuna mają zdolność przywiązywania się nie tylko do osoby, która zapewnia im poczucie bezpieczeństwa. W zależności od zachowania opiekuna, jego wrażliwości rodzicielskiej, zdolności do zauważania i odpowiedniego reagowania na potrzeby dziecka, współdziałania z nim, zapewniania mu bliskości fizycznej oraz umiejętności regulowania emocji dziecka, może ono wykształcić następujące style przywiązania: 

• Styl bezpieczny – ma szansę wykształcić się, gdy opiekun jest responsywny, czyli zdolny do dawania adekwatnych odpowiedzi na wysyłane do niego sygnały. Opiekun jest stabilny, bezpieczny i przewidywalny, potrafi regulować emocje dziecka. Dziecko z wykształconym bezpiecznym stylem przywiązania pragnie bliskości i potrafi ją uzyskać. Dzięki poczuciu bezpieczeństwa chętnie eksploruje otoczenie. Potrafi wyrażać swoje potrzeby w sposób jasny i czytelny, a kiedy jest zestresowane poszukuje bliskości opiekuna, do którego jest przywiązane. Jest aktywne podczas aktu bliskości, a także elastyczne – potrafi korzystać zarówno z bliskości, jak i własnych strategii radzenia sobie z napięciem. W wyniku wykształcenia takiego stylu przywiązania dziecko postrzega siebie jako osobę kompetentną, wartościową i godną uwagi, a innych jako wspierających i godnych zaufania. Bezpieczny styl przywiązania daje dziecku duże szanse dobrego przystosowania się do życia w społeczeństwie. 
• Styl unikowy – dziecko wykształca go, gdy opiekun nie potrafi we właściwy sposób odczytywać płynących od niego sygnałów – może ich nie zauważać, mylić lub ignorować. Opiekun jest sztywny emocjonalnie, często rozdrażniony bądź udaje, że odczuwa przyjemność z kontaktu z dzieckiem. Dziecko potrzebuje bliskości, jednak z uwagi na postawę opiekuna unika zwracania na siebie uwagi. W ten sposób powstaje nieprawidłowy system regulowania napięcia. Dziecko próbuje samo odnaleźć ukojenie i tworzy osobliwe niekiedy strategie pozwalające mu odczuć ulgę. Dzieci takie często zaskakują rodziców zastępczych i adopcyjnych swoimi zachowaniami. Konsternację wywołuje fakt, iż często nie ujawniają swojego dyskomfortu lub maskują go poprzez angażowanie się w powierzchowne czynności. Dziecko takie może wydawać się skoncentrowane na zabawie, jednak po wnikliwym przyjrzeniu się można dostrzec, że jedynie odtwarza ono mechanicznie czynności, w które nie angażuje się głębiej. Może również ssać ręce, bujać się, zapadać w sen, gdy jest zestresowane, co z kolei sugeruje często rodzicom, że dziecka „nic nie rusza”. W następstwie takiego stylu przywiązania dzieci postrzegają siebie jako osoby samowystarczalne, zaś innych jako mało wiarygodnych i wrogich. Może pojawić się również słaba kontrola emocji, impulsywność, „męczenie się” w sytuacji bliskości, unikanie zaangażowania w relacje. 
• Styl ambiwalentny – wykształca się, gdy opiekun jest niespójny i nieprzewidywalny w swoim sposobie reagowania na potrzeby dziecka. Niekiedy daje mu ukojenie, innym razem jest niedostępny. Kiedy dziecko odczuwa napięcie, opiekun nie potrafi uspokoić go, może być zbyt nachalny. Dziecko potrzebuje bliskości opiekuna, jednak z uwagi na jego nieprzewidywalność stale utrzymuje czujność. Wiele energii wkłada w kontrolowanie i przewidywanie zachowań dorosłego. Dzieci z takim stylem przywiązania można rozpoznać po stałym napięciu i wysokim stopniu czujności, niepewności i pobudzenia emocjonalnego. Dziecko stara się za wszelką cenę skupić uwagę opiekuna. Dąży do bliskości z nim i jednocześnie rezygnuje z kontaktu, pokazując silne niezadowolenie. Dzieci takie przejawiają często zachowania manipulacyjne, których celem jest uzyskanie zainteresowania opiekuna. Nie potrafią także odczuwać ulgi i zadowolenia na skutek bliskości. Postrzegają siebie jako osoby niespójne i zależne od innych, odczuwają silny lęk, złość, zazdrość, próbują kontrolować emocje, ale często jest to dla nich zbyt trudne. Idealizują innych oraz postrzegają jako nieprzewidywalnych. W rodzinach zastępczych i adopcyjnych mogą tworzyć wiele trudnych sytuacji, jak np. oziębłość wobec rodzica przy jednoczesnej wylewności wobec obcych. Ignorowanie zachowań dziecka bądź kary wywołują w nim jedynie wzrost napięcia i nasilenie zachowań niepożądanych.

Wychowywanie dziecka z pozabezpiecznym stylem przywiązania to trudne zadanie wymagające poszerzania swojej wiedzy oraz psychologicznych zasobów radzenia sobie i dbania o własne siły emocjonalne. Nowi opiekunowie wkładają więc wiele pracy w to, by być dla swych dzieci przewidywalnymi, stabilnymi oraz by dobrze radzić sobie z ich emocjami. Choć kosztuje to wiele wysiłku, bliska i trwała relacja daje szansę na zmiany w obrębie stylu przywiązania.

BIBLIOGRAFIA:

Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Dzieci poza rodziną (dostęp: 10.01.2022).

Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2019 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2020r. poz.821), Warszawa, lipiec 2020 r.

Jadczak-Szumiło T., Zrozumieć, by chronić. Problemy psychologiczne dzieci adopcyjnych i w rodzinach zastępczych, Warszawa 2017.

Konwencja o Prawach Dziecka, https://brpd.gov.pl/konwencja--o-prawach-dziecka/ (dostęp: 10.01.2022).

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 2019 poz. 2089). 

Maria Engler – pedagożka, absolwentka studiów na kierunku Nauki o Rodzinie ze specjalizacją Poradnictwo i Terapia Małżeństwa i Rodziny na Uniwersytecie Szczecińskim. Autorka książek dla dzieci i artykułów o tematyce psychologiczno-pedagogicznej, Szczecin

Zobacz też: Wioletta Karłowicz-Dul – Niezabliźnione rany. Doświadczenie molestowania seksualnego w dzieciństwie

Artykuł pochodzi z czasopisma „Niebieska Linia" nr 1/138/2022

Inne z kategorii

Ofiara idealna (3/152/2024)

11.08.2024

Maja Staśko

Marta nie krzyczała. Justyna nie wyrywała się. Maciej zamarł. A o swojej...

czytaj dalej

Nowy Numer Dwumiesięcznika „Niebieska Linia"

30.04.2024

Przed Wami najnowszy numer Dwumiesięcznika „Niebieska Linia". Znajdziesz w nim artykuły:

...

czytaj dalej