Prawo przeciwdziałania przemocy domowej A.D. 2023

Grzegorz Wrona

Po kilku latach oczekiwania, uzgadniania, dyskutowania ostatecznie uchwalono, podpisano
i opublikowano nowelizację ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. Nowe przepisy
wchodzą w życie w dniu 22 czerwca 2023 roku i stanowią największą zmianę treści ustawy od
roku 2010, kiedy utworzono system zespołów interdyscyplinarnych.

Warto na początku zaznaczyć, że zmiana w zapisach znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która będzie obowiązywała od 22 czerwca 2023 roku, jest na tyle duża, że nawet hasłowe przedstawienie wszystkich zmian w formie, jaką jest artykuł, wydaje się niemożliwe. Skupię się zatem na rzeczach zasadniczych.

Jak bumerang powrócił pomysł zmiany nazwy przemocy z używanego od osiemnastu lat określenia przemoc w rodzinie na przemoc domową. W praktyce zmiana ta oznacza dwie rzeczy – zmianę wszelkiego rodzaju „etykiet” zawierających dotychczasową nazwę (szyldy, pieczątki, druki itd.) oraz powielenie nazwy używanej w Konwencji Stambulskiej. Będą zatem obowiązywały w polskim porządku prawnym dwie definicje przemocy domowej, jedna z Konwencji Stambulskiej i druga z ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej.

Nowe definicje

Poza zmianą nazwy ustawodawca zdecydował się zmodyfikować definicję przemocy, wprowadzając do niej kryterium przewagi, jaką musi mieć osoba stosująca przemoc nad osobą doznającą przemocy. Wyróżniono trzy rodzaje tej przewagi – fizyczna, psychiczna, ekonomiczna. Zatem nowe brzmienie definicji przemocy wymaga spełnienia czterech przesłanek: umyślności, naruszenia prawa, wystąpienia przewagi oraz skierowania przemocy wobec jednej lub kilku osób mieszczących się w definicji osób doznających przemocy.

Poza modyfikacją definicji przemocy domowej wprowadzono trzy nowe definicje: osoby doznającej przemocy domowej, osoby stosującej przemoc domową, świadka przemocy domowej. Wszystkie trzy były bardzo potrzebne i ich wprowadzenie porządkuje zarówno nazewnictwo, jak i zakres podmiotowy ustawy.

Definicja osoby doznającej przemocy domowej stanowi zamknięty katalog osób, które z uwagi na pokrewieństwo lub powinowactwo albo z uwagi na rodzaj relacji, znajdują się w kręgu osób doznających przemocy domowej. Nie ma przy tym znaczenia, czy osoba doznająca przemocy domowej zamieszkuje wspólnie z osobą stosującą przemoc domową oraz czy nadal te osoby pozostają w związku. Takie ujęcie definicji powinno zakończyć trwającą w Polsce dyskusję, czy osoby objęte procedurą NK muszą ze sobą mieszkać, czy nie.

Wprowadzenie definicji osoby stosującej przemoc domową ma przede wszystkim dwa skutki – ujednolica nazewnictwo (nieprawidłowym będzie użycie określenia sprawca przemocy) oraz wprowadza zasadę, że tylko osoby pełnoletnie mogą być uznane za osoby stosujące przemoc domową. W tym wypadku również dywagacje na temat tego, czy „dziecko” może być uznane za osobę stosującą przemoc, stają się bezprzedmiotowe.

Wprowadzenie definicji świadka przemocy domowej jako osoby, które posiada wiedzę na temat przemocy (bez względu na źródło tej wiedzy) będzie miało o tyle walor praktyczny, że jednocześnie ustawodawca wprowadza zasadę, że małoletni będący świadkiem przemocy z mocy prawa jest uznawany za osobę doznającą przemocy domowej. W konsekwencji każdy małoletni mający wiedzę o przemocy domowej został uznany za osobę doznającą przemocy domowej.

Indywidualny model pracy

Dotychczasowy model pracy z rodziną oparty był na idei pracy grupowej. Przedstawiciele co najmniej pięciu podmiotów mieli być zaangażowani w przeciwdziałanie przemocy w indywidualnych przypadkach. Przy czym osią tego modelu było spotkanie zarówno osoby doznającej przemocy, jak i osoby stosującej przemoc z grupą roboczą. Nowelizacja wprowadza znaczące odejście od tego modelu. Jako zasadę wprowadza się dwuosobowy model grupy diagnostyczno-pomocowej, którą tworzy pracownik socjalny i policjant. Już w tej dwuosobowej grupie obowiązuje podział zadań, zgodnie z którym z osobą doznającą przemocy domowej pracuje pracownik socjalny, a z osobą stosującą przemoc domową policjant. Grupa może być rozszerzona o przedstawicieli różnych zawodów lub podmiotów realizujących zadania na rzecz przeciwdziałania przemocy domowej. Jednocześnie oderwano byt grupy diagnostyczno-pomocowej od procedury NK. Zespół interdyscyplinarny może bowiem powołać grupę, pomimo że nie wszczęto procedury NK. Jednocześnie, jeżeli procedura NK była prowadzona, to jej zakończenie przez grupę nie kończy bytu grupy diagnostyczno-pomocowej, której członkowie przez dziewięć miesięcy od zakończenia procedury NK mają za zadanie monitorować sytuację osób uprzednio objętych procedurą. Ustawodawca nie sprecyzował, na czym monitoring ma polegać, zaznaczając jedynie, że monitoring ma się sprowadzać do analizy i oceny sytuacji osób uprzednio objętych procedurą NK. Zatem należy oczekiwać znaczących rozbieżności w podejściu do monitoringu przez poszczególne gminy.

Konsekwencją zmiany modelu pracy z osobami objętymi procedurą NK jest zrezygnowanie z planu pomocy rodzinie. W jego miejsce pracownik socjalny będzie konstruował plan pomocy dla osoby doznającej przemocy domowej. Tym samym zrealizowanie planu pomocy przestaje być przesłanką do zakończenia procedury NK.

Procedura „Niebieskie Karty”

Ustawodawca zdecydował się uporządkować kwestie kończenia procedury NK, wprowadzając w tym zakresie dwie nowe zasady. O zakończeniu procedury NK decyduje grupa diagnostyczno-pomocowa bez udziału przewodniczącego ZI. Jednocześnie podstawy prawne zakończenia procedury NK przeniesiono do ustawy (do tej pory były w rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie procedury NK) i ich spełnienie nie jest uzależnione od realizacji planu pomocy (jak już wyżej wspomniano).

Poza przesłankami zakończenia procedury NK ustawodawca zdecydował się uporządkować kwestię właściwości miejscowej gmin poprzez wprowadzenie dwóch nowych zasad. Pierwsza z nich stanowi, że właściwą do prowadzenia procedury NK jest gmina miejsca zamieszkania osoby doznającej przemocy domowej. Brak tego zapisu w dotychczasowych regulacjach bardzo utrudniał określanie właściwości miejscowej gminy. Druga zasada nadaje uprawnienia wojewodzie do wskazania gminy właściwej w sytuacji, gdy realizacja procedury NK w gminie miejsca zamieszkania osoby doznającej przemocy domowej napotykałaby na trudności formalne.

Bardziej szczegółowe kwestie dotyczące procedury NK wymagają doprecyzowania w rozporządzeniu Rady Ministrów, którego projekt jest obecnie przedmiotem prac legislacyjnych.

Osoby stosujące przemoc domową

W celu umożliwienia udziału zdecydowanie większej niż obecnie grupie osób stosujących przemoc domową w szeroko rozumianym oddziaływaniu psychologicznym i/lub edukacyjnym przewidziano nowe uprawnienia dla zespołów interdyscyplinarnych. Warto podkreślić, że w dalszym ciągu zasadą, a tym samym punktem wyjścia, jest dobrowolny udział osoby stosującej przemoc domową w oddziaływaniu psychologicznym. Do takiego udziału należy OSPD motywować. Dodatkową motywacją może być również wprowadzenie obowiązku uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych oraz psychologiczno-terapeutycznych w sytuacji, kiedy zespół interdyscyplinarny zdecyduje o skierowaniu OSPD do takiego programu. Niepoddanie się procedurze może oznaczać dla OSPD narażenie się na odpowiedzialność za wykroczenie z art. 66c Kodeksu wykroczeń, zagrożone karą grzywny lub ograniczenia wolności. Oczywiście nie będzie podlegała odpowiedzialności z art. 66c k.w. osoba, która dobrowolnie zgłosi się do programu, co ma być dodatkowym elementem motywującym.

Poza wskazaną procedurą ustawodawca przewidział jeszcze jeden element, który może zmotywować OSPD do uczestniczenia w oddziaływaniu psychologicznym lub edukacyjnym. W sytuacji, w której sąd rejonowy w trybie art. 11a i art. 11aa ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej nałoży na OSPD nakazy lub/i zakazy, o których mowa w tych przepisach (nakaz opuszczenia miejsca zamieszkania, zakaz zbliżania się do miejsca zamieszkania, zakaz zbliżania się do ODPD, zakaz kontaktu z ODPD, zakaz przebywania w określonych miejscach), a OSPD złoży wniosek o uchylenie tych nakazów/zakazów, sąd będzie uwzględniał fakt, czy OSPD uczestniczyła w programach dla OSPD lub innych formach oddziaływania psychologicznego. Przykładowo, jeżeli OSPD otrzyma zakaz przebywania w szkole, w której uczy się małoletni uznany za ODPD, to zmiana tego zakazu będzie uzależniona od tego, czy OSPD poddała się prawem przewidzianej formie oddziaływania psychologicznego.

Zmiany administracyjne

Konsekwencją techniczną wprowadzenia nowych regulacji jest konieczność podjęcia przez gminy nowych uchwał dotyczących powoływania i odwoływania członków zespołów interdyscyplinarnych, a w konsekwencji powołanie nowego zespołu interdyscyplinarnego. Ustawodawca przewidział w tym zakresie termin trzech miesięcy, liczony od wejścia w życie nowych przepisów, a zatem od 22 czerwca 2023 roku. Nowy zespół obowiązany będzie do opracowania i uchwalenia regulaminu określającego szczegóły jego pracy, a także sposób powoływania grup diagnostyczno-pomocowych. Członkowie nowego zespołu interdyscyplinarnego będą obowiązani uczestniczyć w szkoleniu zorganizowanym przez samorząd województwa w terminie dwunastu miesięcy od powołania ich w skład zespołu. Udział w szkoleniach przewidziano również dla członków grup diagnostyczno-pomocowych. W celu usprawnienia pracy zespołu interdyscyplinarnego przewidziano możliwość powołania zastępcy przewodniczącego zespołu posiadającego tożsame z przewodniczącym uprawnienia. Wyzwaniem dla zespołów będzie opanowanie obiegu dokumentów związanych z kierowaniem OSPD do programów, kierowanie zawiadomień o możliwości popełnienia wykroczenia przez OSPD w przypadkach uchybień w realizacji udziału w programach, a także rozpatrywania skarg w trybie KPA na członków grup diagnostyczno-pomocowych. Pomimo braku uprawnień kontrolnych na zespół nałożono również konieczność monitorowania prac grup diagnostyczno-pomocowych, w tym realizacji procedury NK. 

Zmiany w ustawie o Policji oraz w Kodeksie Postępowania Cywilnego

W ramach prac legislacyjnych poza zmianą w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy domowej uchwalono również zmianę dotyczącą nakazów ochrony. Dotychczasowy model pozwalający Policji, Żandarmerii Wojskowej oraz sądowi powszechnemu usunąć sprawcę z miejsca zamieszkania oraz zakazać zbliżania się do miejsca zamieszkania zostaje poszerzony o trzy nowe możliwości: zakaz kontaktu z ODPD, zakaz zbliżania się do OSPD oraz zakaz przebywania w określonych miejscach takich jak szkoła, ośrodek sportu. Miejsce pracy i inne. Nowe nakazy ochrony mogą być nakładane przez Policję i ŻW na okres 14 dni, a przez sąd bezterminowo. W tym zakresie nowe przepisy wchodzą w życie od 15 sierpnia 2023 roku i wiążą się z koniecznością wydania nowych aktów wykonawczych, uwzględniających możliwość zastosowania trzech nowych zakazów.

Na szczególną uwagę zasługuje zmiana w art. 12a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej (bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia dziecka w związku z przemocą domową), w którego ust. 1 odnoszącym się do zadań pracownika socjalnego odnośnie do dziecka wyraz „odbiera” zastąpiono „zapewnia ochronę”, co pozwala odstąpić od wieloletniej stygmatyzacji roli pracownika socjalnego, którego zadaniem jest ochrona dziecka, a nie jego odbieranie. Ten pozytywny kierunek zmian języka ustawy być może w przyszłości spowoduje, że programy korekcyjno-edukacyjne i psychologiczno-terapeutyczne przestaną być nazywane programami dla osób stosujących przemoc domową.

Grzegorz Wrona – doktor nauk prawnych, adwokat, certyfikowany specjalista oraz superwizor z zakresu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, Warszawa.

Inne z kategorii

Bezpłatne spotkanie edukacyjne "Porozmawiajmy o przemocy" - nagranie ze spotkania

29.01.2024

Zapraszamy do...

czytaj dalej

Gaslighting – okrutna forma psychicznej manipulacji

24.11.2023

Agnieszka Zachmann Gaslighting to werbalna manipulacja uznawana przez niektórych za jej...

czytaj dalej